Pulpo, cap. III: Os donos da lingua

De quen é unha lingua? Interesante pregunta. García Calvo pasou os últimos anos da súa vida repetindo que non era de ninguén: «Señores: la lengua no es de nadie», proclamaba o sabio ós catro ventos. E houbo quen, desde Galicia, e incluso desde o castelán, colleu a mensaxe para pasarlla por diante dos fociños ós que sempre a defenderan, nacionalistas e galeguistas fundamentalmente. Manuel Rivas, agora académico, contra a declaración anarquista, defendeu outra teoría: que a lingua era de todos. Na realidade as dúas eran a mesma, como aclara a sabedoría popular: «O común é de todos e non é de ningún»; porque a lingua é un ben do común do pobo galego. Mentres tanto, desde os primeiros pasos da Autonomía, polo medio e medio do sementado, foise colando o equipo dos gardadores da lingua, un equipo estritamente necesario, porque a lingua, coma calquera outro ben, precisa de coidados. E, en xeral, realizou un bo traballo  -tampouco se pagou mal!-. O problema foi que, no medio do balbordo patrimonial, os coidadores, maiormente filólogos, fóronse facendo coa propiedade; coma cando os caseiros aproveitan as liortas dos herdeiros para acabar gobernando a facenda cal se fose súa. Así convertéronse en “Autoridade”, figura na que os galegos sempre confiamos, porque nos permite centrar a desconfianza no veciño. Agora, basta atender ás redes para ver como, confirmando a Erich Fromm, a Autoridade xa ten o seu exército de seareiros.

Sobre o perigo de entregar a lingua ós filólogos xa escribira Séneca -«Grammatici custodes sunt, non auctores linguae»-, e logo moitos outros. Aquí, os normativizadores tamén cometeron excesos, porque: «…felices con la titularidad conseguida se pusieron a normativizar todo lo que encontraron por delante, sin más norma que la que nace de su mesa de lucubraciones…se defienden diciendo que aquí todos queremos imponer nuestra propia norma cuando los únicos que la imponen son ellos.». Quen escribía isto? Un de Galicia Bilingüe? Non, amiguiños; era Díaz Pardo, que sempre dicía o que pensaba, aínda que fose «la mejor manera de perder amigos». E concluía: «La lengua la construyó el pueblo para satisfacer necesidades de comunicación y no para el cumplimiento de normas dictadas.». Agora, ó condenar a pulpo ó exilio dos dicionarios, sabendo que era palabra usada polos galegos de hai mil anos, cométese un dos erros máis graves na historia recente do galego. Porque non só é un golpe de forza inadmisible contra o pobo galego, único, lexítimo e indiviso propietario da lingua, senón que atenta contra o que os académicos máis deberían protexer: o patrimonio lingüístico de Galicia. 

Bermejo Barrera, catedrático de historia e fino analista, nun ensaio imprescindible titulado “Os demos da cultura galega”, proclama como segundo eixo estruturador da mesma que «a cultura é basicamente a lingua». E dese pretensado eixo deriva o poder dos filólogos, ós que «todos os políticos queren ter do seu lado». Arredor dese poder e dos medios económicos que move formouse o partido dos donos da lingua, moi severo coa disidencia –de aí o silencio dos que poderían falar-. Alonso Montero xa defendía a lingua cando moitos membros dese partido aínda non naceran, cando xa se sabe o que se cobraba por iso, pero non forma parte dese grupo de influencias. Xesús é valente, como o fora Isaac, pero non é Superman: faranllo pasar mal!

E que dicir dos seareiros que van por aí dicindo parvadas? Nada, non paga a pena; só lembrar algo que deixou escrito Castelao: «irmáns, fuxide sempre dos parvos!».

Artigo publicado no diario "La Región"o venres 11 de abril do 2014

Manuel Rivas: o narrador na boca da literatura

A vida da xente común

é extraordinaria

M. Rivas

O gran narrador sempre terá as raíces no pobo,

sobre todo nos seus sectores artesáns

W. Benjamin

Coñezo desde hai vintecinco anos a Manuel Rivas, pero só  falei dúas veces con el: unha en Moldes e outra en Ourense. A primeira falamos de Primo Levi e de Walter Benjamin, de Isto é un home e do Libro das pasaxes, mentres subiamos paseniño a costa que hai desde o Pazo dos Tizón ata o vello campo da feira do Castro. A segunda foi no Liceo de Ourense, apenas un saúdo. Na primeira ocasión recibira Manuel Rivas o premio Losada Diéguez, e alí, en Moldes, falara deses lugares privilexiados onde se pousa ás veces a “esfera terrestre”. A segunda, a do Liceo, fora unha conferencia “a corpo aberto” que tiña como tema principal “a  boca da literatura” –o mesmo do seu discurso de ingreso na RAG-. Agora acabo de rematar a lectura do seu último libro, As voces baixas. E, aínda que no intermedio publicou outras cousas, naquelas dúas conferencias estaban os alicerces desta obra: os mellores relatos, as metáforas máis fermosas, os protagonistas, … As ideas fundamentais desta obra fundamental. De feito, paréceme que todo o que Manuel Rivas leva escrito non era máis ca unha simple preparación para este libro. Trátase do relato, contado en primeira persoa do familiar, do noso “Mundo Perdido”. Do relato do feito histórico e singular que marca o fin da milenaria cultura rural e artesán que sustentou e identificou a este País durante séculos, e que morre, por abandono, asolagada por unha cultura cidadán allea ás nosas raíces. É o relato da transición entre eses dous mundos: un coñecido, que fenece, e un descoñecido, que se abre.

Dise na contraportada do libro que As voces baixas é unha “novela da vida”, pero non. Nin Manuel Rivas é un novelista –aínda que ten escrito algunha novela- nin este libro unha novela. Na realidade, en Galicia nunca se deron ben os novelistas. Pero en cambio déronse grandes narradores, e poetas. Manuel Rivas é iso: un narrador, ademais de literato, é dicir, letrado. Un dos mellores que nunca tivemos! A algún poderalle parecer que isto que estou escribindo menospreza a obra de Manuel Rivas: todo o contrario, nestes tempos novelista pode ser calquera, pero narradores apenas quedan. Xa son unha reliquia do pasado. O relato cotián da vida familiar dos Rivas contásenos coma nunha lareira, con fartura de parábolas, de tenrura, de humor, de ironía, de intelixentes metáforas saídas do maxín popular. Pero o verdadeiro narrador non pretende que pasemos o tempo exclusivamente: sempre ten unha lección que dar. A das voces baixas é que a verdadeira boca da nosa literatura estaba niso: na lareira, no taller das costureiras, nos monólogos da nai, na obra do pai, na barbería do tío, nas ferramentas, no baleiro da burbulla do nivel… Nos libros está unha parte da literatura, si; pero a literatura tamén existe fóra dos libros. A novela precisa do libro, pero a narración non! As sinais de identidade deste País comezaron hai pouco a estar escritas nos libros, pero durante séculos mantivéronse nas cabezas das nosas xentes máis humildes. E isto aínda non  estaba escrito con esta valentía nin con esta claridade. Foi preciso que o escribise o fillo dun albanel e dunha leiteira! Un home de familia humilde e letrado que fose fiel ás súas orixes,  o que non deixa de ser unha cousa rara! Outro Manuel, Kant, o fillo dun zapateiro, foi quen tivo que dicir que era preciso distinguir aquelo que ten dignidade do que só ten valor. No relato biográfico que agora comezou Manuel Rivas está nin máis nin menos cá dignidade da Galicia que foi. E iso ten un grande mérito! Completalo precisará de novas e esforzadas loitas! Como Manuel nos ten lembrado, o periplo de Ulises na Odisea, interpretada como “proceso da reconstrucción da memoria”, complétase non  cando o heroe é aclamado á súa volta, que non o é, senón cando só é recoñecido por Eumeo, o porqueiro, e por Argos, o vello can fiel; e logo, cando ten a valentía suficiente para acabar cos usurpadores que ocupaban e arruinaban a súa casa...

Remato. Algo levo lido de narrativa galega, pero non creo que chegasen á ducia as ocasións nas que ó rematar unha obra pensase: canto me gustaría a min ter escrito isto! Esta foi unha delas!

Feliz ano 2013 a todos. E felicidades ós Manuel, que mañá están de santo. 

Paga a pena

O artigo En defensa del federalismo, de Javier Tajadura Tejada, profesor de dereito constitucional da UPV, é unha lúcida análise de como se podería afrontar o enorme desafío que supón o establecemento dunha nova vertebración de España. Pero para iso habería que supoñer unha intelixencia de partida que talvez non exista.

Visión totalmente oposta á de Tajadura Tejada sería a de Roberto Blanco Valdés, outro catedrático de dereito constitucional, este omnipresente nos medios de comunicación galegos. Blanco Valdés, coa suficiencia a que nos ten acostumados, escribe sobre La obsesión territorial ysus acomodadores. Declarado partidario dun maior centralismo, fala con desdén dese federalismo “sobre el que tantos se pronuncian sin saber de lo que hablan”. Lémbrome terlle escoitado dicir, con grande asombro pola miña parte, que  “España ya es de hecho un estado federal!”. Pasaría que calquera político, para contentar á parroquia, ou eu, dada a miña ignorancia, dixera iso, pero que o diga un catedrático de dereito constitucional clama ó ceo… Onde está o foedus ‘pacto, alianza’ do que nace calquera federación?

Volve o mellor Manuel Rivas: A lección.

Unha estancia no Chelsea Hotel, navegar polo Mediterráneo, tomar un whiski ou saborear un croasant poden ser recursos narrativos moi valiosos, pero perden gran parte da súa eficacia cando se converten nun fin en si mesmos… Nesas andaba Vicent, pero el non naceu para analizar o sexo dos anxos con bo estilo. Gústalle a boa vida, coma a case todos, pero non brilla cando escribe sobre ela… Nin falta que lle fai!: Sin pilotos, é unha magnífica mostra de todo o que é capaz de dicir en dezasete liñas de texto. Este é o Vicent que prefiro.