Cervantes: cuarto centenario

Estamos no cuarto centenario de Cervantes e hai queixas pola escasa relevancia das celebracións en España, sobre todo ó comparalas coas organizadas en Inglaterra na honra de Shakespeare, quen, como sabemos, faleceu na mesma data: 23 de abril de 1616. Pero polo menos conmemórase, porque en 1916 un decreto de Romanones suspendera tódolos actos previstos na honra de Cervantes; xustificárase a decisión no estado de guerra que vivía Europa, pero Inglaterra estaba inmersa nela e mantivo as homenaxes a Shakespeare. E nin que dicir ten que tampouco se celebraron honras en 1716 nin en 1816, porque este tipo de celebracións son posteriores: viñeron da man do nacionalismo. Considérase que foi o centenario do nacemento de Schiller, celebrado en Alemaña en 1859, a primeira conmemoración dun escritor como heroe nacional; en 1880 sería Portugal quen conmemoraría o terceiro centenario de Camoes, e España, por non ser menos, celebraría en 1881 o segundo de Calderón de la Barca. 

  Pero o caso de Cervantes era distinto. Para comezar, o seu Quijote non foi apreciado academicamente como obra xenial en España ata ben entrado o século XIX. Ben sabido é que Lope de Vega escribira que non coñecía poeta «tan malo como Cervantes, ni tan necio que alabe a don Quijote», e que o Padre Feijoo nin sequera mencionaba a Cervantes no seu ensaio “Glorias de España”. De feito, a valoración do Quijote como clásico viría de fóra, sobre todo de Inglaterra, onde merecera os maiores eloxios de Thomas Percy, de Samuel Johnson ou de Laurence Sterne en pleno século XVIII, cando aquí poucos recoñecían o seu mérito, e os que o facían corrían o risco de ser acusados de antipatriotas por deixar en peor lugar a Lope e a Calderón. 

  Serían os desastres de Cuba e Filipinas de 1898, co golpe que significaron para o orgullo patrio, os que levarían ós escritores do 98 a proclamar a superioridade da relixión e das creacións artísticas sobre a ciencia. E nese esquema nacionalista, de matiz antieuropeo e antimoderno, o Quijote, vista a admiración que espertaba fóra, serviu de bálsamo para as derrotas: eles terían a ciencia -¡Que invente ellos!, dicía Unamuno-, pero nós tiñamos unha novela que ningún outro país fora capaz de crear. Foi así como o Quijote pasou a converterse na “Biblia nacional de la religión patriótica de España”, en palabras do mesmo Unamuno. E foi así tamén como, fronte á tradicional celebración do pasamento do autor, optouse por conmemorar o terceiro centenario da publicación da primeira parte da novela, en 1905, centrando o protagonismo na obra e deixando nun segundo plano ó autor, conseguindo así que o Quijote se aproximase a esas produccións anónimas que, como o romanceiro ou o dereito consuetudinario, parecían expresar mellor o carácter da nación. Sería Ortega o primeiro en rebelarse contra a interpretación romántica e nacionalista do Quijote, denunciando a marxinación do autor respecto da obra; pero foi Américo Castro quen verdadeiramente deixou en evidencia as interpretacións reductoras, desentrañando a realidade conflictiva que sutilmente reflicte a obra, realidade marcada pola intolerancia e a represión na que se desenvolve a vida  de Cervantes debido á súa condición de cristián novo. 

  O tema do Quijote, dicía Américo Castro, non é outro cá «dificultade mesma de existir […] a expresión da conciencia de estar vivindo en perenne conflicto»… Trátase do conflicto eterno que se desata entre quen está decidido a ser quen é  –«Yo sé quién soy!»- e os que se empeñan en que non o sexa… E de aí a universalidade e a intemporalidade da magna e inesgotable obra.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 1 de maio do 2016.

Soberanía

En setembro do ano pasado escribía nesta mesma columna que o problema catalán tiña tódalas características dun movemento en espiral, unha curva da que non resulta fácil saír cando xa se entra na zona vertixinosa. E en setembro deste ano, antes das eleccións do 27-S, aventuraba que unha declaración secesionista, da que os partidos contrarios non querían nin oír falar, caía dentro dos escenarios posibles. Por desgraza, confirmáronse tódolos prognósticos e agora ninguén sabe moi ben como rematará todo isto. E concluía aquela columna de setembro do 2014: «chegado o caso, non se debe esquecer que todo o que cae dentro da Lei está permitido, incluída a celebración dun referendo consultivo pola vía do art. 92. Non é desexable, porque sería traumático; pero, en última instancia, non se sabe de ninguén que gañase unha batalla finxindo que non había que loitar.». Agora que moitos, incluídos bastantes votantes do PP, ven o referendo como única saída posible deste labirinto, talvez sería conveniente aclarar aquela postura.

  Ortega, a quen algúns consideran anticuado –seguramente porque entenden que o excesivamente claro resulta anticuado-, xa fora á verdadeira raíz do problema, que non é outra cá soberanía. Si, “soberanía”, que nos remite a “soberano” (deriv. de “sobre”) que significa ‘o que está por encima’. E desde Rousseau tal soberanía correspóndelle de xeito lexítimo ó pobo, é dicir, ó conxunto de cidadáns libres e iguais dun Estado; no noso caso ó conxunto de cidadáns do Estado Español, sen posibilidade de partición de acordo coa legalidade. Iso significa que só ese conxunto, en uso da súa soberanía e botando man do seu poder constituínte, podería introducir unha partición do seu poder soberano e o dereito de secesión para certos territorios; é dicir, non nos enganemos: algo inaudito.

  Por iso Ortega lle dixera alto e claro ós cataláns nas cortes da II República: «No nos presentéis vuestro afán en términos de soberanía, porque entonces no nos entenderemos». Pero, entre moitos méritos, un defecto da nosa Transición foi o de non falar claro, o de alimentar esperanzas imposibles. E daqueles barros... Si, podería convocarse un referendo consultivo para os cataláns, pero logo sería preciso realizar outro entre todos os españois para ver se estaban decididos a ceder ás pretensións dos cataláns; e en última instancia, salvados eses dous referendos, habería que abrir un proceso constituínte... Ou é que para que Cataluña se constitúa como Estado débemos renunciar ó noso Estado de Dereito?

  Pero tamén foi gran torpeza argumentar coa ruína de Cataluña en caso de separación. Porque a ruína máis segura sería a do resto de España. Hai que considerar que o noso desenvolvemento durante o século XX foi totalmente asimétrico.  Baste un dato: no ano 1900, Galicia, con algo máis de dous millóns de habitantes, aínda superaba a poboación de Cataluña. Un século máis tarde a poboación de Cataluña triplica a de Galicia, e o PIB, o maior de España, case o cuadriplica... Pero iso non foi debido só ó mérito dos cataláns e á torpeza dos galegos. Parte do desenvolvemento catalán, coma do vasco, ten orixe galego, andaluz, aragonés..., e algúns dos atrasos galegos teñen a súa orixe en Cataluña, no País Vasco, en Madrid. Porque houbo asimétricas distribucións de recursos e importantísimas migracións internas, e de aí a necesaria solidariedade entre territorios, e o inadecuado de levantar calquera tipo de fronteira entre eles. E no caso dunha separación, quen sería o listo que valorase toda esa realidade compartida, económica e histórica? Ou é que pretenden quedarse co mellor solar da herdanza hispana cun  simple Adéu Espanya?...


Artigo publicado no diario La Región o venres 20 de novembro do 2015.

A decadencia de España

Á pregunta sobre que pasaría ó día seguinte dunha suposta declaración unilateral de independencia por parte de Cataluña, os políticos secesionistas insisten en contestar que non pasaría nada, máis alá do inicio dunhas pacíficas negociacións que levarían á formación do novo estado catalán; mentres, todos os contrarios, aterrorizados por ese buraco negro, suxiren non poñerse en tal tesitura antes da celebración das eleccións do 27-S, confiando en que os independentistas non acaden a maioría. Por desgraza,  a realidade poucas veces se acomoda cos desexos, e nin resulta improbable que os independentistas gañen as eleccións, nin que as pacíficas negociacións que estes imaxinan nunca se celebren; polo que a poucos sorprendería que se producise o tan temido “choque de trens”. Nese senso, os precedentes non axudan, porque falamos de dous convois que xa teñen chocado de xeito estrepitoso en tres ocasións, a saber: 1640, 1714 e 1934. E, aínda que poucos queiran mentalo, nos choques de trens sempre hai vítimas. 

Convén saber, por tanto, que o problema de fondo ó que se enfronta España co desafío catalán non é novo. Pérdese no tempo da súa propia existencia como Estado e está relacionado cun mal crónico: a nunca resolta vertebración dos seus distintos territorios. E aquí a lectura atenta de Ortega, en concreto da “España Invertebrada” e dos discursos sobre o Estatuto Catalán na II República, resulta imprescindible. Porque, coas súas luces e coas súas sombras, Ortega segue a ser a mente que de xeito máis lúcido se ocupou deste problema e da súa relación coa idea de España e coa súa continuada decadencia. Pero claro, os políticos actuais non destacan pola afección á lectura, e moito menos de  Ortega, que nunca foi santo de devoción nin dos nacionalistas españois nin dos nacionalistas periféricos, e moito menos da esquerda. 

Dicía Ortega que o caso catalán era un caso típico de “nacionalismo particularista”,  «tendencia sumamente clara, que se apodera de un pueblo o colectividad y le hace desear ardientemente vivir aparte de los demás pueblos o colectividades». E apuntaba: «los nacionalismos sólo pueden deprimirse cuando se envuelvan en un gran movimiento ascensional de todo un país, cuando se crea un gran Estado, en el que van bien las cosas… Un Estado en decadencia fomenta los nacionalismos.». Pero lonxe de botarlle a culpa ós cataláns e ós vascos, Ortega poñía o punto de mira no poder central, ó que culpaba de querer castelanizar España e de fomentar, xeración tras xeración, o que el chamaba “selección inversa” da raza española, que consistía en preferir sempre «los tontos a los inteligentes y los envilecidos a los irreprochables» e en aproveitarse da inmensa forza do Estado para fins exclusivamente privados, en detrimento do interese público: igualico, igualico...!

E houbo algo desa forza ascensional da que falaba Ortega na Transición, pero a corrupción, a crise, as políticas inxustas e o traballo de minado dos nacionalistas, acabaron por neutralizala. O ataque ós símbolos, o desprezo pola Monarquía, a posta en dúbida dos méritos da Transición ou a xeral mediocridade dos políticos españois non son máis ca síntomas dun máximo de decadencia da idea de España. Basta con ver como un oscarizado director de cine, cebado polo Estado con millóns de euros, saídos en gran parte dos petos de españois que hoxe se debaten na pobreza, se atreve a dicir en público, ó recibir un premio nacional, que el non se sentiu español nin cinco minutos da súa vida... Menos mal que aínda nos queda Gasol.

Artigo publicado no diario La Región o venres 25 de setembro do 2015

As dúas Españas

Non existe metáfora máis productiva na historia contemporánea de España cá das dúas Españas. Si, a dos versos de Machado: «Españolito que vienes/ al mundo te guarde Dios./ Una de las dos Españas/ ha de helarte el corazón.». Son tan coñecidos eses versos que hai quen pensa que foi Machado o creador da metáfora. Pero non, o relato xa viña de vello: da división política que se producira trala Guerra da Independencia, co regreso de Fernando VII e a súa persecución implacable dos liberais, causa principal da ruptura política do país en dous bandos antagónicos, un tradicional e católico e outro liberal e progresista. Juan Van Halem, un militar liberal represaliado, xa escribía en 1826: «existen dos Españas que solo un gobierno equitativo podría reconciliar». Logo serían Larra, Balmes, Blasco Ibáñez, os que falarían das dúas Españas, antes ca Machado e os outros representantes da Xeración do 98, que foron os que popularizaron a metáfora. De tódolos xeitos, foi Ortega quen máis contribuíu á súa incorporación ó relato metahistórico: «dos Españas, señores, están trabadas en una lucha incesante...». A Guerra Civil sería para moitos a confirmación tráxica  do acertado da metáfora. Pero chegou a Transición, e con ela un novo relato: o da “reconciliación nacional”, un relato ilusionante que parecía ter soterrado o máis tráxico das “dúas Españas”. Non obstante, unha metáfora nunca se pode dar por morta. 

Coa crise foron bastantes os que recuperaron o relato das dúas Españas. Pero é unha equivocación entender unha metáfora coma unha lei inquebrantable: a fórmula pode ser a mesma, pero a realidade é cambiante, e, en consecuencia, a interpretación tamén. Non, xa non existen as dúas Españas de Larra, nin as de Machado, nin as de Ortega; tampouco creo que exista unha España de esquerdas e outra de dereitas, nin unha de nacionalistas e outra de antinacionalistas; nin, como se acaba de ver, unha do PP e outra do PSOE, nin sequera unha do Madrid e outra do Barça… Podemos seguir usando a fórmula, si, pero entendendo que estamos nun contexto totalmente diferente  e que tal uso sempre implica a simplificación dunha realidade máis complexa. 

Con todas esas prevencións, eu si aplicaría a mesma metáfora a dúas Españas que foron emerxendo nos últimos anos. Trataríase da dos achegados ós partidos con poder por unha banda, e da do conxunto do resto dos españois por outra. Os cidadáns da primeira, como cargos de partido ou como “amigantes” –lúcido neoloxismo acuñado recentemente por E. Lledó-, foron os que ata agora gozaron de todo tipo de beneficios: en forma de traballos e cargos para eles e para os seus; en forma de pagas e pensións de diverso tipo; en forma de subvencións ou exencións de pago en actividades varias; en forma de vantaxes ou privilexios dos que carecen os outros, etc., etc. Os da segunda son os que se limitan a pagar os impostos, reciben tarde e mal, e ás veces nunca, as poucas prestacións que lles corresponden, e ata se dan por satisfeitos cando non se senten perseguidos; porque en España a lei nunca deixou de verse como instrumento de castigo para os pouco afectos… E isto obsérvase moi ben nos concellos, e cánto máis pequenos mellor…Por iso sabemos tanto destas cousas os galegos.

As novas corporacións veñen de tomar posesión no medio dun ambiente ilusionado e rexenerador. Traen moitos proxectos, pero non se deberían de esquecer da obriga fundamental: soterrar á maior brevidade o monstro de tres cabezas –clientelismo, nepotismo e sectarismo- que levaba anos alimentando a partitocracia. Porque esa era a verdadeira ameaza da democracia española.

Artigo publicado no diario La Región o venres 19 de xuño do 2015.

.

Un país que chochea

O acordo máis amplo da campaña electoral que agora remata deuse no rexeitamento ás declaracións de Albert Rivera relativas a que a rexeneración de España só podería vir da man da xeración dos nacidos en democracia. Tales declaracións non só mereceron a reprobacións de tódalas forzas do espectro político, senón tamén a da xeneralidade dos medios de comunicación. E aínda así, na honra do nome desta columna, permítanme discrepar. As unanimidades sempre me resultaron sospeitosas.

Comezarei lembrando algo que ás veces se esquece: que xeración é o contrario de corrupción; xa o consideraba así Aristóteles, para quen xeración era o paso de “non ser” a “ser”, mentres corrupción sería o de “ser” a “non ser”; e todas as criaturas estarían suxeitas os seus respectivos períodos de xeración e corrupción. Polo tanto, filosoficamente, a corrupción só remata cunha nova xeración; apunten iso. Pero o concepto sociolóxico de xeración, como conxunto de individuos coetáneos marcados por intereses comúns, desenvolveuse  entre os séculos XIX e XX, e tivo en Ortega e en Mannheim as referencias fundamentais. Para Mannheim, as xeracións son resultado das descontinuidades históricas, cambios como os que estamos vivindo que rompen a continuidade social e afectan dun xeito especial ós mozos e ó seu futuro. Por iso o concepto de xeración emerxe nas crises, cando racha o conxunto de conviccións sobre o que se viña camiñando; pasou así coa española Xeración do 98, que tanto marcaría o pensamento de Ortega; pasou coa Xeración do 68, que tanto nos marcou a nós, e pasa agora coa malpocada Xeración do Milenio, ou Xeración Y, formada polos nacidos despois dos anos oitenta, que hoxe roldan os trinta anos e lexitimamente piden paso.

Pero sucedeu que en España, a partir de 1982, accedeu ó poder unha nova xeración de autoproclamados herdeiros do 68. E trinta e tantos anos despois, esa xeración, devota dunha das divisas do maio francés, que era o culto á xuventude, négase a envellecer; e como, dun ou doutro xeito, e co apoio da pirámide de poboación, tal xeración segue ostentando o poder, convértese nun tapón, cando non nunha hipoteca, para a xeración posterior. Este é un dos principais dramas da España contemporánea: un país de vellos, sexa en anos, sexa en ideas, que pensan que son novos. Consecuencia disto é o moito que se chochea: escoiten ós políticos, atendan ós medios, saian á praza pública… E así chocheaba un dos comunicadores máis veterano e famoso de España, cando respondía a Rivera cun titular cargado de chulería: “Sin ofender, joven”, deixando claro quen manda aquí. E o caso é que ese comunicador podería selo símbolo dunha chea de millonarios que predican os males da desigualdade e da falta de traballo, mentres eles, instalados no “Star System”, continúan forrándose e son semente da precariedade laboral para os novos… Se esas boas xentes, practicando a exemplaridade pública, se apartasen e gozasen da xubilación, dedicando máis tempo á lectura e menos a amasar millóns e honores, descubrirían que, por moi modernos que se vexan, o tempo é fugaz e heteroxéneo; e que un vello de 70,  por moi novo que se sinta, non pode ver o mesmo mundo ca un adulto de 40, nin ca un mozo de 20. E se lesen máis a Ortega fixaríanse en algo que di: «El descubrimiento de que estamos fatalmente adscritos a un cierto grupo de edad y a un estilo de vida es una de las experiencias melancólicas que, antes o después, todo hombre sensible llega a hacer». Pero sospeito que o poder, a fama e o diñeiro acaban matando a sensibilidade desas boas xentes, que tanto dano fan.

Artigo publicado no diario La Región o venres 22 de maio do 2015.

Las dos Españas

Nada mejor que un día de la Constitución para escribir acerca de “las dos Españas”, sobre todo si es tan gris y frío como el de este año. Claro que el empeño podría parecer inútil, porque ¿quién no sabe que son “las dos Españas”? Si, las de aquellos versos del poema Proverbios y Cantares (1909) de Machado:

Españolito que vienes

al mundo te guarde Dios.

Una de las dos Españas

ha de helarte el corazón.

De hecho, hay quien piensa que fue Machado el creador de tal expresión. Pero no, es bastante más antigua. Ya Alonso de Santa Cruz en su  “Crónica del Emperador Carlos V”, a mediados del siglo XVI,  titulaba a éste como Augusto Rey de Alemania, de las dos Españas, etc., y así, con títulos semejantes, figuran otros sucesores suyos. Por razones obvias,  no les gusta recordar ese incómodo plural a los que defienden como dogma indiscutible la unidad y singularidad histórica de España.  Evidentemente, la fórmula que utilizaba el cronista para titular al rey nada tenía que ver con las dos Españas antagónicas de los versos de Machado; se refería a las dos Españas unidas que heredara el príncipe Carlos de Austria de sus abuelos maternos, los unificadores Reyes Católicos: los reinos de Castilla y Aragón, que en última instancia remitían en el imaginario a las dos Españas romanas, la Citerior y la Ulterior. Aún a finales del siglo XVIII el Padre Mariana en su “Historia General…” hablaba de “las dos Españas Citerior y Ulterior”, separadas por el río Ebro. La misma fórmula, que hunde sus raíces en esa división de la Hispania romana, se utilizó para diferenciar la España cristiana de la musulmana, la peninsular de la americana, o a Portugal de España. Y creo yo que fue sobre esa fórmula, común, sobre la que se fue asentando, durante todo el siglo XIX, la conocida metáfora de las dos Españas. El comienzo del relato estaría en la división que produce la guerra de la independencia y la vuelta de Fernando VII, cuando incumple todas sus promesas y procede a la persecución implacable de los liberales. Son muy claras las palabras de Juan Van Halem, militar liberal español represaliado, quien en sus “Memorias… (1826)”, después de describir como Fernando VII entregara a “las garras del Santo Oficio la suerte de una nación tan noble y generosa”, proclama: “Desde entonces existen dos Españas que solo un gobierno equitativo podía reconciliar”. En esa división de la España decimonónica en dos bandos, uno tradicional y católico y otro liberal y progresista fueron fijando su atención diversos autores, desde Larra (1836) –“aquí yace media España, murió de la otra media”- a Balmes (1847) –“Las dos Españas se han separado en vez de unirse; se han combatido en vez de auxiliarse”- o Blasco Ibáñez (1897): “Existen dos Españas: una que permanece aún en el siglo XVI y otra que vive por adelantado en el siglo XX”. Pero la metáfora tendría un éxito especial entre los integrantes de la generación del 98: Azorín, Machado, Ramiro de Maeztu o Unamuno la usaron de forma repetida. De todas formas, sería Ortega el que más contribuiría a su incorporación a nuestro relato metahistórico: “dos Españas, señores, están trabadas en una lucha incesante: una España muerta, hueca y carcomida y una España nueva, afanosa, aspirante, que tiende hacia la vida.(1914)”. La Guerra Civil (1936-1939) sería para muchos la confirmación trágica, como antes lo fueran las guerras carlistas, de la veracidad de un relato que marcaría nuestro triste e inevitable destino. Sin embargo, ahora podríamos evitar la repetición trágica del desenlace; se trataría, simplemente, de cambiar el viejo relato de “las dos Españas” por otro nuevo, también metahistórico: el de “la reconciliación nacional”, el principal relato de nuestra transición democrática. Y todo iba aceptablemente bien. Pero, las dificultades de esta crisis que nos desangra, cierta incapacidad crónica para aportar ideas nuevas y una asombrosa facilidad para rebuscar entre lo peor de nuestra historia, nos vuelven a colocar ante el terrible mito, ante la consabida metáfora.  Periodistas, historiadores, políticos y  omnipresentes tertulianos aprovechan cualquier circunstancia, venga o no venga a cuento y hablen de lo que hablen, para concluir con la fórmula mágica que todo lo explica: ¡Claro, las dos Españas dispuestas a devorarse!

Pero, ¿siguen existiendo las dos Españas? Habría que decir que uno estaría tentado a responder que si, sobre todo cuando lee cosas como esta: “La ruptura del país en dos bloques cada vez más enfrentados define una situación, que por desgracia no es nueva, pero que cancela la visión beatífica de que la Transición habría reconciliado a las dos Españas.”, que no están escritas por un exaltado, sino por un hombre de la talla intelectual de Ignacio Sotelo (El País, 15-08-2012); o cuando observa que el título del último libro de Santos Juliá, historiador de la máxima solvencia, es “Historias de las dos Españas”-por cierto, uno de los análisis más lúcidos y documentados sobre la historia de España de los dos últimos siglos-. Sin embargo, hay que decirlo con total claridad: las dos Españas no existen! Se trata de un mito, de un fantasma, de una simplificación. Fue creado a partir de una realidad histórica, si; pero hoy es un mito, no una realidad. No, no existe una España de izquierdas y otra de derechas, como supone Ignacio Sotelo, ni una de católicos y otra de anticatólicos, ni una de españoles y otra de antiespañoles, ni una de catalanes y otra de anticatalanes… Ni siquiera una del Real Madrid y otra del Barcelona. La realidad es más compleja, tiene más matices. Es la ola, son los altavoces los que invitan a la gente a apuntarse a esas dos Españas imaginarias, a ganar adeptos para la causa correspondiente y a convertir al discrepante en enemigo…Es la falta de verdaderas convicciones democráticas, la falta de ejemplaridad pública y la falta de respeto a la diversidad, pero también están trabajando las fuerzas psicológicas de los individuos, sobre todo su ansia de sumisión y de dejación de su libertad, aquellas fuerzas que tan bien estudiara Erich Fromm explicando la llegada de los fascismos tras la crisis de los años treinta. Tampoco creía nada en el mito de las dos Españas Américo Castro, y además, “por no creer en las dos Españas…, por no pertenecer a ningún partido, iglesia o fraternidad…, los refugiados (entiéndase “exiliados”) no me pueden tragar”, confesaba desmoralizado desde su exilio en Estados Unidos. Pues aún a sabiendas del alto precio que hay que pagar, hay que perforar esa mole granítica de las “verdades”, falsas, establecidas por consenso tradicional, porque siempre encierran graves peligros para la sociedad. Una de ellas es la de “las dos Españas”.

En ciencias es muy común la utilización de modelos ideales como una manera de abordar de forma simplificada la realidad. En el estudio de la estructura de la materia, por ejemplo, hablamos de dos tipos de enlaces fundamentales entre los átomos, el iónico y el covalente. Estudiamos a fondo los dos modelos, pero nunca olvidamos que la inmensa mayoría de las sustancias no se encuadran en ninguno de ellos, simplemente participan en distinto grado de los dos modelos. Pues algo parecido ocurre con las simplificaciones, con los relatos míticos, con las metáforas: se pueden utilizar, pero siendo conscientes de sus limitaciones, de su irrealidad y de su fantasía.

Se preguntará alguno por qué razón escribo en castellano esta entrada, la primera en la lengua de Cervantes desde que el blog existe. No hay ningún motivo especial, simplemente me apetecía. Tampoco en la lengua existen las dos Españas, a pesar de los esfuerzos que se hacen en este sentido. Nada tengo contra el castellano; al contrario, me parece una lengua hermosísima, como todas. Pero la lengua que uso habitualmente con mi familia y con mis amigos es la misma que mamé, la misma que me llegó de mis antepasados y la misma que yo he pasado a mis descendientes: el gallego, que es y será la lengua de Galicia mientras no desaparezca. Pero, claro, cada uno es libre de hablar en la lengua que le dé la gana. Y hasta de estar callado.

O problema catalán

Nos ha tocado vivir y gobernar

 en una época en que Cataluña

 no está en silencio, sino descontenta,

 impaciente y discorde

Manuel Azaña, 1932

A gran manifestación de Barcelona do pasado día 11 reclamando a independencia para Cataluña abre unha importante crise política en España, que vén sumarse á outra na que estamos inmersos, a económica. A coincidencia das dúas simplemente corrobora a verdade do coñecido dito popular: “a can fraco todo lle son pulgas”.

A maioría das análises que podemos ler nos periódicos coinciden na gravidade do diagnóstico, e tamén en buscar culpables da situación na que nos atopamos, se ben a identidade destes últimos depende, como resulta obvio, da ideoloxía de quen realiza a análise. Concordo eu coa gravidade do problema, pero disinto totalmente cos que tratan de presentalo como unha simple cuestión de culpables e inocentes. O “problema catalán” non é novo,  forma parte do máis xeral e nunca resolto da vertebración de España: trátase dun problema de tipo crónico, que existe desde que España é España. Hai enfermidades do mesmo tipo, das que nunca se cura, pero que poden levarse aceptablemente  cun tratamento médico axeitado combinado cuns hábitos de vida saudábeis, que impidan, dentro do posible, manifestacións de tipo agudo, que poderían resultar fatais para o enfermo.  Un tratamento semellante recomendara Ortega para o problema que nos ocupa en célebre discurso nas Cortes da II República, en maio de 1932, cando se discutía o Estatuto de Cataluña: «yo sostengo que el problema catalán, como todos los parejos a él, que han existido y existen en otras naciones, es un problema que no se puede resolver, que sólo se puede conllevar, y al decir esto, conste que significo con ello, no sólo que los demás españoles tenemos que conllevarnos con los catalanes, sino que los catalanes también tienen que conllevarse con los demás españoles.».

Vén ó caso a referencia de Ortega por ter sido unha das mentes que de xeito máis lúcido se ocupou do problema catalán dentro do contexto da propia definición de España. Os seus discursos parlamentarios xunto coa súa “España Invertebrada” resultan, talvez hoxe máis ca nunca,  lectura obrigada para todo aquel que queira orientarse con criterio no complicado labirinto da vertebración de España. Unha proba do seu acerto é que as súas teses resultaron desagréables á toutes les sectes (que diría Pierre Bayle), e Ortega foi vituperado tanto polo nacionalismo español coma polos nacionalismos periféricos.

Vía Ortega no problema catalán un caso corrente de “nacionalismo particularista”: “tendencia sumamente clara, que se apodera de un pueblo o colectividad y le hace desear ardientemente vivir aparte de los demás pueblos o colectividades…Este, señores, es el caso doloroso de Cataluña; es algo de que nadie es responsable… es su terrible destino, que arrastra angustioso a lo largo de toda su historia… obseso por el problema de su soberanía…”. Agora ben, consideraba Ortega que o problema de Cataluña tiña que ver en exclusiva co xeito de ser dos cataláns? Non, por certo! O problema dos nacionalismos particularistas que se presentaba en España, sobre todo en Cataluña e no País Vasco, relacionábao Ortega, fundamentalmente, co xeito en que se exercera o poder central en España: “cuando una sociedad se consume víctima del particularismo, puede siempre afirmarse que el primero en mostrarse particularista fue precisamente el Poder central. Y esto es lo que ha pasado en España. Castilla ha hecho a España y Castilla la ha deshecho.”. Atención tertulianos e cronistas varios! Como escribía onte Manuel Rivas no País, en España fálase moito dos “separatistas” e moi pouco dos “separadores”!

Para os que pensan que basta aplicar a lei e punto, que son moitos, dicirlles que Ortega, pola contra, pensaba que o tratamento do problema do nacionalismo non era unha cuestión dunha lei nin de dúas, nin sequera duns Estatutos mellores ou peores: «los nacionalismos sólo pueden deprimirse cuando se envuelvan en un gran movimiento ascensional de todo un país, cuando se crea un gran Estado, en el que van bien las cosas… Un Estado en decadencia fomenta los nacionalismos: un Estado en buena ventura los desnutre y los reabsorbe. ». Ortega coñecía ben a historia de España, e sabía que a transformación do catalanismo rexionalista ou federalista, coa súa linguaxe de dobre patriotismo (linguaxe que, por certo, sempre mantiveron no nacionalismo galego Losada Diéguez e Castelao), transfórmase en nacionalismo de patria única na última década do XIX, xusto a que marca a gran decadencia de España como país: «Senyors: Vinc a parlar-vos de la Pàtria Catalana que, petita o gran, és l’única pàtria nostra» (Prat de la Riba, 1890). Aquela nova xeración de catalanistas, encabezada por Prat de la Riba, xa defendía a creación dun Estado propio catalán asociado ós outros Estados nacionais ibéricos, dentro dun Estado Federal. Por esa época tamén se escoitaron as primeiras voces independentistas, caso da do poeta Joan Maragall. E sería da man da crise do 98 de onde veu o primeiro grande impulso para o nacionalismo catalán, que levaría, de feito, á entrada do catalanismo na política española. Non debemos esquecer que o primeiro gran triunfo electoral dos nacionalistas cataláns, nas xerais de 1901, tivo como antecedente a negativa do goberno de Silvela a cumprir coas súas esixencias: Deputación única para Cataluña e concerto económico. Si, daquela xa se pedía o concerto económico, e tamén se negou! En que rematou aquela negación rotunda? No primeiro gran triunfo electoral do nacionalismo catalán!

Pero, volvamos a Ortega. Para el, os nacionalismos catalán e vasco non eran alarmantes polo simple feito da mera afirmación nacionalista, senón «por lo que en ellos hay de negativo y común al gran movimiento de desintegración que empuja la vida toda de España.». Ese movemento de desintegración, que era o que máis lle preocupaba a Ortega, tiña, ó seu modo de ver, dúas causas fundamentais. A primeira, o que el chamaba “selección inversa da raza española”, consistente na incrible e continuada perversión que levara sempre a preferir para os cargos, incluso cando eran elixidos, os homes parvos fronte ós intelixentes e os envilecidos fronte ós intachábeis; niso radicaba o atraso e a falta de ciencia en España, causa última da súa inexistencia e inferioridade respecto de Europa. A segunda razón da desintegración de España tería que ver coas “masas indóciles”: «En las horas decadentes, cuando una nación se desmorona, víctima del particularismo, las masas no quieren ser masas, cada miembro de ellas se cree con personalidad directora, y, revolviéndose contra todo el que sobresale, descarga sobre él su odio, su necedad y su envidia.». «La rebelión sentimental de las masas, el odio a los mejores, la escasez de éstos –he ahí la razón verdadera del gran fracaso hispánico.». Tampouco lle dá a razón ó pobo cando clama contra os políticos: «En España… El daño no está tanto en la política como en la sociedad misma, en el corazón y la cabeza de casi todos los españoles… Cuando lo que está mal en un país es la política, puede decirse que nada está muy mal ». Que vos parece? Téñense corrixido, aínda que sexa levemente, todos aqueles males?...

Remato cunha reflexión de Américo Castro, o máis eminente entre os investigadores das orixes e das esencias do hispánico, escrita en 1965:

« El drama del pueblo catalán se identifica con el de su misma existencia, inseparable hoy del problema total de España. La "angustia" catalana y la de los restantes españoles es hoy una ineludible realidad. Todos ellos debieran tener presentes las limitaciones y los riesgos de su propia historia. Catalanes y castellanos no resolverán nada por el camino de la violencia y de la opresión. El problema es de inteligencia, de trabajo y simpatía mutuos. Las generosas entregas y las generosas renuncias han de ir entrelazadas, con olvido de los cerrados y cerriles localismos. Aunque no sea posible, esto es lo que exigirían de consuno el sentido común —y una experiencia de 1200 años.».

O meu acordo co diagnóstico de Américo Castro é total: o problema é de intelixencia, de traballo e de simpatía. Ou sexa, dunha falta alarmante de todo iso.

P.D.  De todo o que lin estes días sobre este tema, o que máis me gustou foi este artigo: “Lazos catalanes”, de Antonio Muñoz Molina.