Necrofilia cultural

«Mientras vivió, le llenaron de injurias: ya muerto, no les falta sino colocar su imagen en las aras.», escribía o P. Feijoo de Guillerme Harvey, descubridor da circulación sanguínea, exemplificando o que lle pasa a certos autores que en vida só gozan do van consolo de que colocarán coroas de frores no seu panteón. O apunte vén coma de molde para Blanco Amor, que, ignorado e coase desprezado polas elites culturais do país cando volveu de América, foi elevado ós altares en canto morreu. Anúncianse agora novos fastos conmemorativos coincidindo co 35 aniversario do seu pasamento. Non nos chegaba cos 10, 20, 25, 50, 75, 100, 150, 200 aniversarios -de nacementos, mortes,  publicacións-, para que agora tamén se celebren os 35 cabodanos: veña festa que o país é rico! Porque, non se esqueza que todo isto sae dos esfuracados petos dos parroquiáns. Mentres, non hai cartos para becas, nin para comedores escolares, nin para libros de texto…

Xa temos falado do demoledor diagnóstico que fai X.C. Bermejo da cultura galega, e de cómo no seu paso de reivindicativa a oficial se elaborou un discurso de exaltación tan desproporcionado que acabou caendo na megalomanía máis ridícula, da que a Cidade da Cultura é o máximo expoñente. Describe o profesor Bermejo como coa chegada da Autonomía o mundo da cultura pasou a ser obxecto da subvención pública –un dos velenos máis letais, non só da cultura- e converteuse en foco de atracción para un conxunto de  espabilados que, bailando coa música que toque, concentran o seu talento en descubrir sinecuras e ventar conveniencias. E como non hai para todos, organízanse camarillas: círculos pechados de axuda para propios e de exclusión para alleos. Pero isto resulta común en toda España. Non obstante, hai un elemento bastante exclusivo de Galicia: a obsesión polas celebracións culturais, sobre todo polos aniversarios. Trátase dun afán necrofílico de conmemoración perpetua que, cualificado por Bermejo de “vampirismo cultural” -porque non é pouco o que se zuga-, levou a unha cultura de simulacro e cerimonial que actúa de escudo diante de calquera  intento de comprometela cos tempos que corren. Curiosamente, os máis homenaxeados: Rosalía, Curros, Castelao, …, Blanco Amor, nunca gozaron da subvención; digo máis, de tela tido é seguro que non houberamos gozado nós das súas mellores obras. «El “Quijote” fue escrito en un lugar “donde toda incomodidad tiene su asiento”», escribía nunha ocasión Albino Núñez: lección que nunca se debería esquecer.

Non precisa Blanco Amor, talvez o máis potente narrador en lingua galega, de máis conmemoracións das habituais: porque non se conmemora o que está vivo. E iso non quita para que non se deba proseguir no estudo e na edición da súa obra, como é o caso das recopilacións de artigos que se prometen. Todo o que sexa afondar no coñecemento do autor que mellor retratou a Auria de principios do século XX será bo. Pero, calquera utilización do seu prestixio en beneficio de terceiros será mala. Cando o 25 cabodano de Castelao, Blanco Amor opuxérase a todo tipo de oportunismo baleiro e apropiativo do nome do homenaxeado, e en contra de toda “solenidade paraoficial” neutralizadora da súa doutrina: cabe deducir que o mesmo pensaría para el. Canto máis agora. Porque, mentres a memoria de Blanco Amor goza de excelente saúde, o país pasa por dificultades extremas: hai ringleiras de xente nas portas das oficinas de desemprego e nas das institucións de axuda social; e, mentres centos de industrias pechan e medio país vai a monte, os mozos reviven o drama da emigración. A iso, e non ó botafumeiro,  atenderían Rosalía, Curros, Castelao, …, Blanco Amor. 

Artigo publicado no diario "La Región" o xoves 3 de xullo do 2014

Toponimia do Carballiño

O día 14 de xuño presentabamos no Salón de Plenos do Concello do Carballiño o meu libro Toponimia do Carballiño. Si, xa sei que soa a moi oficial, pero a Casa da Cultura estaba ocupada pola Peña Barcelonista. A presentación correu a cargo de Xesús Alonso Montero, quen, como resulta evidente, non estaba alí pola categoría da miña obra, senón en razón da amizade que nos une. Tamén falaron: Avelino Muleiro, director do Instituto de Estudios Carballiñeses, o alcalde do Carballiño, Argimiro Marnotes, e Lucila Ventoso, da Editorial Andavira. Os eloxios que alí se fixeron do autor e da obra foron, sen dúbida, excesivos; pero isto sempre ocorre neste tipo de actos, nos que un adoita estar acompañado por verdadeiros amigos. Eu, pola miña parte, agradecín a presenza de tódolos circunstantes e o traballo dos que colaboraron e fixeron posible a edición de Toponimia do Carballiño, en especial: Francisco Fumega, polo mapa toponímico; Juan Rúa, polas fotografías, e as profesoras Anabel Boullón e Rita Abraldes, así coma o profesor Pepe Troitiño, por diversas contribucións que axudaron a mellorar o libro. Logo, lin un texto preparado para a ocasión, artellado arredor da descuberta que fixera non había tanto tempo de dúas cousas moi importantes que tiñamos en común Xesús Alonso Montero e máis eu: a primeira, que ningún dos dous rematamos de ler O Quixote; a segunda, que nunca daremos por rematada esa lectura. Así que a tarde foi moi cervantina e o acto resultou fermoso e emotivo. E todos quedamos moi contentos, que era do que se trataba.

Agora o libro xa está nas librerías, onde pode adquirirse ó prezo de 12 euros. Quero sinalar que para a edición non se pediu ningún tipo de subvención. E sobre isto dicía na presentación:

«...Eu, aínda que entendo e defendo que os gobernos deben apoiar a cultura, en xeral son contrario ás subvencións, que case sempre acaban sendo un medio de favorecer ós amigos. No caso concreto dos libros, estou de acordo cunha afirmación lapidaria de Pla, escritor do meu gusto, que dicía que o home non fora posto na Terra para ler libros. Trátase, aínda que hoxe non resulte moi propio dicilo, dunha verdade incontestable, xa que a única encomenda que se nos fai no capítulo I do libro do Xénese é a de “medrade e multiplicádevos!”. Encomenda á que, obedientes, nos seguimos aplicando os humanos cun entusiasmo moi superior ó que poñemos na lectura dos libros. Pois ben, do postulado de Pla deduzo que se o home non foi posto na Terra para ler libros, moito menos puideron ser postos os concellos ou as deputacións para editalos. Si, desconfío da cultura subvencionada. Don Albino Núñez, autor ourensán de obrigado coñecemento, e a quen, por outras razóns,  cito cumpridamente no meu libro, deixou escrito isto: “El Quijote fue escrito en un lugar donde toda incomodidad tiene su asiento. Cuando el arte es un lecho de rosas, los creadores acostumbran ser un conjunto de mediocridades que tienen como principal talento descubrir sinecuras y un fino olfato para las conveniencias”. Os galegos deberíamos saber que Neira Vilas e a súa muller Anisia Miranda andaron por Bos Aires cargados cunha maleta chea de Memorias dun neno labrego, indo de sociedade en sociedade, para tratar de vendelas e recupera o diñeiro gastado. Que o meu ilustre conveciño don Eladio Rodríguez morreu sen ver publicado o seu magno dicionario, editado anos máis tarde, non grazas a unha subvención pública, senón á financiación desinteresada dun grupo de emigrantes galegos en Venezuela. Ou que Domingo Fontán, o autor do mapa que serve de trama á portada do libro, cando en 1834 lle entregaba a primeira copia do seu traballo á raíña rexente escribía: “aspirando tan sólo ser útil a Galicia consagré a este objeto mis ahorros, mi salud y mis tareas científicas por más de docena y media de años”. Non, ningunha das grandes creacións da cultura galega se fixo grazas a unha subvención. En consecuencia, sería inxusto que unha obra tan insignificante coma que hoxe aquí presentamos a tivese. Foi así, con estas razóns e con cinco pesos no peto, como cheguei á porta da editorial Andavira, como o libro comezou a saír adiante e como eu comecei a estar máis tranquilo. Porque, como lle dicía don Quixote a Sancho no seu eloxio da liberdade: “Venturoso aquel a quien el cielo dió un pedazo de pan, sin que le quede obligación de agradecerlo a otro que al mismo cielo”.».

Outro tema que sempre aparece cando se publica un destes libros é o do seu carácter local e interese limitado. Sobre iso dixen:

«...Un día despraceime á biblioteca de Ourense para consultar o libro Toponimia de Marín, do eminente relixioso e lingüista de Xunqueira de Ambía, profesor Elixio Rivas. Para a miña sorpresa o libro aparecía nos ficheiros pero non nos estantes. Intereseime polo tema e descubrín que os responsables da biblioteca de Ourense, emulando ó cura e ó barbeiro no donoso e grande escrutinio que fixeran na biblioteca de don Quixote, condenaran á Toponimia de Marín de Elixio Rivas igual có Licenciado Pero Pérez e Maese Nicolás condenaran ó Amadís de Grecia ou ó Felixmarte de Hircania. A razón que neste caso esgrimían era que se trataba dun libro de interese local, como deixaba ver ben ás claras o seu título, Toponimia de Marín; de nada serviu que eu intercedese polo manual, dicíndolle que se trataba dunha das obras máis principais da toponimia de Galicia, e que o seu autor, ademais, era veciño de Ourense. A decisión estaba tomada: ó curral con el!  Creo que tampouco houbera valido de nada que lles lese unha pasaxe do libro na que o autor escribía que escollera Marín por razóns de estancia, pero que “cualquiera retazo de Galicia cumpliría el mismo fin”, co que quería dicir que calquera concello, incluso calquera parroquia de Galicia diría eu, valería para acometer o estudo da toponimia da Nosa Terra. Porque, en efecto, as parroquias, e os concellos galegos na súa orixe non son máis ca sumas de parroquias, son coma as células dun ser vivo, que dentro conteñen toda a información xenética que explica de onde tal ser vén. Nas parroquias, se o sabemos buscar, atoparemos, coma quen di, o noso ADN histórico e identitario. Como resulta obvio, nunha soa parroquia ou nun só concello non están tódolos topónimos, pero si están os fundamentos de toda a toponimia de Galicia.  Castelao apenas recollía citas nos seus textos,  pero dá unha de Heine que vale por centos, e que eu repito a miúdo: Así como dende a máis pequena fiestra pode contemplarse a inmensidade do ceo, dende a máis pequena terra pódese comprender toda a grandeza do mundo... Polo tanto, non nos deixemos enganar polos títulos dos libros...».

Algún preguntarase como non din noticia no meu blog da presentación do libro. "Y así, sin dar parte a persona alguna de su intención, y sin que nadie le viese, una mañana, antes del día se armó con todas sus armas, subió sobre Rocinante... y por la puerta falsa de un corral salió al campo con grandísimo contento y alborozo de ver con cuánta facilidad había dado principio a su buen deseo". Se a maior aventura endexamais contada comezou dese xeito, como non debería comezar calquera brincadeira coma a miña?

Os amigos e a primavera

La lectura proporciona amigos desconocidos,

y ¡qué amigo, el lector!

tenemos amigos conocidos que no leen nada nuestro.

E. Zola (El elixir de larga vida)

O día 4 de maio do 2009 publicaba un artigo neste blog que levaba por título “Os libros que nos fan mellores”. Era un texto dedicado ó libro Ensaios e Artigos (1956-1973) de Albino Núñez, e o título tiña que ver cun fragmento dun de tales artigos, en concreto con “O mellor amigo do P. Feixóo”, que publicara don Albino na revista Lar de Bos Aires, no ano 1960, con motivo do pasamento do doutor Gregorio Marañón.

Onte, 3 de maio do 2011, contaba o diario La Región, na sección Hace 75 años, como o día 3 de Maio de 1936 iniciaba as súas actividades o Ateneo de Ourense. Facíao con dúas conferencias do doutor Gregorio Marañón, unha pola mañá no cine Losada e outra pola tarde nos locais da asociación. A conferencia da mañá levaba por título “El Padre Feijóo y sus amigos”. De seguido que lin ese título, pensei no artigo do meu admirado Albino Núñez. Estou seguro que aquel día da Santa Cruz do 36, probablemente tan fermoso coma o deste ano, estaría don Albino escoitando a Gregorio Marañón no cine Losada, incluso aventuro que intercambiaría con el algunhas palabras. Pasaría pronto aquel día -tódalas cousas boas pasan pronto- e aquela curta primavera, preludio dun longo inverno. Pero, quedaría a memoria. En marzo do 60, cando xa tiñan flor as cerdeiras pero aínda era inverno, o sabio doutor partiu para o lugar de non retorno. A triste nova faríalle lembrar a don Albino aquel día de primavera da Santa Cruz de Maio do 36 e a conferencia do cine Losada. Así debeu nacer “O mellor amigo do P. Feixóo”, da man dun dos mellores amigos de Marañón.

É o que aprecia nesta primavera do 2011 un dos amigos descoñecidos de don Albino.

Amicísimo

Los poetas, amigos míos, no son siempre los que hacen versos. Hay muchos versos –es sabido-, y a veces versos magníficos, que no son de poetas. Y acaso los poetas más profundos han hecho su poesía con la materia estremecida de su propia existencia y de sus sueños sin escribir un solo renglón.

....Después vinieron los capitanes enérgicos y ambiciosos, los de la fuerza y no la persuasión. Y se perdió el Paraíso; acaso porque todos los paraísos de la tierra están hechos para perderse.
Gregorio Marañón

O primeiro texto que escribín neste blog, hai un ano aproximadamente, levaba por título “Os libros que nos fan mellores”. Estaba dedicado a don Albino Núñez e facía referencia a un artigo seu: “O mellor amigo do P. Feixóo”, publicado na revista Lar de Buenos Aires con motivo do pasamento do doutor Gregorio Marañón, no ano 1960. Hoxe, 27 de marzo do ano 2010, cúmprense 50 anos do mentado pasamento.

O diario El País publica un par de interesantes artigos sobre a vida e obra do gran médico e humanista: "Marañón, clave española”, do historiador Juan Pablo Fusi, e “La sabiduría portatil del desterrado”, de Javier Rodríguez Marcos. Convídovos a que leades os dous. Eu, quédome cun apunte da súa libreta de notas: "Ser historiador no es saber la Historia pasada sino comprender la Historia presente", reflexión moi semellante a outras que fixeron Marc Bloch ou Walter Benjamin -santos da miña devoción- e que calquera historiador debería ter moi presentes.

Encabezaba don Albino o seu texto sobre Gregorio Marañón cunha cita do libro "Las ideas biológicas del P. Feijoo": «Si quisiera designarle con algún adjetivo especial entre mis autores predilectos, le llamaría, como él llamaba a Tozzi, "mi amicísimo"». E remataba: «Xa quixeramos a môr parte dos galegos ter feito pol-o prestixio d´iste país unha pequena parte do que fixo o grande home que coa súa morte sinala a data do 27 de marzo de 1960 coma unha das máis tristeiras nos anaes contemporáneos.». E como tal seguímola lembrando.

Os libros que nos fan mellores

Foi unha feliz casualidade a que fixo que chegase este libro ás miñas mans. Cando, alá por abril, Xesús Alonso Montero aceptou gustoso a invitación que lle fixo Avelino Muleiro para presentar o meu libro Nomes do Ribeiro en Vigo, quedamos para tomar un café na Casa do Libro, e falar un pouco de como sería o acto. Xesús non se esqueceu de traernos un agasallo: o libro Ensaios e Artigos (1956-1973) de Albino Núñez. É o libro sobre o que quero facer algún apunte nesta primeira entrega do meu caderno de notas.

Mentiría se dixera que eu coñecía algo da obra de Albino Núñez antes de ler o primeiro artigo seu neste libro, Ejemplaridad formidable de Liceo de Arte, publicado no diario La Región o 28 de abril de 1956. A penas sabía que fora o fundador da Academia Estudios Galicia de Ourense e pai doutro Albino Núñez, o delegado de Educación en Ourense alá polo anos noventa. Non obstante, bastoume ler ese primeiro artigo para saber que acababa de descubrir a un autor que ía estar entre os meus preferidos. Non me enganaba, agora o libro ocupa un lugar destacado na miña biblioteca, xusto enfronte da miña mesa de traballo, onde están os meus favoritos para poder botar man deles de contado.

Prendeume dese primeiro artigo, onde asegura que o Liceo de Arte de Ourense é unha organización de valor inapreciable, o seguinte parágrafo: «...El Quijote fue escrito en un lugar “donde toda incomodidad tiene su asiento”. Si el Liceo de Arte encontrase las facilidades económicas que está muy lejos de poseer... estoy seguro –segurísimo- que no tendría el auténtico valor y mérito que indudablemente ha conquistado. Si el Liceo de Arte fuese un lecho de rosas estaría integrado por un conjunto de mediocridades, de esas mediocridades que sólo tienen talento para describir sinecuras y olfato sumamente fino para oler conveniencias. El arte –lo dijo Schiller, nada menos- es juego, y como todo juego tiene un fin en si mismo...» Moitos teñen dito cousas semellantes, referidas a outras institucións ou persoas, pero tal vez poucos o dixeron mellor.

Outro artigo emocionante é o que lle dedica ó seu mestre, a D. Antonio Vázquez Vázquez (La Región 27-12-1956): «...Sus enseñanzas forman aún hoy la base sobre la que descansa toda mi formación intelectual... jamás sentí una necesidad más imperiosa de hacer el elogio de una persona como en este momento...». As verbas de don Albino trouxéronme á memoria aquelas outras de Albert Camus, que tiñan un mesmo destinatario, cando recibiu o premio Nobel en 1957: «O esforzo e xenerosidade que vostede puxo no seu traballo continúan vivos nun daqueles escolares, que a pesar do paso dos anos, non deixou de ser un alumno agradecido.». O agradecemento ó mestre, ó insignificante mestre de escola, que se converte en pedra angular na formación dos individuos: «Formidable maestro de escuela, no por su saber, que el saber es siempre muy relativo, sino por la excelente administracións que hacía de sus conocimientos...». Un texto tan fermoso houbérame gustado escribir a min para o meu querido mestre na escola de San Clodio, D. Lucio Vázquez Vázquez –outro Vázquez Vázquez-.

Da man de don Albino coñecemos as paisaxes ourensáns, viaxando con el naquelas excursións guiadas que organizaba “Posío. Artes y Letras”: «...se acostumbra a la gente a no practicar ese turismo bobalicón de viajar por viajar, sin recoger el caudal de enseñanzas que todo viaje nos puede ofrecer...». E tráeme esta reflexión á cabeza a loable empresa que leva a cabo agora Vía Auria, a quen convido para que reviva algunha excursión en lembranza tanto do grupo Posío coma de don Albino Núñez, verdadeiros precursores do tipo de excursión que se practica en Vía Auria. O Rodicio, os castelos Límicos, a Limia Baixa, as terras do Carballiño –Si, señores, Carballiño y no “Carballino”, escribía na Región en 1958-, o Ribeiro...

Cando puido, don Albino, escribiu no seu idioma. Tivo que facelo primeiro nunha revista de México, alí escribía no verán de 1959 outro fermoso artigo: Grandezas e miserias da nosa terra. E facíao cun galego sinxelo e sublime ó mesmo tempo, ó xeito de Castelao; o galego dos que, sen dúbida, soñaron nesa lingua. Entresaco do artigo un parágrafo que non ten perda: «...hai galegos tan descastados que non consinten que os seus fillos falen a lingua que foi nada menos que a súa propia lingua... Hai despois quen, esquecendo que a verdadeira fala é a que o mesmo pobo está forxando, anda á percura de verbas que ninguén as empregou na Galiza e que, por conseguinte, ninguén entende. O galeguismo tradicional nunca chegou a faguerse popular, antre outras razós, pol-a fala artificiosa qu´empregou.».

O último apunte que quero facer hoxe no meu caderno de notas é arredor dun dos meus artigos favoritos, deste libro favorito: O mellor amigo do P. Feixóo, publicado na revista Lar, do Hospital Galego de Bos Aires no ano 1960. O artigo está escrito na memoria do doctor Marañón, quen falecera a finais de marzo dese ano 1960: «Coa morte do doutor Marañón, a España perdeu un dos máis barudos homes de cencia do noso tempo; a Galicia, un dos que mail-a ademiraban e defendían, e o P. Feixóo, ó mellor dos seus amigos». Do sabio de Casdemiro di: «Coido que a sinal máis certa pra xusgar a arnaxe dos homes de España é ollar a aititude en que s´amostran encol do P. Feixóo. Todol-os homes de esprito moderno, querse decir, de aberta tendenza científica, que se contaron na España dende o seculo XVIII, foron feixonianos. ». E do doctor Marañón: «Conocedor coma poucos da Vida e da Historia, deu a todol-os seus escritos un senso tan pedagóxico, que dimpois de lér calquera dos seus libros, sempre xurde en nos o desexo de ser mellores». E iso xustamente é o que eu aprecio neste libro do gran sabio, humanista e ourensán, que é para min don Albino Núñez. Os Ensaios e Artigos de don Albino, non só resultan sumamente instructivos, despertan en nós ese desexo de ser mellores que el apreciaba nos libros de Marañón. E eu aprecio no seu e nalgún daqueles autores verdadeiramente grandes.

Grazas Xesús por presentarme a don Albino Núñez. Desde agora tal vez non sexa eu o seu mellor amigo, que haberá outros máis vellos, e deben ter preferencia, pero gustariame que me considerase entre os mellores. Tal vez entre os que leades este texto algún máis queira facerse tamén amigo de don Albino. Estou seguro que será ben recibido.

O Carballiño, 23 de febreiro do 2009