lunes, 25 de julio de 2011

No camiño do retorno



Avantas así, cego:
eivada tropa,
vagaxeiro apátrida,
derrubado,
perdido,
trabucado...

Víctor Campio
(do poema Antigo pobo meu)


Non me gusta o avión. Recoñezo que é un medio de transporte rápido, pero non viaxo para chegar, senón para viaxar. Ademais, sempre que monto nun, non me sae da cabeza algo que repetía moito o meu avó Emiliano: «os frades non caen dos tellados porque non se soben a eles!» –xa sei que a variante máis coñecida é con curas e con castiñeiros, pero nós vivíamos ó lado do convento de San Clodio, e meu avó era carpinteiro-. Nin sequera me gustan as autopistas que, obsesionadas por acercar os puntos de saída e de chegada, crean unha  xeometría de segmentos rectos debuxados sobre planos horizontais que furta á vista e ó entendemento do vagaxeiro unha boa parte das realidades paisaxísticas que vai atravesando. Certo que, postos a elixir, entre as desvantaxes das autopistas e as dos atascos dalgunhas estradas, elixo as das autopistas.

Atravesar España, aínda que sexa por autopista, sempre é un exercicio recomendable cando se fai cos ollos abertos. Admito que é cansado, pero case tódolos exercicios recomendables, incluídos os máis pracenteiros, cansan. Neste caso, o cruzamento foi  de ida e volta: de Galicia a Cataluña e de Cataluña a Galicia, con paradas e fondas intermedias. É esta unha viaxe que, por diversas circunstancias, me resulta ben coñecida desde a mocidade. Comprobo deste xeito que nos case corenta anos que pasaron desde aqueles meus primeiros cruzamentos nesta dirección, en tren “express” e con billete de segunda, teñen cambiado moitas cousas neste país, ademais das estradas.

A principios dos setenta, cando un rapazote saía de Galicia por primeira vez, ademais de asombralo a planicie da meseta –despois do que tivéramos que cavar os rapaces de San Clodio para achairar o campo do San Antonio, pensaba eu, por exemplo, no fácil que lles debía resultar ós casteláns atopar un sitio para facer un campo de fútbol-, non podía deixar de comparar a sequedade, case desértica, dos campos casteláns ou dos do val do Ebro co verdor dos galegos. En Castela eran grandes parcelas de cereal no medio dunha inmensidade de terras ermas nas que medraban os carrascos, pastaban de cando en vez enormes rabaños de ovellas e as árbores eran gloriosa excepción. Sen perder o aspecto de sequedade, as viñas e os campos de remolacha punteaban de verde as paisaxes máis onduladas da Rioxa, xa no val do Ebro. Era un punteado que se facía máis intenso na ribeira navarra, segundo medraban os cultivos de horta e  de arbores froiteiras. De novo, a aridez máis severa reaparecía nas provincias aragonesas e ía decrecendo segundo nos aproximábamos a Cataluña, a medida que ían aumentando os cultivos de froiteiras, oliveiras e vides. En conxunto, a idea que transmitían todas aquelas paisaxes era a de terras inmensas, pero inhóspitas e pouco cultivadas. Pola contra, Galicia era daquela un país moi traballado. Os campos de Galicia, e sobre todo as viñas, eran verdadeiros xardíns comparados cos das terras de fóra.

Hoxe, calquera galego que teña memoria daquela realidade non pode máis ca caer na desolación cando fai unha viaxe coma esta. De Barcelona ata Benavente  resulta doado comprobar como unha gran parte  daquelas terras ermas dos anos setenta son agora terras de regadío. Inmensos campos de millo ocupan hoxe os espacios onde antes pastaban as ovellas. Magníficos campos de xirasol sitúanse onde antano medraban os carrascos. Mares de viñas, semellantes ós xardíns que inundaban de viñas o Ribeiro de hai corenta anos, ocupan na actualidade os espacios daquelas ruíns e mal coidadas que había na Rioxa ou no Penedés cando eu era mozote. Pola contra, cando se entra en Galicia non se ve máis ca monte…. É probable que Castelao acertase en boa medida cando afirmaba que «non hai galego que non se sinta orgulloso  de ser fillo da terra máis fermosa do mundo». E, aínda recoñecendo que sentimentos e realidades non teñen por que converxer, poucos negarán que Galicia sexa unha terra fermosa. Agora ben, botando man da mesma contundencia expresiva do Castelao de Sempre en Galiza, habería que afirmar que, neste momento, soamente os parvos poden ignorar que Galicia sexa un dos países nos que a fermosura das paisaxes (naturais e antrópicas) foi máis maltratada polo home. Menos evidentes resultan as traxedias que se derivan desa realidade.

É a hora do retorno. Atraveso o túnel da Canda e sintonizo unha emisora de radio galega calquera. Están coas noticias. Falan da pobre ocupación hoteleira por causa do mal tempo, de manifestacións en  Vigo polo perigo da perda de non sei cantos postos de traballo no sector naval. Logo, informan dos estragos que produce a seca nos cultivos de pataca da Limia -manda truco: escoitar falar de secas en Galicia, xusto cando acababa de ver como se regaban con xenerosidade os campos de millo en Castela, e incluso algunhas viñas na Rioxa!-… Pero, había unha boa nova, ou alomenos iso era o que se podía esperar do cambio de ton do presentador do noticieiro: un grupo de “emprendedores” de Muxía viña de organizar un importante evento, a primeira “Festa da Vaca”.

Xa no Carballiño, tentando saber algo das novidades acontecidas no tempo de ausencia, sintonizo as noticias do Canal 26. A información comeza coa presentación do cartel da “Festa do Pulpo”; logo, o alcalde fai unhas declaracións sobre a “Festa da Cervexa”, que se celebra esta fin de semana no Carballiño e o telexornal da emisora local remata cunha entrevista ó presidente da comisión da “Festa da Cabra” de Anllo. Empachado, aínda sen probar bocado, apago o televisor e decido darlle unha ollada ó periódico. O primeiro titular da información provincial reza: «Varios ediles del PP logran plaza en oposiciones a la Diputación de Ourense: concejales, hijos de alcaldes y exalcaldes figuran entre los nuevos aprobados en las oposiciones del ente provincial»…

Encima, está chovendo e case vai frío... “¡Si lo sé no vengo!”.

Arredor do dezaseis de xullo do 2011

lunes, 18 de julio de 2011

Unamuno: verán do 36



Siempre se pierde el tiempo.
Lo que se llama ganar el tiempo es perderlo.
El tiempo: he aquí la tragedia.
Miguel de Unamuno


Escribiu Walter Benjamin que do mesmo xeito que cando un viaxa por unha estrada nun auto a gran velocidade, non pode pretender percibir a paisaxe circundante coa mesma intensidade ca quen vai andando, a forza dun texto varía segundo sexa lido ou copiado: «o simple lector xamais coñecerá as novas paisaxes que o texto vai convocando…». Sospeito que o mesmo lle pasará ó músico que non se conforma con escoitar a peza que o apaixona, e que soamente interpretando a partitura chega a descubrir algunhas das claves sobre as que descansa a fermosura da composición que admira, ou ó pintor que realiza a copia dunha obra mestra. Pero, mentres o músico ou o pintor precisan coñecer os fundamentos da arte correspondente para realizar a copia, soamente necesita camiñar quen queira descubrir a forza das paisaxes e escribir quen queira experimentar a dos textos.

É así que adoito escribir os textos que máis me gustan, e tamén aqueles que me resultan especialmente insondables nunha primeira lectura. Salta á vista do lector a falta de resultados prácticos deste traballo engadido meu, pero podo asegurar que a satisfacción íntima compensa o esforzo realizado. O texto que reproducirei logo deste introito pertence a Unamuno. Trátase dun texto breve, periodístico, publicado no diario Ahora; unha delicatessen  que nace da man do escritor en plenitude: un dos meus textos preferidos. As razóns das miñas preferencias entenderanas ben os que sigan este blog e coñezan, aínda que sexa parcialmente, as preocupacións fundamentais presentes na magna obra unamuniana.

A inserción do texto responde a outra importante razón: a data da súa publicación, o 19 de xullo do 36, un día despois do levantamento militar que hoxe conmemoramos, que ía marcar de xeito tráxico o escaso medio ano de vida que lle quedaba ó autor do Sentimento tráxico da vida e, o que é máis importante, a de millóns de españois. Regueiros de sangre de vítimas inocentes convencerían de contado a don Miguel da grande equivocación que cometera co seu apoio inicial ó levantamento. O acto heroico que protagonizou no Paraninfo da Universidade de Salamanca (Universidade da que era rector), o 12 de outubro do 36, cando fronte ó “Viva la muerte” de Millán-Astray tomou a palabra para realizar un discurso inequívoco na defensa da vida e no repudio da barbarie fascista dos sublevados, foi a confesión pública do seu erro e a demostración clara  da súa disposición a seguir o mesmo camiño das vítimas. O discurso rematouno deste xeito: «Éste es el templo de la inteligencia, y yo soy su sumo sacerdote. Estáis profanando su sagrado recinto. Venceréis, porque tenéis sobrada fuerza bruta. Pero no convenceréis. Para convencer hay que persuadir, y para persuadir necesitaréis algo que os falta: razón y derecho en la lucha. Me parece inútil el pediros que penséis en España. He dicho.». Foi Carmen Polo, a muller de Franco, quen impediu que as pistolas asasinas escribisen o fin previsible daquela traxedia e que rematasen co tempo vital do gran home, que non sempre estivo na posesión da verdade –na realidade, sempre estivo na posesión da dúbida-, pero que en ningún momento perdeu a veracidade, ou o que é o mesmo, a sinceridade consigo mesmo.

O Carballiño, 18 de xullo do 2011

Emigraciones

Miguel de Unamuno

Cuando otros andan pensando en el veraneo –me gusta más la expresión francesa villegiature-, en viajes y excursiones turísticas estivales, me recojo en mi alcoba –in angello cum libello, en un rinconcito con un librito, que se dijo antaño- a volver a leer la insondable «monodía» –así la llamó Jorge Sand- del Oberman que en pleno estrépito napoleónico echó cara al mundo íntimo Sénancour, en 1804. Los años han corrido y aquella excursión por los abismáticos y desiertos páramos del alma humana sigue atrayéndonos con su desesperado consuelo.

«Que alguna vez todavía, bajo el cielo de otoño, en estos últimos hermosos días que las brumas llenan de incertidumbre, sentado cerca del agua que se lleva la hoja amarillenta, oiga los acentos sencillos y profundos de una melodía primitiva. Que un día subiendo al Grimsel o al Tethis, solo con el hombre de las montañas, oiga sobre la yerba corta, junto a las nieves, los sones románticos bien conocidos de las vacas de Underwalden y Hasly, y que allí, una vez antes de la muerte, pueda decir a un hombre que me entienda: “¡Si hubiera vivido!”». Y el hombre que escribió esto dejó escrito esto otro: «El que nada ha visto por si mismo y está sin prevenciones, sabe mejor que muchos viajeros. Sin duda que si este hombre de espíritu recto, si este observador hubiera recorrido el mundo, sabría mejor todavía; pero la diferencia no sería bastante grande para ser esencial; presiente en los relatos de los demás las cosas que éstos no han sentido, pero que en su lugar él hubiera visto». ¿Qué exacto y qué justo es esto!

Creo saber respecto a tierras y pueblos que no he visitado merced a relatos ajenos mucho que los relatadores no saben y que yo mismo no sabría si los hubiese visitado. Era maravilloso lo que de tierras y pueblos –de geografía, de antropología, de etnología- supo aquel solitario Manuel Kant, que apenas si salió de su nativo Konigsberg, Y es curioso saber que aquel Julio Verne, que cuando niños nosotros nos encenció la fantasía con sus relatos de viajes por todo el mundo, fue un escritor casero y recogido que apenas se movió de su villa natal.

«Andar y ver» –se dice-. Y el que esto os dice ha publicado una colección de relatos de excursiones con el título de Andanzas y visiones españolas. Pero es más lo que ha soñado que lo que ha visto. Y sobre todo lo que ha soñado ver. Y cada vez más se recrea –se recrea, en el sentido originario, se vuelve a crear a sí mismo- viajando no por el espacio, sino por el tiempo. Se va a la orilla del río a contemplar desde el pie de un aliso los dorados chapiteles de la ciudad alzándose sobre una verdura en una silenciosa puesta solemne de sol y viaja por más de cuarenta años por todas las partes que los contempló así. Un paisaje de costumbre nos hace recorrer toda una vida. Así como no se ve de veras un lugar cualquiera la primera vez que se le ve. Sólo se nos ahonda cuando se casa con su propio recuerdo.O tal vez al verlo materialmente por vez primera lo reconocemos de relatos. Cuando este año vi por primera vez Londres y la abadía de Westminster, los reconocí como acostumbrados recuerdos.

Sólo re-crean al alma los viajes por el tiempo. Y por el tiempo íntimo, por el tiempo de los recuerdos personales. «¡Si hubieramos vivido!». «Conocido el mundo, no crece, antes bien, mengua» –cantaba Leopardi- «más grande que no al sabio le parece al pequeñuelo; descubriendo sólo la nada crece». «¡A la landa verde! ¡A la landa verde!», gritábamos de niños, en mi Bilbao, hace más de sesenta años, cuando íbamos a salir de modestísima excursión a una landa de Begoña. Y cuando después he vuelto a mi nativa villa he ido a la landa verde a viajar por años de recuerdos, por recuerdos de años, a la landa verde de mi niñez, a su verdor. Sacudiendo amarillenta hojarasca, me remontabal –así, me remontaba, pues me es cumbre- a mi niñez, a la fuente de mi vida íntima. ¡Qué subida hacia el pasado!

Pero es que este viajar por el tiempo no es propiamente viajar, no es lo que hacen excursionistas y turistas, que van huyendo de todas partes –por topofobia- y sobre todo huyendo de sí mismos; ese viajar por el tiempo es propiamente emigrar. Como emigran las golondrinas y las cigüeñas en busca de sus nidos de antaño «Volverán las oscuras golondrinas de tu balcón sus nidos a colgar»… O mejor, acaso, a encontrar el viejo nido, aquel de que salieron y de que saldrán sus crías. Los animales emigrantes no son turistas, no son excursionistas, no son viajeros. Ni lo son, en rigor, los peregrinos ni los mendigos errantes. Golondrinas, vencejos, cigüeñas, peregrinos, buhoneros, mendigos errantes, pastores trashumantes recorren no el espacio, sino el tiempo. El leopardiano pastor errante de las estepas asiáticas que interroga a la luna por su destino, peregrina por el tiempo, no por el espacio. ¿Andar y ver? Mejor acaso sentarse y esperar.

Hay una hermosa poesía del gran poeta valenciano Vicente Wenceslao Querol a un árbol, que en el huerto familiar plantó su padre el día mismo que nació el poeta. Y éste, que emigró a la corte y luchó por la vida, ausente de su ciudad nativa –qué estupendo su poema titulado “Ausente”-, vuelve a ver el árbol gemelo que da flor en primavera y en otoño, «su aromado fruto», «junto al torrente que sus plantas baña». Y aquí en estas dehesas salmantinas, me he detenido tantas veces a contemplar esas matriarcales encinas que han peregrinado en el tiempo, sin desprenderse del suelo nativo, a través de los años y acaso de siglos.

¿Turismo” ¿Excursionismo? Mejor emigración por el tiempo, tiempo atrás, a través de recuerdos. Y como guía, un librito en un rinconcito, in angello cum libello. Ni el tiempo ni los tiempos están, además para tragar espacios. Y para acabar esto vaya el final de Obermann: «Si llego a la vejez, si un día, lleno de pensamiento todavía, pero renunciando a hablar a los hombres, tengo junto a mí a un amigo para recibir mis adioses a la tierra, póngase mi silla sobre la yerba corta, y tranquilas margaritas ante mí, bajo el sol, bajo el cielo inmenso, a fin de que al dejar la vida que pasa, vuelva a encontrar algo de la ilusión infinita».

Madrid 19 de julio, 1936