Libros

Este pasado luns, 23 de abril, foi o día internacional do libro, celebración instituída pola UNESCO co fin de fomentar a lectura e a industria editorial. Conmemora o pasamento de Cervantes e o de Shakespeare, que faleceron o mesmo día do calendario do ano 1616, pero en días distintos. Esta aparente adiviña explícase considerando que nesa época España e Inglaterra tiñan calendarios diferentes. España usaba o gregoriano desde 1582, mentres  Inglaterra mantivo o antigo xuliano ata 1752. En España, ó xoves 4 de outubro de 1582 seguiulle o venres 15 de outubro, de xeito que aquel ano só tivo 355 días. En Inglaterra, en 1752, despois do mércores 2 de setembro veu o xoves 14, e os ingleses, con gran enfado, perderon 11 días dese ano. En consecuencia, o 23 de abril de 1616, cando en  Madrid falecía Cervantes, en Inglaterra aínda era día 12, e Shakespeare estaba vivo. Morreu once días despois, o 23 de abril, cando aquí xa era o 3 de maio, o día da Santa Cruz.

Pero do que quería escribir era dos libros e da lectura, e da súa importancia. Nesta cuestión, coma en case todas, aparecen dúas posicións extremas: a dos que pensan que os libros son a fonte máis importante de sabedoría e que todo aquel que non os le é un ignorante, e a dos que consideran que apenas se precisan libros para aprender o fundamental da vida... Que penso eu? Pois que cos libros pasa coma cos alimentos: que a algúns conviríalle comer máis e a outros menos; que o que  a un lle senta ben a outro pode sentarlle mal; que os padais son distintos e cambian co tempo e coas circunstancias, e que  non só de pan vive o home.

O padre Sarmiento, como é sabido, pasou a vida entre libros. Nunha carta que escribía en 1745 declaraba que todo o que sabía era grazas ós libros. Non obstante, anos despois, en 1760, logo dalgunhas saídas do convento e de certas viaxes, coma as que fixo por Galicia en 1745 e 1754, escribía: «O pouco que sei de substancia, non o sei polos seis mil libros que teño, senón polo pouco que andei fora da miña cela». Referíase Sarmiento ó que aprendera no gran libro da vida e da natureza. O mesmo libro do que nos fala Diderot en Jacques o Fatalista, cando o amo, asombrado pola precisión dos razoamentos do seu criado Jacques, exclama: «Pero, onde diaños aprendiches ti todo iso?», e o servente  responde: «No gran libro. Ah, meu amo! Xa pode un reflexionar, meditar e estudar todos os libros deste mundo, que non pasará de modesto escolante se non é capaz de ler no gran libro».

Xusto nese gran libro sen follas era onde máis lía o meu admirado Josep Pla, que non por iso deixaba de ser un magnífico lector de libros con follas, pero que advertía contra o exceso de afección libresca sentenciando algo que resulta obvio: «O home non veu ó mundo para ler libros». E que, convencido da superioridade do mundo real fronte ó imaxinario, chegara a lanzar contra  os adultos que len novelas este sonoro exabrupto: «O  que a partir dos trinta e cinco anos le novelas é un cretino». Desmitificador dos libros onde os houbera, Pla deixou escrito no Caderno Gris: «Os libros dinnos que existe o amor, a gloria, a grandeza [...] A vida dinos que no hai nada diso [...] Non hai nada do que poñen os libros.». Esaxeraba, claro está, pero non perciben un gran fondo de razón  en todo iso que escribía?

Por certo, Pla tamén finou un 23 de abril. De 1981. En Llofriu.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 29 de abril do 2018.

Cervantes: cuarto centenario

Estamos no cuarto centenario de Cervantes e hai queixas pola escasa relevancia das celebracións en España, sobre todo ó comparalas coas organizadas en Inglaterra na honra de Shakespeare, quen, como sabemos, faleceu na mesma data: 23 de abril de 1616. Pero polo menos conmemórase, porque en 1916 un decreto de Romanones suspendera tódolos actos previstos na honra de Cervantes; xustificárase a decisión no estado de guerra que vivía Europa, pero Inglaterra estaba inmersa nela e mantivo as homenaxes a Shakespeare. E nin que dicir ten que tampouco se celebraron honras en 1716 nin en 1816, porque este tipo de celebracións son posteriores: viñeron da man do nacionalismo. Considérase que foi o centenario do nacemento de Schiller, celebrado en Alemaña en 1859, a primeira conmemoración dun escritor como heroe nacional; en 1880 sería Portugal quen conmemoraría o terceiro centenario de Camoes, e España, por non ser menos, celebraría en 1881 o segundo de Calderón de la Barca. 

  Pero o caso de Cervantes era distinto. Para comezar, o seu Quijote non foi apreciado academicamente como obra xenial en España ata ben entrado o século XIX. Ben sabido é que Lope de Vega escribira que non coñecía poeta «tan malo como Cervantes, ni tan necio que alabe a don Quijote», e que o Padre Feijoo nin sequera mencionaba a Cervantes no seu ensaio “Glorias de España”. De feito, a valoración do Quijote como clásico viría de fóra, sobre todo de Inglaterra, onde merecera os maiores eloxios de Thomas Percy, de Samuel Johnson ou de Laurence Sterne en pleno século XVIII, cando aquí poucos recoñecían o seu mérito, e os que o facían corrían o risco de ser acusados de antipatriotas por deixar en peor lugar a Lope e a Calderón. 

  Serían os desastres de Cuba e Filipinas de 1898, co golpe que significaron para o orgullo patrio, os que levarían ós escritores do 98 a proclamar a superioridade da relixión e das creacións artísticas sobre a ciencia. E nese esquema nacionalista, de matiz antieuropeo e antimoderno, o Quijote, vista a admiración que espertaba fóra, serviu de bálsamo para as derrotas: eles terían a ciencia -¡Que invente ellos!, dicía Unamuno-, pero nós tiñamos unha novela que ningún outro país fora capaz de crear. Foi así como o Quijote pasou a converterse na “Biblia nacional de la religión patriótica de España”, en palabras do mesmo Unamuno. E foi así tamén como, fronte á tradicional celebración do pasamento do autor, optouse por conmemorar o terceiro centenario da publicación da primeira parte da novela, en 1905, centrando o protagonismo na obra e deixando nun segundo plano ó autor, conseguindo así que o Quijote se aproximase a esas produccións anónimas que, como o romanceiro ou o dereito consuetudinario, parecían expresar mellor o carácter da nación. Sería Ortega o primeiro en rebelarse contra a interpretación romántica e nacionalista do Quijote, denunciando a marxinación do autor respecto da obra; pero foi Américo Castro quen verdadeiramente deixou en evidencia as interpretacións reductoras, desentrañando a realidade conflictiva que sutilmente reflicte a obra, realidade marcada pola intolerancia e a represión na que se desenvolve a vida  de Cervantes debido á súa condición de cristián novo. 

  O tema do Quijote, dicía Américo Castro, non é outro cá «dificultade mesma de existir […] a expresión da conciencia de estar vivindo en perenne conflicto»… Trátase do conflicto eterno que se desata entre quen está decidido a ser quen é  –«Yo sé quién soy!»- e os que se empeñan en que non o sexa… E de aí a universalidade e a intemporalidade da magna e inesgotable obra.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 1 de maio do 2016.

Bones

Giacomo Leopardi faleceu en Nápoles en 1837, nunha epidemia de cólera. Segundo o relato máis estendido, foi o amigo máis querido, A. Ranieri, quen salvou os seus restos da foxa común e correu cos gastos do enterro e cos dun panteón cunha lápida conmemorativa con texto de  P. Gordani, escritor e amigo do poeta. No texto, destaca unha anotación sobre Leopardi: «Ammirato Fuori D´Italia»; porque a fama que o converteu, anos despois da súa morte, en gloria nacional, veu de fóra. Pero iso non resulta raro; Leopardi xa reflexionara sobre ese tema no ensaio Parini ou a gloria, onde fala das envexas, censuras, calumnias e demais instrumentos que a malignidade humana máis próxima coloca no tortuoso camiño dos que pretenden alcanzar a gloria coa pluma, impedindo a celebridade en vida de moitos grandes escritores.

Un caso paradigmático foi o de Cervantes, que concibiu o Quixote no cárcere e morreu pobremente en Madrid, en 1616, diante da indiferencia oficial e o desdén académico, por ser considerado un autor cómico vulgar. Iso explica o esquecemento no que quedou a súa tumba no convento das Trinitarias e a imposible localización dos seus restos pasados os anos. Porque o aprezo do Quixote como obra clásica veu do estranxeiro, sobre todo de Inglaterra, onde no XVIII comezou a considerarse obra modélica. L. Sterne, o xenio literario da época, no Tristram Shandy, fala do «sen par Fidalgo da Mancha», que «con todas as súas tolerías, admiro máis e desexaría coñecer antes có maior heroe da antigüidade». E S. Johnson, entón o crítico literario máis reputado, cualificaba ó Quixote de «obra inmortal».  Mentres, o Padre Feijóo nin sequera citaba a Cervantes nas Glorias de España, e houbo que esperar á xeración do 98 para que don Miguel, ou máis ben o Quixote, fose valorado como merecía, aínda que fora a costa dunha reductora interpretación da obra magna en clave nacionalista: «Biblia nacional de la religión patriótica de España», lle chamou Unamuno, que, como home que era, tampouco se librou de escribir algunha parvada.

En 1900, cando se abriu o ataúde de Leopardi, só se atoparon uns poucos ósos, nin sequera un cranio, xunto cun zapato de tacón, talvez o único que pertencera ó poeta. O zapato vendeuse ó mellor postor e a caixa cerrouse sen máis investigacións. Ranieiri, o “amigo da alma”, confirmando os peores augurios da teoría do pesimismo leopardiana, resultou ser un mentirán e un aproveitado que organizara todo un simulacro para gañar a súa parte de gloria e para converterse no editor da obra do finado. En 1938, Mussolini trasladaría con gran solemnidade os supostos restos de Leopardi ó Parque Virgilio de Nápoles; mentres, os verdadeiros seguirían na foxa común. Non obstante, por Parque Virgilio aínda pasan moitos turistas para honrar ó poeta…E todo ese turismo contribúe á economía napolitana…

Eu convidaría a todos os que agora andan buscando os ósos de Cervantes a que se pasasen por Nápoles: talvez alí puidesen aprender algo sobre a “posta en valor” dos conxuntos de osos incertos, aínda que aquí tamén saibamos algo diso... Mentres, eu comprázome en escoitar ó sabio académico dar no cravo, cando cualifica o proceso de  “parvada” apoiada na “cultura da chequeira”, e en pensar no tranquilos que estarían Leopardi, Cervantes e tantos outros, proseguindo os seus estudos da xeoloxía dos camposantos, se houberan tido a intelixencia de Shakespeare, que tomou a precaución, no verso final do seu epitafio, de lanzar unha maldición contra calquera que se atrevese a remexer nos seus ósos:  «curst be he that moves my bones», «maldito sexa o que mova os meus ósos». E foi remedio de santo.

Artigo publicado no diario La Región o venres 27 de marzo do 2015.

Lecturas carcerarias

Fronda é o boletín que publica o Arquivo Histórico Provincial de Ourense para dar a coñecer os fondos de tan importante institución. O número 45 está dedicado ó fondo da Prisión Provincial, e fíxase nunha actividade desenvolvida nos anos posteriores á Guerra Civil: a da “lectura en común”, actividade que pretendía reducir o analfabetismo entre a poboación reclusa, amén de tentar reconvertela ós principios do instaurado réxime do nacionalcatolicismo. Resulta de grande interese a lista das 21 lecturas que, supostamente, se realizaron no ano 1940. Aparece encabezada pola Encíclica Quadragesimo Anno de Pío XII, logo está o pensamento de Balmes, os discursos falanxistas de Serrano Súñer, as biografías de Isabel a Católica e Napoleón III, as poesías completas de Gabriel y Galán, a Historia de España de Menéndez y Pelayo, un par de obras de divulgación científica, unha serie de novelas costumistas de Quevedo, Pardo Bazán, Palacios Valdés, Pereda..., e pecha a lista o Quijote. 

Na penuria e na soidade das prisións a lectura sempre foi un dos poucos xeitos que tiveron os presos de manterse no mundo, de escapar do cárcere. Marcello Estefanelli, un uruguaio que na dictadura pasou trece anos no Penal de Libertad –cousas dos nomes!-, conta no seu libro El hombre numerado como fuxira mil veces daquel recinto teoricamente inexpugnable: como percorrera San Petersburgo con Dostoievski, París con Víctor Hugo, os mares do sur con Joseph Conrad…, e a Mancha con Cervantes. No cativerio, Estefanelli leu 1600 libros; ademais, emulando ó Home de Alcatraz, converteuse nun reputado especialista do Quijote. Pero nos cárceres franquistas da posguerra non era fácil ler: non estaba permitida a entrada de xornais nin revistas e, en xeral, non había bibliotecas á disposición dos presos; e cando as había, os catálogos estaban suxeitos a unha estrita censura previa. Dese xeito, a maioría das revistas e dos libros que circulaban polo cárcere entraban de “matute”, e movíanse a través de sistemas clandestinos de préstamo; tal era a paixón pola lectura que, nalgúns casos, o tempo de espera polas obras máis demandadas podía pasar dun ano. 

En nada saciaban as ansias de ler dos presos as programadas “lecturas en común”,  que lembran as que facíamos na escola, cando nenos, tamén do Quijote, nas que raramente se pasaba  do capítulo I.  Como resulta obvio, nunca se chegou nas dos cárceres ó capítulo LVIII da segunda parte, cando Cervantes escribe: «La libertad, Sancho, es uno de los más preciosos dones que a los hombres dieron los cielos…por el contrario, el cautiverio es el mayor mal que puede venir a los hombres.»; nin sequera ó XXII da primeira, aquel dos galeotes no que Don Quijote proclama: «…parece duro caso hacer esclavos a los que Dios y la naturaleza hizo libres.». Porque o Quijote, ben lido, é un dos libros máis libertarios de tódolos tempos, ademais de ser –xunto coa Biblia-  dos máis misericordiosos cos presos; non en balde, Cervantes concibiu a súa obra nun presidio, «donde toda incomodidad tiene su asiento». 

Alégrame saber que na prisión de Guatánamo o libro de Cervantes sexa o segundo máis demandado, pero preocúpame o pouco que o len os supostos cidadás libres, ignorantes de algo que Marguerite Yourcenar escribira en Opus Nigrum: «Un non é libre mentres desexa, quere ou teme. Talvez un non sexa libre mentres vive.». E coido que é probable que así sexa, porque habitamos cárceres insospeitados. Por iso convén non desprenderse nunca do Quijote.

Artigo publicado no diario "La Región" o 18 de outubro do 2013. Pincha aquí.

Anexo do 21 de novembro do 2013

Aparece no diario “El País” (17-11-2013) unha interesante entrevista de J. J. Millás a Luis Roldán, a quen califica de exdelegado do Goberno roto, exdirector da Garda Cívil roto, exsocialista roto, expícaro roto…, pero “home de estado” (?) roto (cousas de Millás). A verdade é que nas fotos, para a súa idade, non o vexo tan roto… Na entrevista, entre moitas outras cousas, conta as súas lecturas carcerarias:

-Leí a Nietzsche, a Kafka, a Hanna Arendt, todo el teatro de Sartre, Derrida, Jean Améry… Leí también todo lo que conseguí sobre personas que habían sufrido largos procesos de privación de libertad, no sé, Eugenia Ginzburg, Mandelstam, Larina-Bujarina (la mujer de Bujarin), Margaret Bauer Newman. Descubrí a Walter Benjamin. Y leía mucho la Biblia, los salmos, sobre todo.

Si, está moi ben o da lectura; pero, é os cartos? Hai verdadeiros sinvergonzas que len libros moi recomendables. Na Biblia, da que se declara devoto lector, pon: “polas súas obras os coñeceredes” (Mt. 7, 15-20), e non polos libros que leron. Menos mal...

Toponimia do Carballiño

O día 14 de xuño presentabamos no Salón de Plenos do Concello do Carballiño o meu libro Toponimia do Carballiño. Si, xa sei que soa a moi oficial, pero a Casa da Cultura estaba ocupada pola Peña Barcelonista. A presentación correu a cargo de Xesús Alonso Montero, quen, como resulta evidente, non estaba alí pola categoría da miña obra, senón en razón da amizade que nos une. Tamén falaron: Avelino Muleiro, director do Instituto de Estudios Carballiñeses, o alcalde do Carballiño, Argimiro Marnotes, e Lucila Ventoso, da Editorial Andavira. Os eloxios que alí se fixeron do autor e da obra foron, sen dúbida, excesivos; pero isto sempre ocorre neste tipo de actos, nos que un adoita estar acompañado por verdadeiros amigos. Eu, pola miña parte, agradecín a presenza de tódolos circunstantes e o traballo dos que colaboraron e fixeron posible a edición de Toponimia do Carballiño, en especial: Francisco Fumega, polo mapa toponímico; Juan Rúa, polas fotografías, e as profesoras Anabel Boullón e Rita Abraldes, así coma o profesor Pepe Troitiño, por diversas contribucións que axudaron a mellorar o libro. Logo, lin un texto preparado para a ocasión, artellado arredor da descuberta que fixera non había tanto tempo de dúas cousas moi importantes que tiñamos en común Xesús Alonso Montero e máis eu: a primeira, que ningún dos dous rematamos de ler O Quixote; a segunda, que nunca daremos por rematada esa lectura. Así que a tarde foi moi cervantina e o acto resultou fermoso e emotivo. E todos quedamos moi contentos, que era do que se trataba.

Agora o libro xa está nas librerías, onde pode adquirirse ó prezo de 12 euros. Quero sinalar que para a edición non se pediu ningún tipo de subvención. E sobre isto dicía na presentación:

«...Eu, aínda que entendo e defendo que os gobernos deben apoiar a cultura, en xeral son contrario ás subvencións, que case sempre acaban sendo un medio de favorecer ós amigos. No caso concreto dos libros, estou de acordo cunha afirmación lapidaria de Pla, escritor do meu gusto, que dicía que o home non fora posto na Terra para ler libros. Trátase, aínda que hoxe non resulte moi propio dicilo, dunha verdade incontestable, xa que a única encomenda que se nos fai no capítulo I do libro do Xénese é a de “medrade e multiplicádevos!”. Encomenda á que, obedientes, nos seguimos aplicando os humanos cun entusiasmo moi superior ó que poñemos na lectura dos libros. Pois ben, do postulado de Pla deduzo que se o home non foi posto na Terra para ler libros, moito menos puideron ser postos os concellos ou as deputacións para editalos. Si, desconfío da cultura subvencionada. Don Albino Núñez, autor ourensán de obrigado coñecemento, e a quen, por outras razóns,  cito cumpridamente no meu libro, deixou escrito isto: “El Quijote fue escrito en un lugar donde toda incomodidad tiene su asiento. Cuando el arte es un lecho de rosas, los creadores acostumbran ser un conjunto de mediocridades que tienen como principal talento descubrir sinecuras y un fino olfato para las conveniencias”. Os galegos deberíamos saber que Neira Vilas e a súa muller Anisia Miranda andaron por Bos Aires cargados cunha maleta chea de Memorias dun neno labrego, indo de sociedade en sociedade, para tratar de vendelas e recupera o diñeiro gastado. Que o meu ilustre conveciño don Eladio Rodríguez morreu sen ver publicado o seu magno dicionario, editado anos máis tarde, non grazas a unha subvención pública, senón á financiación desinteresada dun grupo de emigrantes galegos en Venezuela. Ou que Domingo Fontán, o autor do mapa que serve de trama á portada do libro, cando en 1834 lle entregaba a primeira copia do seu traballo á raíña rexente escribía: “aspirando tan sólo ser útil a Galicia consagré a este objeto mis ahorros, mi salud y mis tareas científicas por más de docena y media de años”. Non, ningunha das grandes creacións da cultura galega se fixo grazas a unha subvención. En consecuencia, sería inxusto que unha obra tan insignificante coma que hoxe aquí presentamos a tivese. Foi así, con estas razóns e con cinco pesos no peto, como cheguei á porta da editorial Andavira, como o libro comezou a saír adiante e como eu comecei a estar máis tranquilo. Porque, como lle dicía don Quixote a Sancho no seu eloxio da liberdade: “Venturoso aquel a quien el cielo dió un pedazo de pan, sin que le quede obligación de agradecerlo a otro que al mismo cielo”.».

Outro tema que sempre aparece cando se publica un destes libros é o do seu carácter local e interese limitado. Sobre iso dixen:

«...Un día despraceime á biblioteca de Ourense para consultar o libro Toponimia de Marín, do eminente relixioso e lingüista de Xunqueira de Ambía, profesor Elixio Rivas. Para a miña sorpresa o libro aparecía nos ficheiros pero non nos estantes. Intereseime polo tema e descubrín que os responsables da biblioteca de Ourense, emulando ó cura e ó barbeiro no donoso e grande escrutinio que fixeran na biblioteca de don Quixote, condenaran á Toponimia de Marín de Elixio Rivas igual có Licenciado Pero Pérez e Maese Nicolás condenaran ó Amadís de Grecia ou ó Felixmarte de Hircania. A razón que neste caso esgrimían era que se trataba dun libro de interese local, como deixaba ver ben ás claras o seu título, Toponimia de Marín; de nada serviu que eu intercedese polo manual, dicíndolle que se trataba dunha das obras máis principais da toponimia de Galicia, e que o seu autor, ademais, era veciño de Ourense. A decisión estaba tomada: ó curral con el!  Creo que tampouco houbera valido de nada que lles lese unha pasaxe do libro na que o autor escribía que escollera Marín por razóns de estancia, pero que “cualquiera retazo de Galicia cumpliría el mismo fin”, co que quería dicir que calquera concello, incluso calquera parroquia de Galicia diría eu, valería para acometer o estudo da toponimia da Nosa Terra. Porque, en efecto, as parroquias, e os concellos galegos na súa orixe non son máis ca sumas de parroquias, son coma as células dun ser vivo, que dentro conteñen toda a información xenética que explica de onde tal ser vén. Nas parroquias, se o sabemos buscar, atoparemos, coma quen di, o noso ADN histórico e identitario. Como resulta obvio, nunha soa parroquia ou nun só concello non están tódolos topónimos, pero si están os fundamentos de toda a toponimia de Galicia.  Castelao apenas recollía citas nos seus textos,  pero dá unha de Heine que vale por centos, e que eu repito a miúdo: Así como dende a máis pequena fiestra pode contemplarse a inmensidade do ceo, dende a máis pequena terra pódese comprender toda a grandeza do mundo... Polo tanto, non nos deixemos enganar polos títulos dos libros...».

Algún preguntarase como non din noticia no meu blog da presentación do libro. "Y así, sin dar parte a persona alguna de su intención, y sin que nadie le viese, una mañana, antes del día se armó con todas sus armas, subió sobre Rocinante... y por la puerta falsa de un corral salió al campo con grandísimo contento y alborozo de ver con cuánta facilidad había dado principio a su buen deseo". Se a maior aventura endexamais contada comezou dese xeito, como non debería comezar calquera brincadeira coma a miña?

Jacques

Nous croyons conduire le destin,

mais c´est toujours lui qui nous mène

Jacques le fataliste (Diderot)

Hai tres libros que sempre estou lendo: o Quixote de Cervantes, Jacques o fatalista de Diderot e o Tristram Shandy de  Laurence Sterne. Si, tamén leo outras cousas e outras cousiñas, pero nesta trindade estou sempre. Hermann Hesse cría que se podía ser un gran lector lendo un só libro, e que abundaban os malos lectores que lían moitos. Tal vez tivese razón, pero a min non me basta un: bo ou malo, preciso destes tres libros para ser o lector que son. Cando paso certo tempo sen beber nalgún deles o corpo avísame: sinto coma unha sede. Esta tempada, por exemplo, bebín bastante do Quixote, pero descoidei as tomas de Jacques e de Tristram e xa notaba un certo desequilibrio. Desde nontronte, completada outra volta das aventuras do Cabaleiro da Triste Figura, volvín a centrarme no Jacques e agora vou coma unha seda. Trátase dunha novela (mellor dito, dunha antinovela) construída sobre a inversión irónica do artificio narrativo do Quixote, coa súa parella de amo e criado, coas súas cabalgaduras, coas súas aventuras...  A inversión chega ata o mesmo título do libro, que leva por nome o do criado e non o do amo. Confeso que teño certa debilidade por Jacques, por este Sancho “quixotesco” que coxea. Gústame o seu filosofar, que ten máis de realismo experimental e de determinismo ca de fatalismo puro. Trátase de ser conscientes da forza do destino. Pero o amo tampouco é manco. Dicía hoxe pola mañá, por escrito:

-«Jacques, meu amigo, es un filósofo e sinto por ti… Os filósofos son unha raza de homes abominable para os poderosos, por non dobregar os xeonllos diante deles… Tamén resultan abominables para o pobo, eterno escravo dos tiranos que o oprimen, dos bribóns que o enganan e dos bufóns que o divirten… Xa hai tempo que ser cordo entre os loucos resulta perigoso.».

E, mentres cavilaba no moito que debera ler Diderot a Cervantes, a Maquiavelo e a Quevedo, pensaba: ... e dos bufóns que o divirten! Cánta razón ten o amo!

Galván

De rapazote fun algunhas veces gañar o xornal, principalmente na vendima e no tempo de dar o sulfato. Os meus patróns habituais eran o tío Xildro do Corrillo e o señor Luís o Abeledo, descansen en paz os dous. Xa daquela, os nomes das paraxes dalgunhas das súas viñas tiñan para min un encanto especial: O Arrufado, O San Martiño, O Cortiñal, O Comillón, Mudes, As Costas…, supoño que por escoitalos menos cós das viñas da miña familia. Pero, entre todos os nomes, había un que chamaba a miña atención máis cós outros: era o de Galván, e non me preguntedes por que. Alí, en Galván, tiña unha viña o Abeledo. Era unha paraxe fermosa, entre A Barouta e San Clodio, a carón do Camiño Grande. Lembro ben a viña, en tres socalcos, e o pequeno regato que pasaba polo fondo. Ó lado do socalco de abaixo había un tarreo*, cun pozo e un pereiro. Era alí, á sombra do pereiro, onde almorzabamos, o señor Luís a súa tarteiriña de café con leite con sopas e eu o meu bocadillo. Almorzando, adoitaba contarme algunha das súas andanzas de mozo, normalmente relacionadas co fútbol, coa guerra ou coas mulleres. Pero a historia que eu sempre asocio con Galván é outra, a dun compañeiro de escola  moi traste, tanto que lle puxemos “O Demo” -alcume que lle cadraba e que pasou á súa descendencia: “Os Demiños”-. O tarreo de Galván era do avó do Demo, do señor Javier. Un día, neto e avó foron coller os peros do pereiro, que era bastante alto. Nesas, o avó díxolle ó Demo que lle tivese conta da escada, mentres el recollía a froita para un gheipo. Como o traballo se demoraba e o avó non era de moitas palabras, ó Demo déuselle por pensar… Unha pregunta comezou a repetirse de xeito obsesivo no seu maxín: que pasaría se lle quitase a escada ó avó? E tanto se repetiu a condenada pregunta que non puido evitar o experimento!... Cousas do Demo!

Entenderedes agora a miña debilidade por Galván.

Por desgraza, nas miñas pescudas documentais sobre a toponimia de San Clodio, a pesar do meu interese, nunca atopei rastro de Galván. Que o nome da paraxe non apareza nos detallados rexistros dos Tombos do Mosteiro de San Clodio, ou mesmo na documentación do Catastro de Ensenada, parece indicar que se trata dun nome relativamente moderno, pero tampouco descarto que sexa antigo. Vexamos.

Galván aínda soa a nome da onomástica cabaleiresca, coma Roldán, Tristán ou Esplandián. Porque, en efecto, Galván era o nome dun dos cabaleiros da Mesa Redonda, o  daquel lendario sobriño do Rei Arturo cuxas forzas medraban coa altura do sol,  o contrario do que me pasaba a min cando lle ía carrexar o sulfato ó Abeledo. Discútese sobre o significado do nome Galván, parece que do galés Gwalchmai en última instancia, e que podería significar ‘falcón branco’; pero non hai un acordo total nin sobre a orixe nin sobre o significado do nome. Outro enigma está na rápida incorporación do nome, desde o inglés Gawain, a outras linguas: Galvanus  na forma latinizada, Gauvain en antigo francés, Galván en castelán e galego, etc. En documento de Braga da primeira metade do século XII xa temos a un Galvam (e a un Rolam), pero logo, durante toda a Idade Media, apenas aparece: ningunha vez como nome, un par delas como alcume e cerca dunha ducia como apelido é todo o que atopo nos rexistros informatizados da diplomática medieval galega. Nunca debeu ser común o nome de Galván, nin en Galicia nin no resto da Península Ibérica. Incluso é probable que o Galván hispano non fose un nome persoal, senón un alcume, e pode que non tivese nada que ver co Galván cabaleiresco. Iso explicaría a súa abundancia relativa como apelido: en Galicia lévano arredor de 600 persoas, e máis de 12.000 en toda España. Que non apareza Galván entre os nomes das entidades de poboacións rexistradas en España simplemente apuntaría na mesma dirección, na de que Galván fose un alcume.  

Pero, de ser un alcume, que significaba? José Godoy Alcántara, no seu Ensayo Histórico Etimológico de los Apellidos Castellanos (1871), afirma que o apelido Galván viña de galvanus ‘recadador de impostos’, no b. latín, á súa vez de gabulum ‘gabela, renda’: non me parece moi crible. Corominas, pola súa banda, na voz galbana, «ant. ‘especie de guisante’, mod. ‘desidia, pereza’, origen incierto», tamén rexistra o catalán galbán 'nugallán' pero, prudente, apenas fala do nome persoal e do apelido. En galego, galbana e galván tamén significan ‘perezoso, nugallán’. Curiosamente, na toponimia galega o nome de Galván, descoñecido na toponimia dos núcleos habitados, aparece con certa frecuencia na das paraxes agrícolas, como a de San Clodio, aínda que rexistremos un Casgalván, tamén agrícola, en Moaña, que denota con claridade a antiga casa dun Galván. Pero en xeral son hortas, o mesmo cás diversas Galbana/Galbanas que se rexistran. Poderían mesturarse no topónimo nomes de propiedades de individuos alcumados ou apelidados Galván con terras cualificadas de Galbán ou de Galbana, onde se podería supoñer un significado semellante ó das terras con lentura (boas), pero tamén o contrario, o de terras nugallás para dar algo –lembro agora a Fonte da Nugalla na Aguada-. A maiores, a existencia do alcume Galván ‘nugallán’, tería dificultado a introducción do nome persoal. Pero non sei, o tema resulta moi complicado.

Dito todo isto, convén sinalar que parece indubidable a documentación no norte de Italia de nomes relacionados coas lendas artúricas xa a principios do século XII, entre eles Artusius e Galvanus, aínda que algúns autores, como Edmond Faral, dada a dificultade de que tales lendas chegaran por vía escrita en datas tan temperás, explican doutro xeito a orixe destes nomes: un xermánico Hartewic para Artusius e o cognome latino Galbanus para Galvanus. Pero tamén podería ser que os nomes tiveran chegado a Francia e a Italia coas lendas artúricas, pero por vía oral, cos primeiros cruzados, a finais do século XI. Algo semellante puido ter pasado en Galicia, pola vía das peregrinacións a Santiago. En consecuencia, tampouco desbotaría a posibilidade de que algúns dos primeiros Galván fosen xentes chegadas de fóra.

Antes de rematar, non me resisto a lembrar aquí ó quixotesco Caballero del Verde Gabán; un nome que, na miña opinión, semella un xogo de palabras que fai Cervantes co do famoso relato artúrico de Galván e o Cabaleiro Verde.

Ah! E, preguntarédesvos, que pasou co avó do Demo?  Por sorte, había pouco tempo que arrincaran as patacas no tarreo. O señor Javier aínda viviu bastantes anos: morreu de vello e cristianamente!

*tarreo: 'horta'

Queridos amigos: hai amigos?

Words mean different things to different people

Stephen King (The Body)

Conta Luciano de Samosata (125-181) nos seus Diálogos a historia  dun home corintio de nome Eudámidas que morrera novo e pobre. Deixara unha filla casadeira, unha nai anciá e  dous amigos ricos, Carixeno e Areteo. No seu testamento estipulara: «Déixolle a Areteo o coidado de alimentar a miña nai e de sostela na súa vellez. A Carixeno encoméndolle o casamento da miña filla, e que a dote o mellor que poida. No caso de que un dos dous faleza, quédalle a súa parte ó que sobreviva.». Como cabía supoñer, os que souberon do testamento de Eudámidas ríronse del, pero os dous amigos recibiron a encomenda, e cumprírona, con singular contento. Montaigne (1533-1592), que lera a Luciano, recupera nos Ensaios esta historia, e válelle para concluír que a verdadeira amistade é sumamente rara no mundo; por iso lle dá a razón a Menandro, quen consideraba ditoso a todo aquel que atopase, aínda que só fora, a sombra dun amigo. Pola contra, na opinión de Montaigne, ó que de xeito ordinario chamamos amigos e amistades non son máis ca unións e familiaridades trabadas por causa dalgún interese. E conclúe lapidario: «O mes amis, il n'y a nul amy!» (Oh, meus amigos, non hai amigos!), frase atribuída en orixe a Aristóteles, pero que quizais non fose tan categórica como Montaigne a interpreta; tal vez un  «quen ten moitos amigos, non ten ningún amigo!», sería máis axeitado.

Si, entre os filósofos, empeñados desde a antigüidade en definir a amistade, é común afirmar a rareza da verdadeira, pero tamén constatar a súa necesidade para os homes. Sócrates «prefiriría un amigo a tódolos tesouros de Darío»; Aristóteles considerábaa como «o máis necesario para a vida»; Cicerón, no célebre Tratado sobre a amizade, escribe  que  «non hai nada tan axeitado á natureza»; Montaigne que  «é o máximo estremo de perfección nas relacións que ligan ós humanos»; Kant que «todo home cabal trata de facerse digno de ter un amigo»... En conclusión: os homes teñen ansia de amistade! Pero esa mesma natureza humana, sempre contradictoria, parece tender a maltratala, o que explicaría a súa rareza. Cervantes, no Quixote,  pon como exemplo de amistade firme non a de don Quixote e Sancho, como cabería esperar, senón a que existía entre as súas bestas, entre Rocinante e o ruzo de Sancho; e faino de xeito consciente: «para confusión de los hombres, que tan mal saben guardarse amistad los unos a los otros». E tamén habería que darlle a razón a Maquiavelo cando  advirte que os homes, en xeral, «son ingratos, volubles, simuladores, covardes diante do perigo e ávidos de riqueza. Mentres lle fas ben, son completamente teus: ofrécenche o seu sangue, os seus bens, a súa vida e os seus fillos… pero cando a necesidade se presenta danche as costas.». Na realidade, nada que non souberamos: a amistade é un cisne negro. «O amigo seguro soamente se coñece na situación insegura», dicía o verso de Eurípides; pero, de cantos temos noticia que pasaran esa proba na historia?...  Si, hai tempo que reflexiono sobre a amistade, máis canto máis solitario me volvo. Entendo a Nietzsche, aquel xigante solitario, cando consideraba irremediable o pago da peaxe da soidade para todo home que quixese ser tal; pero iso non lle evitaba un fondo sufrimento, como deixan percibir algunhas das súas cartas: «Un aínda ve, e fala por non calar, e para non calar escribe. Pero … a verdade escoitase ben, e di así: amigo Nietzsche, estás só, totalmente só»; «a miña saúde, en verdade, é normal; pero a miña alma continúa tan vulnerable coma sempre, e sinte ansia de bos amigos… Procúrame un pequeno círculo de persoas que queiran oírme e entenderme, e terasme san». Agora ben, os filósofos sempre falan da amizade ideal, desa unión de dúas persoas a través do amor recíproco e do respecto -segundo a definición de Kant, unha das que máis acordo concita-, e que se constituiría, segundo a coñecida síntese de Laín Entralgo, pola sucesión de actos de benevolencia, beneficencia e confidencia entre os amigos, sendo os de confidencia os máis característicos da amistade. Pero esas esixencias definitorias conducen a que soamente os adultos poderían aspirar á amistade. Para Cicerón, por exemplo, «a amizade non pode ser sólida senón na madurez da idade e na do espírito», e pouco ou nada se ten mudado nesa apreciación filosófica.

Á vista de todo iso, téñome preguntado eu moitas veces: Pero, que hai dos amigos da infancia, dos da adolescencia, dos da xuventude? Está claro que para os filósofos case nada. Serían amistades imperfectas, de colegas, de camaradas, de pandillas,… pero non de verdadeiros amigos. Non obstante, preguntádelle a calquera polos amigos máis queridos, por aqueles dos que nunca se esqueceu, e veredes como case sempre aparecen os da infancia, os da adolescencia e os da xuventude. Para a maioría dos mortais, en contra do que os filósofos establecen, son as amistades entre adultos as que adoitan atoparse na categoría das imperfectas!

Hai unhas semanas, un día calquera, sentado diante do televisor, comecei a ver unha película totalmente descoñecida para min: Cuenta conmigo (Stand by me) de Rob Reiner (1986). Neses momentos non podía imaxinar que nela ía atopar a maioría das claves sobre a amizade que me interesaban, as mesmas que non atopara nas lecturas filosóficas. Na realidade, esas claves viñan dun libro; porque a película está baseada nunha novela curta de Stephen King: The Body (1982). A novela, en síntese, conta a aventura que corren catro rapaces de 12 anos nos últimos días das vacacións de verán, do verán previo ó seu primeiro curso no instituto. Un suceso está na raíz da aventura: un rapaz coma eles dunha vila próxima desaparece, e os veciños e a policía de toda a contorna andan na súa procura; os protagonistas da historia descobren que, na realidade, o desaparecido xa está morto, que morreu atropelado polo tren e que o seu cadáver permanece próximo á vía nun lugar determinado. Deciden, entón, facer unha viaxe ata o lugar onde se atoparía o corpo, para así contemplar por primeira vez un morto. O relato escríbeo un dos catro amigos cando xa ten trinta e tantos anos, ten fillos nenos e é escritor. É fácil deducir que ese escritor ten moito de Stephen King. Podo dicir que é un dos relatos máis fermosos que levo lido sobre a amizade na adolescencia, e que a película non lle desmerece en nada. Ademais, está cheo de intelixentes reflexións sobre outras cousas, por exemplo sobre a narración, o narrador e a propia literatura. Hai fragmentos tan maxistrais coma  inesquecibles, coma aquel no que o narrador observa: «os amigos entran e saen das nosas vidas coma os camareiros nun bar»; xúrovos que nese momento parei de ler, para ver con total claridade aquelas portas de batentes, tan típicas nos bares de antano –inesquecibles as da película As vacacións de Mr. Hulot de Tatí-, que se abrían e se cerraban co seu característico ¡clac! ¡clac!; e así estiven un tempo, observando como entraban e saían os amigos da miña vida, e constatando, con pena, como, desde hai algún tempo, xa saían máis dos que entraban! Pero, sen dúbida, o momento culminante do relato, para min –e para o director do filme, que o desprazou desde a metade da novela ata  o final da película-, é aquel no que o escritor teclea no seu ordenador: 

“I never had any friends later like the ones I had when I was 12.

 Jesus, does anyone?”

“Nunca volvín a ter amigos coma os que tiven ós doce anos!

 Pero, meu Deus, alguén os volveu ter?”

Queridos amigos: hai amigos? Non o sei, tal vez tivese razón Nietzsche cando berraba: «Hai camaradería. Ogallá un día haxa amistade!». Non, non sei se hai amigos. Pero dunha cousa estou seguro: de que os houbo!... E, se un non se conforma con iso? Pois, que viva coma se os houbera!

Ah! O título da película, Stand by me, repite o do tema principal da película, a famosa e fermosísima canción de Ben E. King, do ano 1961, máis ou menos coetánea coa historia que conta The Body.

When de night has come

and the land is dark

and the Moon is the only light we see

...