sábado, 31 de agosto de 2013

Viana do Bolo vs. Viana


Artigo publicado no diario La Región  (29 agosto 2013, p. 16, sección La  Tribuna)

Estes días os periódicos de Ourense andan que botan lume, non só polos incendios, tamén polo nome de Viana do Bolo. E iso é así desde que a un concelleiro dese municipio se lle ocorreu presentar unha moción para tratar de eliminar do topónimo oficial o complemento “do Bolo”, ou cambialo por “do Bibei”, que lle parece máis lóxico porque a vila está á beira do Bibei, e Viana, segundo el, nada ten que ver co veciño concello do Bolo. Este tema das rivalidades entre veciños lidadas no campo toponímico é  un tema que me interesa: hai pouco escribía no meu blog (jeanfrujo.blogspot.com) sobre un caso semellante, Piñor de Cea, e hai algo máis, no Boletín Avriense, facíao sobre o intruso San Clodio de Leiro, intruso que parece felizmente desactivado (de momento).

Pero, vaiamos por partes. O primeiro que me sorprende é a presentación da noticia que se fai nos xornais. Ó lelos, calquera diría que o pleno do concello, ou mesmo os veciños, son os que teñen a potestade de cambiarlle o nome a unha vila ou a un concello. Pois teño que dicir que non, que a democracia non consiste niso, que estaríamos bos se as maiorías locais puidera cambiar todo o que lle viñese en gana, topónimos incluídos: sería a peor das tiranías! Non, por sorte (tamén de momento) a potestade para fixar a toponimia de Galicia correspóndelle única e exclusivamente á Xunta de Galicia (Decreto 132/1984). O concello pode tomala iniciativa de propoñer un cambio,  pero correspóndelle á Xunta a decisión definitiva, previo o preceptivo ditamen da Comisión de Toponimia. Sobra dicir que non vin en ningún xornal estas necesarias explicacións.

Sigamos entón. Leo que o concelleiro propoñente afirma que o complemento “do Bolo” non lle foi atribuído a Viana ata 1915, que outros entrevistados elevan a antigüidade da forma composta ata o século XIX, e que persoas de idade avanzada apuntan, con bo sentido, que Viana do Bolo é o nome que escoitaron toda a vida e que nunca lle oíron falar doutro ós seus maiores. Comezando polo grupo das persoas maiores, teño que dicir que a súa opinión resulta moi respectable, pero tamén que a vida dunha persoa adoita ser moi breve comparada coa antigüidade dos topónimos; mentres, o grupo dos que retrotraen a forma composta ata o século XIX concreta un pouco máis. Os dous grupos citados céntranse na antigüidade no uso do topónimo, e ese é un dos argumentos fundamentais nestas cuestións, pero non o único. Por último, ó concelleiro hai que dicirlle que manifesta un grave descoñecemento da realidade histórica do topónimo, xa que a forma Viana do Bolo, como vamos ver, é moito máis antiga do que  el pensa; e con respecto ó invento do, para el, “lóxico” complemento “do Bibei”, penso que non pode ser cualificado máis que como unha simple ocorrencia, propia de quen descoñece como se orixinan e consolidan os topónimos.

Centrémonos agora na antigüidade do topónimo. Son tantas as referencias que nos falan dela que resulta imposible citalas todas. Non só figura o nome de Viana del Bollo ( coa consabida deturpación castelanizante) como oficial do partido xudicial cando a súa creación, en 1834, como oficial do concello cando a súa constitución, en 1836, e como oficial da vila e da parroquia por esa mesma época; ademais, aparece o mesmo nome composto en fontes moito máis antigas. Para comezar, o interrogatorio do Catastro de Ensenada (1752), vén encabezado polo título: Villa de Viana del Vollo, e son numerosísimas as referencias que falan da Jurisdicción de Viana del Vollo, entre elas o Nomenclátor de Floridablanca, de 1789. Tamén na famosa Descripción Económica del Reino de Galicia de Lucas Labrada, do ano 1804. se fala do partido de Viana del Bollo. Pero, aínda podemos ir máis atrás, o Padre Felipe de la Gándara, no seu Armas y Triunfos: Hechos Heroicos  de los Hijos de Galicia, de 1662, escribe: «El estado de Viana está dentro de los límites de Galicia, la villa de donde se intitula es la de Viana del Bollo. Son suyas las villas de Allariz (mi Patria), Milmanda, Pereiro y otras jurisdicciones del obispado de Orense...». E pouco posterior é o Espejo cristalino de las aguas de España (1697), obra póstuma dun dos primeiros estudosos das augas medicinais en España, o médico Alfonso Limón Montero; nel cita unha fonte de augas milagrosas, e ó describir a súa situación fai este esclarecedor comentario: «está en Viana, que comunmente llaman del Vollo».  En consecuencia, xa no século XVII era común a forma Viana do Bolo nos distintos ámbitos: de vila, de parroquia, de xurisdición, de concello, de partido... E con catro séculos de convivencia pacífica co topónimo penso eu que sería hora de ilo deixando tranquilo.

Claro que, a algún interesado pola historia poderíalle gustar saber o por que do nome de Viana do Bolo, cando existiron as terras medievais separadas de Viana e do Bolo, e cando, por exemplo, na carta de Privilegios y franquezas concedida á vila por Enrique II de Trastámara, en 1381, se fala do Concejo de Viana. Precisaríase dun estudo minucioso para dar unha resposta fundamentada, que non ten por que ser sinxela; pero, de momento, a min váleme unha referencia do ano 1381, que figura na colección diplomática de San Vicenzo do Pombeiro, onde se fala do «conde... del Bollo et de Viana», referencia que indica dúas circunscricións administrativas diferentes, pero un mesmo administrador. Coido que desa administración conxunta en diferentes etapas históricas podería vir o de Viana do Bolo, nome creado, probablemente, fóra dos límites de Viana, para diferenciar a vila doutras homónimas, pero que acabou callando entre os seus propios habitantes. En todo caso, fose como fose a historia, en nada afectaría ó nome de Viana do Bolo, forma certificada, como dixen, por catro séculos de convivencia pacífica coa xente. Ó fin e ó cabo, á validación definitiva dun topónimo tampouco pode esixírselle a probatio diabolica.

Comentario do 31 de agosto do 2013

O mesmo día que saía publicado o artigo no diario La Región celebrábase o pleno para debatir este asunto en Viana do Bolo. A proposta de cambio, como era previsible, foi rexeitada: só contou co voto a favor do propoñente, o concelleiro do PSOE, señor Salgado. Do debate, o que máis chamou a miña atención foi que o Sr. Salgado insistise no de que ata 1915 non había constancia da presencia do complemento “do Bolo”. Vese que copia ben o malo de moitos políticos deste País: sostenella e non enmendalla.
Porque ser ignorante non é malo: todos ignoramos moitas cousas. O que é malo é ser bobo -carecer da intelixencia mínima para entender cousas sinxelas cando nos las explican-, circunstancia moi pouco frecente entre os racionais, ou terco –negar evidencias que resultan facilmente comprobables-, vicio este moi frecuente, tanto nos racionais coma nos irracionais. Se o Sr. Salgado, cando tomou a palabra, houbera dito: «estaba equivocado, o nome de Viana do Bolo é moito máis antigo do que eu pensaba!... Pero, aínda así defendo … bla, bla, bla, bla, bla, bla...», entón o Sr. Salgado houbera quedado coma un verdadeiro cabaleiro, que seguro que o é!  Pero claro, para iso tiña que haber sido, ademais, un sabio; porque, non o esquezamos, rectificar é de sabios!

Tamén é certo que, como tal sabio, tería moi pouco futuro na política!

jueves, 22 de agosto de 2013

De cirrios e avións


In angello cum libello, ou sexa, nunha esquiniña cun libriño, era como lle gustaba pasar os rigores estivais a don Miguel de Unamuno (1864-1936). Cando todo o mundo andaba por aí de veraneo, el prefería unha esquiniña calquera e un libriño. E a min pásame un pouco o mesmo.

E cadrou que o libriño destes días fose dun coetáneo de don Miguel, aínda que entre eles non reinase ningunha simpatía. Pero isto sucede nas mellores familias, de xeito que tal antipatía non minguará nin un ápice a miña admiración polos dous.  Estou falando de D. Julio Casares Sánchez (1877-1964), aquel home de cerebro prodixioso que chegou a falar correctamente máis de vinte idiomas, e que talvez fose o lexicógrafo máis destacado da historia de España, ademais de autor dunha obra cume, o Diccionario Ideológico de la lengua Española (1942), e de vinte libros máis, todos sobresaíntes.

Nun capítulo do libriño escribía D. Julio sobre oncejos, vencejos y aviones, e ese é un tema que me interesa. Porque os vencejos, cirrios ou avións para min, forman parte das miñas paisaxes máis queridas -unha vez escoiteille dicir a un profesor de literatura que non era capaz de distinguir ningún paxaro, que para el todos eran “pajaritos”, coma se fose María Jesús y su acordeón; só por iso souben que non podía ser un bo profesor de literatura!-. Nos meus ceos de San Clodio nunca faltan os cirrios planeando en altitude; son tan importantes na paisaxe coma a torre da igrexa ou o penedo da Aguieira. Contábanos o mestre que os cirrios eran capaces de durmir mentres voaban; era unha cousa que chamaba a miña atención, porque a min sucedíame xusto o contrario: que voaba mentres durmía. Tampouco esquezo a experiencia de axudar a algún cirrio a levantar o voo; sucedía cando por algunha circunstancia as bandadas baixaban a cotas máis rasantes, algún pousaba no chan e xa era incapaz de elevarse, tanto polas súas alas longas, curvadas e escuras coma fouces, coma polos seus peciños diminutos. Durante anos desapareceran os cirrios dos ceos de San Clodio, pero este volvín  ver algúns, nos de entre a primavera e o verán.  Foi así que atendín con dobre interese ó texto de D. Julio Casares.

Nunca lera nada sobre a etimoloxía de vencejo e, polo tanto, non sabía que era unha alteración dunha forma máis antiga, oncejo, relacionada dunha parte con onceja ‘uña’, e doutra con fouce, tal vez a través dun castelán arcaico *hocejo, derivado do latín falx ‘fouce’; unha relación metafórica semellante explica o nome do paxaro en catalán, falcino, ou en francés, faucillette. E resulta sumamente interesante ver como certas metáforas populares son capaces de superar as fronteiras lingüísticas. D. Julio entendía que, neste caso, a metáfora aludía á forma dos dedos dos pes dos cirrios, “encorvados”; non obstante, eu estou con Corominas, que a supón relacionada coa forma arqueada e característica das alas, unha posibilidade que don Julio só acepta como probable nunha segunda entrega sobre os vencejos. Parece que a metáfora da fouce non callou en Galicia, onde poderíamos terlle chamado *foucellos ou *fouciños; a razón talvez estea en que os foucellos e os fouciños teñen para nós un carga semántica de violencia, incompatible coa paz e a tranquilidade que nos transmiten os paxariños. É así que nós chamámoslle cirrios ou avións, e nalgúns sitios anduróns, porque tamén semellan unha anduriña grande. O primeiro nome é claramente onomatopeico, simula o canto repetitivo e falto de graza dos cirrios: “cirr, cirr, cirr” –eles concentran toda a súa graza no voo, coma os merlos a concentran no canto; porque non se pode ter todo!-. Pero o que me animou a escribir este texto foi o segundo nome do paxaro, o de avión, común co castelán.

Avión sempre me parecera un nome lóxico para os cirrios, dado o ben que planean e a audacia e rapidez que amosan nos voos rasantes. Pero, aínda así, tal nome tiña que ser moi recente, dada a contemporaneidade dos aeroplanos. Sorprendíame, agora que o pensaba, que o nome se repetise en tantos sitios e que sempre se referise a este humilde paxariño, pois a metáfora do avión podía aplicarse a moitos outros paxaros. Como de nada diso escribía D. Julio, decidín indagar sobre o tema… A miña sorpresa foi maiúscula cando descubrín que ós cirrios xa se lle chamaba avións moito antes de que se inventasen os avións!... Agora ía resultar que os avións chamábanse avións polos cirrios, e non ó revés como eu pensaba?... Pois, tampouco!

Conta Corominas que D. Juan Manuel xa escribía de avións en pleno século XIV. Tratábase, evidentemente, dos paxaros, dos cirrios, pois a palabra avión ‘aeroplano’ é un galicismo que non chegou ó castelán ata principios do século XX.  E tampouco é moito máis vella en francés: avión, derivada do latín avis ‘ave’, foi palabra creada neste idioma a finais do século XIX, cando Clément Ader constrúe o primeiro avión propiamente dito e utiliza tal nome (1890). Pero, entón, por que ós cirrios xa se lle chamaba avións antes de tal invento? Corominas di que o nome do paxaro vén «probablemente del antiguo  gavión, de origen incierto, quizá relacionado con el lat. gavia ‘gaviota’.». Os argumentos que aporta para sustentar tal etimoloxía parecen moi sólidos: a forma gavión segue viva en Burgos, e en portugués existe gaivâo e está documentada a antiga forma aivâo. Pero, sexa como sexa, o que queda claro é que avión ‘cirrio’ e avión ‘aeroplano’ son homógrafos, palabras que se escriben igual pero que teñen significado diferente, coma bota ‘acción de sementar’/ bota ‘calzado’, sede ‘lugar’/ sede ‘necesidade de beber’ ou desmontar ‘desbravar unha terra’/ desmontar ‘descender dun cabalo ou doutro sitio’. O curioso deste caso é a casualidade, sumamente improbable, de que os contidos semánticos das dúas palabras encaixen perfectamente, un no outro, de xeito metafórico.

Si; xa sei que aínda temos outro Avión, o topónimo que dá nome a unha parroquia e a un concello da provincia de Ourense e que nada ten que ver cos dous avións citados. É un topónimo que chama moito a atención dos forasteiros. Ós que somos do Ribeiro de Avia nunca nos sorprendeu tanto, porque xa sabíamos que algo debía de ter que ver co Avia, que nace nesas terras de Avión. Pero sobre este hidrónimo prelatino e sobre o curioso carácter diminutivo da sufixación –on, co permiso do finado don Edelmiro, xa temos escrito de abondo.

Abur!


sábado, 3 de agosto de 2013

Piñor de Cea

Un dos primeiros comentarios que me fixo un amigo sobre a Toponimia do Carballiño foi este: -Vante matar os de Piñor!!! Os galegos acostumamos ser así de entusiastas cos traballos dos amigos. Cando, asustado, preguntei pola razón de tan sumaria condena, o presunto amigo explicouse. Díxome que no libro eu puxera “concello de Piñor de Cea” en vez de “concello de Piñor”, e que non había ofensa máis grande para un natural de tal municipio. Logo, con xesto compunxido, dedicouse a comentar o meu desliz con cada un dos que viñan a felicitarme polo libro. Por sorte, estaba diante o párroco de Barrán, freguesía á que pertence o lugar de Piñor, quen se confesou autor do mesmo pecado ca min, pois escribía “Piñor de Cea” en tódolos apuntes dos libros parroquiais. Agradecín a declaración do señor abade e saín como puiden do apuro. Dixen que nese momento non lembraba ben o nome oficial do concello e que era probable que para dar unha descrición xeográfica de lindes, ou algunha cousa así, tivese acudido a unha fonte bibliográfica na que figurase tal denominación; tamén dixen, como era verdade, que ignoraba a controversia sobre tal nome.

Cando cheguei á casa, o primeiro que fixen foi revisar o libro. Comprobei como aparece ata seis veces o nome do concello de Piñor, catro coa forma “Piñor”, a rexistrada no Nomenclátor, e dúas coa de “Piñor de Cea”, estas dúas na descrición do curso do río Arenteiro. O meu  esvarón debeuse, sen dúbida, a que utilizo a decote as dúas formas, como a maioría dos habitantes destas terras. Foi así que quixen investigar algo sobre este tema do meu interese no que nunca cavilara.

Tranquilizoume saber que Vicente Risco utilizara a mesma denominación de “Piñor de Cea” no tomo de Ourense da Geografía del Reino de Galicia (1928), igual ca fixera Otero Pedrayo na súa Guía de Galicia (1926). Pero moito máis recentes son a Gran Enciclopedia Gallega (1974) ou o estudo O Arenteiro (1993), dirixido polo profesor Jesús de Juana, e ámbolos dous falan de “Piñor de Cea”, forma que incluso utiliza Camilo José Cela na súa novela Mazurca para dos muertos (1983). Polo demais, calquera pode facer unha busca en Google de “Piñor de Cea” e ver que esa forma toponímica está totalmente viva, tanto fóra coma dentro do concello. En fin, que de aplicar a mesma condena, que para min intúe o presunto amigo, a todos os que utilizaron ou utilizan a forma “Piñor de Cea”, non chegaría un cemiterio coma o do Carballiño para soterrarnos a todos.  

Pero, de onde sae a forma “Piñor de Cea”? Porque resulta evidente que o nome orixinal do lugar da parroquia de Barrán, do que vén o do concello, é Piñor (dun Piniolus, nome de posesor ben documentado na Idade Media). Investigando isto, atopo o primeiro rexistro da forma composta no dicionario Miñano(1826-1829), que fala do lugar de “Piñor de Cea” na parroquia de Barrán, no antigo camiño de Ourense a Santiago; entrada na que tamén se sinala que «es distinto de San Lorenzo de Piñor». O dato resulta interesante porque demostra que a denominación é anterior á constitución dos concellos actuais. Ademais, a anotación «es distinto de San Lorenzo de Piñor» pon luz sobre a causa real do nome composto: diferencialo doutros Piñor. Por certo, esa mesma causa é a que explica que o antigo concello de Cea pasase a denominarse oficialmente San Cristovo de Cea, aínda que case sempre digamos ou escribamos “concello de Cea”, sen que ninguén se alporice por iso. Porque, querido amigo, o nomenclátor e as formas oficiais, por sorte para todos, non son palabra de Deus! E podería poñer bastantes exemplos diso.

Pero o máis curioso do asunto resultou ser que na propia casa do concello de Piñor, nunha espadana que sobresaía, puido lerse ata pouco antes da inauguración do actual edificio, feito acaecido no ano 2008, o seguinte: “Consistorial de Piñor de Cea”!!! Por se iso fose pouco, atopo que no ano 1986, concretamente o día 20 de xuño dese ano, o eminente profesor e académico Xosé Filgueira Valverde asinaba un informe oficial da Real Academia de la Historia favorable á pretensión do concello de Piñor  (subliño: pretensión do concello de Piñor) de cambiar o seu nome oficial polo de “Piñor de Cea”. A iniciativa do concello fundábase no estendida que estaba, desde moitos anos atrás, a denominación “Piñor de Cea”, e tiña como principal obxectivo evitar a confusión co nome doutras localidades.

En conclusión, dubido que os veciños de Piñor se alporicen tanto cun nome que o propio concello promovía non hai moito como denominación oficial. Ademais, polo que se ve, con razóns de peso: soamente así se pode explicar o informe favorable da Real Academia de la Historia. Supoño que certas liortas de noutronte, que todos coñecemos polos periódicos, están detrás desta inútil polémica. Pero a historia é unha cousa seria, que non debería ter que ver co número de bocadillos que se lle poidan vender ós pelingríns que van camiño de Santiago. Ata onde eu alcanzo, que tampouco é moito, detrás da orixe do nome de “Piñor de Cea” non houbo ningunha confabulación dos de Cea para establecer unha dependencia onomástica sobre o concello veciño. Non; parece que foron os propios veciños de Piñor os que impulsaron o uso desa forma, sobre todo por certos problemas que afectaban á correspondencia, que, dirixida a este Piñor, remataba moitas veces no Piñor de Barbadás, a un lado de Ourense. Cousa ben diferente é valorar se a denominación “Piñor de Cea” resulta axeitada ou non; porque estes “Piñor de Cea”, “San Cristovo de Cea” e tamén o común “San Fagundo de Cea”, inducen a pensar nunha antiga terra de Cea, e iso ten un interese histórico que tratarei de analizar outro día.

De momento só me resta agradecerlle ó meu amigo o seu comentario, xa que de non telo feito non sabería algunha cousa que agora sei. Tamén lle prego que siga lendo o libro coa mesma atención. É posible que, entre outros moitos erros, atope algunha cousa aproveitable. Porque, como afirmaba Cervantes por boca do bachiller Sansón Carrasco, “no hay libro tan malo que no tenga algo bueno”. Fin de la cita!