jueves, 29 de mayo de 2014

Cinco minutos


Cando desde esta mesma columna, alá polos principios do ano,  rememoraba a Eusebio e a Luís, nin sequera podía sospeitar que un dos finalistas da Copa de Europa deste ano sería o Atlético, o meu equipo desde neno. Pero como daba por sentado que só un milagre podería darlle ó Atlético o título, nada pensaba escribir esta semana ó respecto; isto con independencia de que a miña paixón futbolística teña decaído moito co paso dos anos. Aínda así, como os milagres suceden ás veces, o sábado levanteime disposto a  favorecer esa posibilidade. E nada mellor para iso ca poñerse na man dos santos. Así que, non ben almorcei, collín o coche e dirixinme a Allariz. Alí, dentro das xornadas que, sobre Santa Mariña de Augasantas, organiza cada ano o amigo José Ramón Seara, asistín á conferencia “Antigos santos titulares das parroquias de Galicia”, impartida polo profesor González Reboredo, un dos maiores expertos vernáculos en materia de haxioloxía. Seguín con gran atención a disertación, pero, a cada santiño que o erudito ía citando, de Santo André a San Xurxo, pasando por San Mamede, eu rezaba polo baixiño: roga por nós! E non me chegou con iso; aínda que o profesor Reboredo fixo saber que gran parte do santoral portugués coincidía co galego, ó chegar á casa  collín o meu devocionario da Nossa Senhora da Peneda, e con el nunha man e a insignia do Atlético na outra, fronte as imaxes de Santa Daría e San Crisanto mártires, que teño no meu escritorio, preguei afervoado: “Diante do Real Madrid/ Mae e Senhora Nossa/ Guardai-nos e defendei-nos/ Como coisa propia Vossa”. E o caso foi que o milagre deuse: na cabeza de Godín e no minuto 35 do partido. Non caín en que o sábado podía ser día de máis milagres.
Conta Borges no “Milagre Segredo” como Jaromir Hladik, autor dunha traxedia inconclusa que levaba o significativo título de “Os inimigos”, avisado da inmediatez da súa morte cando aínda lle quedaban dous actos por escribir, pregoulle a Deus, dono dos séculos e do tempo, que lle dese un ano máis de vida, para así poder rematar o seu drama. A noite anterior á morte anunciada, en soños, cando consultaba un mapa da India nunha biblioteca, Jaromir escoitou unha voz ubicua que lle dicía: O tempo que solicitaches foiche outorgado. Dun xeito semellante, ó Madrid, cando tiña todo perdido, foille concedido un tempo extra milagreiro na final do pasado sábado. A revelación da concesión non sucedeu nin en soños nin dentro dunha biblioteca; co árbitro por intermediario, ocorreu no propio estadio, en Lisboa, e a duración exacta do tempo de graza foron cinco minutos. Podería parecer pouco, comparado co ano concedido a Jaromir para rematar cos inimigos, pero quen pregou e foi escoitado debía coñecer a canción de Víctor Jara “Te recuerdo Amanda”, cando proclama sobre a relatividade do tempo: “la vida es eterna en cinco minutos… y en cinco minutos quedó destrozado…”. Non obstante, teño dúas dúbidas sobre este milagre: unha, sobre quen e como realizou a petición en tempo e forma da concesión, porque Florentino non me cadra nin con Borges nin con Víctor Jara; dúas, o porque da xenerosa dádiva de Deus fronte á inxusta petición do poderoso. 
Claro que, ben mirado, esta elucubración debe ser unha típica parvada das miñas: calquera pode deducilo do pouco eco que tivo nos medios de comunicación a prodixiosa dilatación do tempo que se deu en Lisboa. Todos a consideraron do máis normal. En fin, parece que o máis probable é que non  houbera tal milagre, e que a circunstancia observada tivese a súa  lóxica. Igual có tsunami electoral do día seguinte.

Artigo publicado no diario "La Región" o mércores 28 de maio do 2014

domingo, 25 de mayo de 2014

Etimoloxía e semántica

Un día que Blanco Amor repasaba as últimas colaboracións periodísticas que escribira, sorprendíalle que case todas fosen de política, un tema que non lle gustaba especialmente. Comprobo que o mesmo me está pasando a min, talvez porque a crise transforma, de maneira inxusta, todos os outros temas en menores.  Así que hoxe non vou escribir de política. 
Comezarei pola cinemática, a parte da física que estuda o movemento. Lembro que de rapaz sospeitaba algunha  relación entre cinemática e cine, pero non acertaba saber de que tipo. Logo desvelei que o misterio tiña que ver co étimo, co grego kinema ‘movemento’, do que viña tanto cinemática ‘estudo do movemento’ coma cine, de cinematógrafo, ‘debuxos ou imaxes en movemento’. Por iso nunca me esquezo de comentar esa relación cos meus alumnos. Pero agora talvez deixe de facelo, porque o cine xa non é o que era: desapareceu a película, transformada nun arquivo informático, a máquina xa non fai aquel ruído característico que producía o arrastre descontinuo da cinta, e por diante da lámpada do proxector xa non pasan miles e miles de fotografías en movemento. É dicir, a etimoloxía deixou de explicar a realidade do cinematógrafo actual, aínda que o cine siga chamándose cine. E isto exemplifica unha gran verdade: as cousas cambian mentres as palabras permanecen. É unha verdade que leva producido imprevisibles transformacións do sentido das palabras e feito que moitos autores, de Platón a Borges, pasando por San Agustín, considerasen a etimoloxía como unha disciplina tan interesante coma inútil. Pero foi Marc Bloch, un dos pais da historiografía contemporánea, quen expresou con maior claridade esta idea de superioridade da semántica: «Unha palabra vale moito menos pola súa etimoloxía ca polo uso que se fai dela en cada época». Así, cando o historiador le un documento, para comprendelo, precisa coñecer o significado de cada palabra no momento en que se redactou: “vila”, por exemplo, é unha pequena aldea no Medievo, unha localidade con algún tipo de xurisdición na Idade Moderna e a cabeza dun partido xudicial na Contemporánea, acepcións todas diferentes das do etimolóxico latín villa ‘casa de campo, granxa agrícola’. Pero é que incluso se pode dar unha contradición total entre a semántica e a etimoloxía: os presocráticos Leucipo e Demócrito intuíron que a materia debía estar formada por unhas partículas indivisibles ás que lle deron o nome de átomos, que en grego significaba iso: ‘indivisibles’; cando, 25 séculos máis tarde, se descubriu que os átomos eran divisibles, e que dentro deles existía un poboado mundo subatómico, os átomos seguiron chamándose átomos. Todos lembramos a que se armou cando ás parellas do mesmo sexo decidiron chamarlles matrimonios. Os que se opoñían apelaban á etimoloxía, pero esquecían que un herda da súa nai o seu “patrimonio”, e non o seu “matrimonio”… 
Aínda así, e a pesar de que Sausurre estableceu que non hai relación natural entre as cousas e os seus nomes, talvez inconscientemente, seguimos crendo nesa misteriosa ponte que uniría as linguas actuais coa suposta lingua adámica prebabélica, de correspondencia perfecta entre as palabras e as cousas. Para Kafka, o relato da torre de Babel, que, segundo a Biblia, puxo fin ó período adámico, enfronta o esforzo da humanidade en pos da súa realización ideal co seguro fracaso dese esforzo: utopía fronte a realidade, etimoloxía fronte a semántica... E conclúe que o único importante é a utopía, a idea de construír a torre; que o resto, realidade incluída, é accesorio.

Artigo publicado no diario "La Región" o xoves 22 de maio do 2014

lunes, 19 de mayo de 2014

Educación e democracia

Máis alá da elección de deputados ó Parlamento Europeo, a cuestión de fondo destes comicios é saber como se vai manifestar nas urnas a perda de confianza nos partidos tradicionais, especialmente nos que teñen responsabilidades de goberno. Certamente, non cabe esperar batacús espectaculares: o sistema de partidos en España é un oligopolio con barreiras de entrada case infranqueables para as formacións emerxentes. Pero a historia certifica a caída de fortalezas que parecían inexpugnables.
Adela Cortina, destacada catedrática de Ética e Filosofía Política, vén repetindo que, en España, o que está en crise non é a democracia, senón o funcionamento da democracia de partidos, incapaz de dar solución ós verdadeiros problemas: paro, pobreza, corrupción, recortes nos servizos públicos, espectativas nulas para os mozos, excesivo poder na sombra dos grandes grupos empresariais e financeiros, fisuras no Estado de Dereito. Fronte a esta dexeneración propón, coma outros autores, unha democracia máis participativa. O sistema representativo, de inspiración liberal antes ca democrática, entende a participación unicamente como protección: basta con votar ós que pensamos que defenderán mellor os nosos intereses privados e logo eles xa se encargan; son as chamadas democracias mínimas, coma a nosa. O novo modelo participativo é aquel que defende que a participación ten, a maiores, un valor moral e democrático: todos debemos participar de maneira eficaz naquilo que nos afecta. Porque os cidadáns, ademais dos intereses privados, temos outros, tan ou máis importantes, que son os colectivos: xustiza, sanidade, educación, medio ambiente… Non se trata, polo tanto, de eliminar o modelo representativo, senón de perfeccionalo e de darlle un maior protagonismo á sociedade civil. Para iso recoméndase profundar e estender a democracia: as listas abertas, os referendos vinculantes, a potenciación da iniciativa popular ou o impulso da democracia interna nos partidos son xeitos de profundar; mentres estender significa utilizar  procedementos participativos eficaces en tódolos ámbitos, desde a empresa ata os colexios ou os hospitais. Sen ese afondamento e sen esa extensión (“eficaz”) da democracia non hai posibilidades de éxito participativo; como máximo estaremos na demagoxia ou no populismo. Benjamin Barber, un dos politólogos que máis leva estudado as democracias participativas, que el chama fortes, como antítese das débiles ou liberais, opina que hai unha condición sine qua non para alcanzar unha democracia forte: a necesaria educación cívica dos cidadáns, para o que considera imprescindible a potenciación do ensino público e democrático.
Lembro agora unha mañá gris de novembro, do 2010. Estaba Gregorio Peces-Barba en Ourense, na Facultade de Dereito: defendía a materia de Educación para a Cidadanía, que el, máis alá dos seus reparos para cos modelos participativos, consideraba fundamental para o fortalecemento democrático da sociedade. Comezou falando da democracia ateniense e de Aristóteles... Todos coñecemos o que pasou despois con aquela materia. Porque saber, por exemplo, que o mesmo Aristóteles, catro séculos antes de Cristo, xa observara nos políticos a tendencia a querer perpetuarse nos cargos en beneficio propio, e que por iso defendía os mandatos curtos, a imposibilidade de repetir cargos e o sorteo –non a elección- como método de provisión dos representantes, que interese pode ter? Benjamin Barber é claro: di que hai que escoller entre máis democracia ou máis dominación. E tamén di que unha opinión publica formada mediaticamente adoita escoller máis dominación.

Artigo publicado no diario La Región o venres día 16 de maio do 2014.

sábado, 10 de mayo de 2014

Votar ou non votar

Chegan as europeas e de novo un gran dilema: votar ou non votar? That is the cuestion
A crise económica trouxo consigo outra se acaso máis grave, a institucional e de modelo. Son moitos os españois que non confían no sistema político e menos nos partidos que os veñen gobernando nos últimos anos. E como apuntaba o gran politólogo Bertrand de Jouvenel: cando existe un divorcio franco entre a opinión pública e os dirixentes, estes perden a súa lexitimidade democrática.
Vivimos unha realidade innegable: o sistema de partidos, que se acabou concretando nunha ocupación absoluta da maioría dos ámbitos por tales organizacións, está periclitado e precisa renovarse. O problema é saber como se pode saír dun bucle diabólico no que os mecanismos fundamentais de rexeneración están nas mans dos mesmos que deber ser rexenerados. Porque imaxino que ninguén con dous dedos de fronte crerá que a depuración vai vir de dentro dos partidos, por moito que falen de códigos éticos, de leis de transparencia ou de medidas anticorrupción.  Hai que saber, entón, que o impulso  rexenerador soamente poderá vir de fóra dos partidos. E fóra dos partidos que hai? Moitas cousas; pero, para o que nos ocupa, a máis importante é a sociedade civil: a menosprezada sociedade civil. Inmersos na partitocracia, esquecéramos que a verdadeira democracia é unha suma de estado e sociedade civil, e que é esta última a que en realidade atesoura os valores democráticos, non os partidos, sempre en conflicto con eses valores. Só a sociedade civil ten o poder suficiente para a transformación do sistema, incluído o preciso para a rexeneración dos partidos. Sabemos que non hai democracia sen partidos, pero tamén que cos que temos, funcionando como funcionan, a democracia resulta deficiente. Aquí pasa coma na copla: “Ni contigo ni sin ti/ tienen mis males remedio/ contigo porque me matas/ sin ti porque yo me muero”... 
A única saída válida deste labirinto pasa por unha democracia máis participativa.  Fronte ó sistema actual, capitalizado pola acción política dos partidos, a sociedade civil debe recuperar os espazos propios usurpados e introducirse noutros que foron monopolizados de xeito partidista. Ademais, hai un principio democrático básico que di que os que fan as normas deben de ser os mesmos cós que as sofren; ese  principio foi gravemente violentado en España polas castas políticas, e debe recuperarse. Vivimos nunha democracia mínima que consiste en entregar o poder absoluto a un partido ou coalición mediante o voto periódico dalgúns cidadáns, ás veces nin sequera a maioría, e iso xa comprobamos no que remata: despilfarro, corrupción, clientelismo e despotismo partidista. A alternativa chámase democracia participativa: a que favorece a participación responsable dos cidadáns nos diferentes ámbitos e controla a acción política dos partidos. Pero iso non cae do ceo coma o maná: hai que traballalo. 
E pódese comezar co voto, a principal arma que, fóra da revolución, ten a sociedade civil para cambiar o estado de cousas. Diante das europeas os dous grandes partidos non se cansan de avisar dos perigos do voto de castigo. E por que avisan tanto? Porque, en efecto, saben que ese voto é moi perigoso: pero para eles, para as súas mamadeiras! Ademais, aínda terían tempo de desactivalo: comprometéndose, por exemplo, a realizar as reformas que dean luz ás amplas avenidas dunha democracia máis xusta e participativa. Creen que o farán? Eu digo que non... Confían na maioría silenciosa!

Artigo publicado no diario La Región o venres 9 de maio do 2014

sábado, 3 de mayo de 2014

Eurovisión

España preséntase este ano en Eurovisión cunha canción en inglés. Abandona así a lingua que utilizara nas 52 edicións anteriores: o español; se ben a protesta da Real Academia Española conseguiu rebaixar o inglés enxebre orixinal e meterlle de matute algo de castelán. O feito, inédito, enmárcase dentro do entusiasmo que reina en España coa aprendizaxe das linguas estranxeiras, do inglés en particular. Podería pensarse nunha consecuencia directa do mundo global e plurilingüe no que vivimos. E hai algo diso, pero existen outros  factores, tales coma a propia crise ou a especial idiosincrasia do nacionalismo español, que non convén esquecer.
Con respecto á crise, os españois, especialmente os galegos, sabemos ben a que conducen estas situacións: a que centos de miles de compatriotas teñan que buscarse a vida polo mundo adiante, coa desvantaxe que supón non dominar o idioma. Pero isto non é de agora. Na depresión dos trinta, detallaba Josep Pla o particular sistema educativo que experimentaba un amigo seu cos fillos: «Primero, les hago aprender idiomas, porque creo que conviene que mis hijos sepan pedir dinero a la mayor cantidad posible de seres humanos. Segundo, que aprendan a tocar un instrumento musical portátil… porque nunca se sabe qué necesidades inmediatas pueden sobrevenirle a uno». E nas mesmas estamos. Polo tanto, non serei eu quen poña en dúbida a importancia do inglés –antes foi o francés e o alemán, e quen sabe se pronto non será o chino ou o ruso!-, pero gardaríame do entusiasmo relixioso ó que somos tan afeccionados. Porque habería que saber que non estamos tan mal en inglés como se di: ocupamos unha posición media no prestixioso ranking EPI (English Proficeny Index), por encima de países coma Francia, Italia, Corea do Sur ou Xapón. Non, no que estamos mal é no resto: en ciencias, en matemáticas, en comprensión lectora, é dicir, en coñecemento. E temo que, con esta moda de ensinar conceptos fundamentais ós rapaces en inglés chapurreado, as cousas irán a peor. Por iso habería que curar de inmediato esa febre dos centros bilingües, o mesmo cá da última e perigosa ocorrencia do ministerio de querer esixir o coñecemento do inglés nas oposicións a profesor de calquera disciplina. En última instancia, debería saberse que hai idiotas que falan perfectamente o inglés e sabios que o descoñecen.
E o da idiosincrasia do nacionalismo español é algo indescritible. Xa se fixara Castelao, estando en París, en algo moi curioso: que os aristócratas españois que alí vivían e presumían de españolismo dictando conferencias no Louvre, logo, cando morrían e eran soterrados no cemiterio do Père Lachaise, nos seus maxestosos panteóns as inscricións lapidarias sempre estaban en francés… Pero, volvamos a Eurovisión e á canción de España: as enquisas indican que un 75% dos consultados prefiren a interpretación en inglés, mentres só o 5% se decanta polo español. Algúns verán niso un signo de modernidade cosmopolita: eu non! Sospeito nese 75% de englisófilos unha porcentaxe semellante á que se oporía a que a canción fose interpretada en galego, vasco ou catalán. Ou é que non lembramos a que se armou cando Serrat quixo cantar o "La, La, La" en catalán no ano 68? Dirase que choveu moito desde aquela; si, pero non tanto coma para lavar a cotra castiza do españolismo máis intransixente coa diversidade hispana. 
Custa moito, sexa en galego, sexa en castelán, explicarlle ós alumnos que a única maneira de reducir a forza centrífuga é diminuíndo a centrípeta. Imaxino o que será explicarllo en inglés! Non obstante, comprender iso resulta imprescindible para entender o problema de España.

Artigo publicado no diario La Región o venres 2 de maio do 2014