lunes, 28 de diciembre de 2009

Hai hoxe dous, e máis, anos

Se tivera que escoller entre tódolos días do calendario algúns dos que me traen máis lembranzas, un deles sería este: o día dos santos inocentes.

O primeiro que sempre me ven á cabeza, tal día coma hoxe, é a memoria dunha muller que vivía soa nunha casa dos Loureiros, un barrio de San Clodio situado por tras do convento e que agora está deshabitado. A muller en cuestión, velliña e solteira, chamábase Mercedes, a Mercedes dos Loureiros. Non sei por que razón esta mulleriña sempre era o obxecto dalgunha das nosas bromas de nenos no día dos santos inocentes. En concreto, con ela, tratábase dunha trasnada que repetíamos ano tras ano. Preparábamos un paquetiño con figos pasos –a lambiscada de nadal máis popular naquela época, por ser a máis barata-, pero tales figos abríamolos antes, con moito coidado, e enchíamolos de pemento picante. Logo, co paquetiño moi ben feito, con selo e todo, íamos ata a casa da señora Mercedes para entregarllo de parte do carteiro. Penso agora que aquela misteriosa muller -a penas botaba o pe fóra da casa-, obxecto das nosas inocentadas, debía ser moi paciente e xenerosa, pois non lembro que nunca nos recibise con malas palabras. A maiores, unha semana despois, sempre lle íamos cantalos reises e sempre nos daba algo, sen que xamais se queixaxe do picante dos figos. Non hai un día de santos inocentes que non me lembre da boa da señora Mercedes dos Loureiros, e estou por asegurar que o mesmo lle pasa a tódolos que foron nenos en San Clodio por aqueles anos. Sospeito que, cando os cativos aínda pensabamos que o zucre era comida de reis, había unha señora Mercedes en cada freguesía galega.


a cara oculta do Ribeiro
"A degradación soamente é visible para quen coñeceu o pasado"

Outra lembranza que nunca falla nesta data é a da gran crecida do río Avia do ano 1978. Lembro ben aquela tarde de vacacións de Nadal. Chovía a diola dar e estábamos na cafetería do cámping de Leiro xogando ás cartas –¡que ambiente había nas festas de Nadal naquela cafetería e naquela sala de festas do cámping de Leiro!; resulta case imposible que os que ven agora esas instalacións tristemente abandonadas, e non coñeceron aqueles tempos, adiviñen o que era o cámping de Leiro-. Entre partida e partida, á vista do que chovía e da auga que traía o río, saíamos para clavar paus na súa beira e observar como crecía. De supeto, alguén decatouse que o río comezaba a pasar por detrás de nós, polo camiño vello da Esperela á Ponte San Clodio, e tivemos que sair pitando do lugar, antes de quedar completamente rodeados polas augas. De noite, a crecida chegou ata a mesma pasarela que une o campo da Esperela con Leiro, uns seis metros por encima do nivel normal do río, as roulottes que invernaban no cámping apareceron nas viñas do San Martiño, na cafetería a auga alcanzou os tres metros de altura, o edificio da recepción cedeu diante do empuxe das augas...por falar soamente dalgún dos estragos que causou nestas instalacións do cámping e no seu entorno. Foi unha noite pavorosa e de moita angustia para tódolos veciños de Leiro e dos pobos ribeiraos máis próximos ó río. Lembro desa noite, sobre todo, a escuridade –fórase a luz- e o tenebroso bruar do río. Para rematala, sobre as seis da mañá, espertounos a todos un sobrecolledor trono, forte e seco, que moitos cremos que fora o ruído producido polo derrube da presa de Albarellos, un temor que estivera moi vivo aquela noite entre a veciñanza. Por sorte non fora iso, pero non foron poucos os que se levantaron e buscaron cotas máis altas do val.... Foi un día inesquencible, de santos inocentes, de hai trinta e un anos.

A noticia na "Vanguardia"

Podería contar moitas máis cousas relacionadas con días 28 de decembro de anos pasados, a maioría sobre bromas que me gastaron, e que eu, inocente, case sempre cría. Pero, o que me leva a escribir o post de hoxe é outra cousa: a conmemoración da presentación do meu libro Nomes do Ribeiro, outro 28 de decembro, neste caso de hai dous anos. Dado que do acto en si xa hai información suficiente no apartado correspondente da miña web, pensei que unha forma de conmemoralo sería publicando o texto da presentación do libro en Ribadavia; un texto que me teñen pedido algúns dos asistentes, pero que aínda permanecía inédito.

A presentación, na que me acompañou o amigo Manuel Vilanova, o poeta de Barbantes, e Anxo Collarte, concelleiro de cultura, celebrouse o día 14 de xuño do 2008, na casa do concello de Ribadavia. Era unha abafante tarde de sábado. Toda a poboación da Vila estaba pendente, non da presentación do libro, evidentemente, senón do televisor, para ver o segundo partido de España na Eurocopa, contra Suecia, que gañamos 2-1. O mesmo fixemos Manolo e mais eu nun bar da Praza Maior. Por iso chegamos algo tarde ó acto. Aínda así, creo lembrar que fomos os primeiros. E este foi o texto que lin:
Os nomes de Ribadavia
Un ten ás veces a tentación de dicilo todo, sen caer na conta que resulta imposible. Pasoume a min algo diso cando souben que ía presentar o meu libro aquí en Ribadavia e me puxen a anotar ideas para esta presentación. Non era o problema resumir o contido do libro, que, coa idea de que o que os libros queren dicir está escrito, non acostumo a facelo. Ademais, neste caso, seis meses despois da saída do libro á rúa, sei que a maioría dos presentes xa o coñecen e xa saben o fundamental: que é un libro de toponimia e que en, aproximadamente, trescentos artigos dá algún tipo de explicación duns 1200 topónimos ribeiráns, a totalidade da toponimia maior rexistrada, algunha non rexistrada e outra de lugares xa desaparecidos. Daquela, aproveitarei o meu tempo para facer algunhas reflexións sobre Ribadavia e O Ribeiro. Serán reflexións ó estilo das que contén o libro, tratando de non perder o fío das etimoloxías toponímicas e do seu contexto histórico.

Ribadavia: A Vila

Nin que dicir ten que é unha honra presentar o meu libro Nomes do Ribeiro en Ribadavia, a capital do Ribeiro. Unha capitalidade que, no seu aspecto onomástico, recoñecemos os ribeiráns de idade certa baixo o nome da Vila. Ribadavia é para nós a Vila do Ribeiro, ou simplemente A Vila. Como sabedes, vila ven do latín clásico villa ‘casa de campo ou granxa agrícola’, e por iso comezou dando nome a pequenos pobos. Eses pequenos pobos nacían case sempre arredor dunha fundación familiar e acostumaban levar por nome o do seu antigo posesor ou fundador: unha vila Leovesindi, é dicir de Leovesindus, está detrás do nome de Lebosende; unha vila Benedicti, de Benedictus, detrás do de Bieite; unha vila Spanosindi, de Spanosindus, detrás do de Esposende; unha vila Saturnini, de Saturninus, detrás do de Sadurnín, etc. Quedou o nome do posesor e foise o de vila pero permaneceu o rastro nos numerosos lugares que se chaman Cima de Vila, Fondo de Vila ou Cabo de Vila. Co tempo foi variando o campo semántico da palabra, e na idade moderna unha vila xa era unha poboación de certa entidade, unha poboación que tiña algún tipo de xurisdicción e capacidade para poñer unha picota –o monumento onde se expoñía ós reos, verdadeiro símbolo do poder xurisdiccional-. Así, no antigo réxime, foi vila Ribadavia, pero tamén San Clodio ou Beade, cabezas de sendas xurisdiccións, por poñer soamente dous exemplos. Non obstante, coa desaparición das antigas xurisdiccións, a instauración do novo estado liberal e a conseguinte creación dos novos partidos xudiciais, na primeira metade do século XIX, Ribadavia pasou a ser, en exclusiva, a vila do Ribeiro, condición que mantén. Pronto haberá quen queira darlle o título de cidade, como ocorre con outras vilas galegas. Na miña vila de acollida, que é O Carballiño, xa hai indicadores que sinalan cara ó centro da cidade. Sempre abundaron as mentes que consideran que todo é unha cuestión de tamaño, aqueles que sempre prefiren burro grande ande non ande. Non obstante, a min compráceme este concepto de vila, que dalgún xeito combina os dereitos cidadáns e as raíces rurais; é un concepto moi axeitado para todas as vilas galegas, pero especialmente para Ribadavia. Poucas poderían presentar unha estampa mellor para reflectir esa unión dos dereitos cidadáns coa cultura labrega cá daquela IV Asemblea Agraria de Acción Galega celebrada en 1912 aquí en Ribadavia. Aquela asemblea onde a Lira, dirixida polo mestre don Adolfo Campos, estreaba o himno de Acción Galega que leva por letra os famosos versos de Cabanillas:

¡Irmáns! ¡Irmáns galegos!
¡Dende Ortegal ó Miño
a folla do fouciño
fagamos rebrilar!

Si, aínda que Ribadavia medre moito, ¡que Dio-lo queira!, eu seguirei chamándolle a Vila. Ó fin e ó cabo, a cidade, do latín civitas, representa nunha das súas acepcións, segundo nos lembra o diccionario da Real Academia, “o urbano como oposición ó rural”. Por algo Madrid segue a presumir de ser vila, sen deixar de ser unha gran cidade, e en Francia, ese país onde tanto se respecta o rural, tódalas cidades seguen sendo villes, incluída París.



a cousa ía seria.....


Cando nace O Ribeiro
Ás veces considérase á toponimia un simple divertimento erudito. Non obstante, lonxe diso, a toponimia permítenos a cotío confirmar e precisar algúns datos sobre a nosa historia que dificilmente poderíamos concretar por outros camiños. Convértese así a toponimia en verdadeira fonte da historia.

Agora ben, para acadar ese importante lugar hai que despoxar á toponimia de toda unha serie de mitos. Considero fundamental neste senso un principio que enunciara o insigne romanista e arabista don Álvaro Galmés de Fuentes. Dicía: «Ó estudar e analizar a etimoloxía de calquera topónimo debemos ter en conta, ante todo, a racionalidade da súa nomenclatura. O verdadeiro creador da toponimia, que é o falante, é moito máis racional có que dan a entender as explicacións de moitos etimólogos, e do mesmo xeito que lle chama ó pan pan e ó viño viño, chámalle ó monte monte, á pena pena ó val val e ó río río...». Logo, para distinguir entre varios montes hai que adxectivalos, un é Montealto, outro Monteagudo; para distinguir entre as penas unha pode ser a Pena Corneira e outra a Pena Moura; nos vales un pode ser Valongo e outro Valfrío e, en fin, nos ríos un poderá ser Riobó mentres outro será Rio Mao, porque na toponimia, queridos amigos, tamén hai bos e malos.

Parecería así a toponimia ciencia moi sinxela. Pero ocorre que os topónimos son moi estables e permanecen, mentres as falas van cambiando. Pasado o tempo, o desuso dos idiomas nos que os topónimos foron creados fan que moitos deles se volvan opacos na lingua actual. A proximidade dalgunhas desas voces toponímicas antigas con voces vivas, conduce moitas veces á reinterpretacións toponímicas fantasiosas ou pequenas historias que tratan de explicar o significado de certos topónimos. Acostuman coñecerse estas historias como etimoloxías populares, pero moitas das interpretacións dos eruditos están tan lonxe da verdade coma elas mesmas. Non, nin Lebosende é unha senda de lobos, nin Eira de Mouros ou A Man da Moura aluden ós mouros, nin Sandulces era un santo lambisqueiro...

Tiven hai pouco tempo noticia dunha asociación toponímica que me resultou moi interesante, e que paso a contarvos. Creo que se nos pedisen que pensásemos na palabra máis característica do galego, case todos coincidiriamos na elección. Pois ben, teño que dicirvos que por antigüidade documental, alomenos, non nos pertence a exclusiva de tal palabra: correspóndelle ós cataláns. En efecto, nun diploma do ano 982 o rei Lotario dóalle ó mosteiro de Sant Pere de Roda, na provincia de Huesca e diocese de Lérida, unha herdade que lindaba cun montis qui vocatur Caralio. Curiosamente, uns anos antes, concretamente no 974, outro escribán, supoño eu que relixioso, referíndose ó mesmo monte, nin sequera se atrevía a nomealo e escribía: montis qui habet inhonestum et incompositum nomen. Asociaba o bo do escribán o nome do monte co común do membro viril, de orixe latino, carall. Non obstante, o nome era totalmente honesto, tratábase dun topónimo latinizado que presentaba a coñecida raíz preindoeuropea, kar ‘pedra, rocha’, moi abundante en Cataluña nos numerosos Caral, Caralt e Carant da súa toponimia. Pero non só en Cataluña, nos Picos de Europa está a famosa garganta do Cares, o exemplo paisaxístico máis fermoso sobre o significado desta raíz, unha paisaxe que combina pedra, auga e fortes pendentes. Aquí e agora bastaría achegarnos á ermida de San Lázaro para divisar enfronte os montes da Carixa, documentados como montem carisis no século X, montes que lle dan nome ó pobo homónimo da freguesía de Ponte Castrelo e onde, a outra escala, se repiten as mesmas paisaxes do Cares. Preguntaranse agora que foi daquel monte catalán do Carallo, con perdón: pois segue a existir; infrinxindo tódalas leis da evolución fonética, ten agora o púdico nome de Mont Cavall ‘monte do cabalo’... Non temos, que eu saiba, carallos documentados en Galicia anteriores ó século XIII. Os primeiros, que nada teñen que ver coa toponimia, aparecen na lírica profana galego portuguesa. Famoso debeu ser aquel caralho arreyte dos versos do trobador Fernán Esquío, cando relatan o prodixio de que de resultas dunha das actividades que lle son propias tres mulleres pariron o mesmo día. Interesoume a min iso do carallo arreyte e atopei a etimoloxía indubidable nun diccionario portugués, idioma no que aínda existe o verbo arreitar, derivado do latín vulgar adrectáre, derivado ad+ rectus, textualmente ‘endereitar, levantar, erguer’, cun significado evidente. Non deixa de resultar curioso que o último carallo documental medieval galego que rexistro non sexa humano, senón dun mulo, o dun mulo dun cóengo da Catedral de Ourense ó que o fillo dunha tal Catalina Touciña de Niñodaguia, e leo textualmente no diploma notarial, lle corta o carrallo con un coytelo podadoyro, no ano do señor de 1466.

pero foise animando....

Do mesmo xeito que os galegos non posuímos a exclusiva da palabra que acabamos de estudar, tampouco o Ribeiro como topónimo é exclusivamente noso, dos ribeiráns. Como sabemos Ribeiro é un derivado do latín ripa, substantivo feminino que fai alusión á orela dun río, e que como sabedes aparece detrás do nome desta vila, Ribadavia, antiga Ripa d´Avia. Pero, o que tal vez non saibades é que o mesmo Avia nace na cima de Ripás, textualmente a cima da ribeira, por encima do Casar de Nabo, na serra do Suído. A pesar da claridade do topónimo Ribadavia, un erudito do século XVIII, concretamente Juan Antonio de Estrada, escribía nun dos tres tomos da súa Población General de España unha disparatada e pouco coñecida interpretación toponímica: «Fundáronla Griegos, compañeros de Diomedes, quando Tuy. Después los Hebreos llamaron Avia al río, interpretado Voluntad del Señor; y como está en sus corrientes y Rivera, juntándose voces se dixo Ribadavia» (II, 324-325). Pois ben, do latín ripa deriva riparia 'ribeira'. Non obstante o riparius masculino, riparium no acusativo, preciso para ribeiro non existía no latín clásico co significado de ribeira. O riparium de ribeiro é palabra do latín medieval e ten, creo eu, unha connotación de tamaño con respecto a ribeira igual ca cesta/cesto, leira/leiro ou poza/pozo.
O outro día lía no diario La Región un artigo sobre os viños do Ribeiro onde o autor afirmaba que no século XII xa eran moi apreciados. Tratarei de demostrarvos que isto, falando stricto sensu, non é correcto. A razón é sinxela, no século XII aínda non existía o Ribeiro. Escribía Américo Castro: Pongamos fin a la farsa de llamar españoles al emperador Trajano, al filósofo Séneca y a San Isidoro de Híspalis. Ninguno de los cuales es español, porque entonces no los había; por el mismo motivo no son italianos Augusto y Marco Aurelio, ni francés Carlomagno… Sobre estas reflexións descansa nin máis nin menos que a tese do eminente historiador que considera que en España non houbo españoles, ata o século XIII. Efectivamente, español é vocábulo foráneo, concretamente provenzal, segundo demostrou o suízo Paul Aebischer en 1948. A palabra español, probablemente, chegou do sur de Francia no século XIII. Utilizábana os francos para aludir ó conxunto de habitantes da península ibérica, que se coñecían entre eles como Galegos, Astures, Vascos ou Casteláns. Traio isto a colación porque un erro semellante, aínda que menos transcendental para a historia, comenten aqueles que falan dos viños do Ribeiro antes de que nacese o Ribeiro. Por que, cando nace o Ribeiro?
A Terra do Ribeiro de Avia comeza a aparecer na documentación ó fin do primeiro cuarto do século XIV. A primeira referencia que coñezo é do ano 1325; trátase dun documento de San Clodio que asina «..Afonso Rodriges notario jurado en terra do Ribeyro da Auia..». Esta Terra do Ribeiro de Avia era unha das xurisdicións baixomedievais resultantes da escisión da antiga Terra de Castela e tivo unha vida duns cento cincuenta anos. A última noticia sobre a Terra do Ribeiro de Avia aparece nun documento en galego do libro de notas do concello de Ourense do ano 1467, un ano moi importante na historia de Galicia. Foi o ano no que o pobo cha ó grito de ¡Deus fratresque Galletiae! arremeteu contra dos señores e das súas fortalezas na denominada revolta Inmardiña ou revolta das Irmandades. A iso se refire o documento, onde lemos: «... Os do Ribeyro da Ávea e dos ditos partidos tomaran e querían tomar en sí as ditas fortalesas e derribaron Roucos e Formygeiro e Pena Corneyra e querian derribar a Peroja e Cabadoso e Juuencos...». Era o ano 1467, o ano no que ¡Os gorrións venceran ós falcóns! Como é ben sabido, a alegría dura pouco na casa dos probes, e dous anos máis tarde regresarían os falcóns. Esta vez para quedarse. Non obstante, coa posterior derrota de Pedro Álvarez de Sotomayor fronte ó arcebispo Fonseca, apoiado polos Reis Católicos, iniciaríase unha nova época onde aquela nobreza, incluída a do Conde de Ribadavia, quedaría definitivamente suxeita á autoridade do novo Estado. Unha das víctimas desas revoltas foi a Terra do Ribeiro de Avia que desapareceu como institución administrativa. Nos novos señoríos xurisdiccionais que se configuran no século XVI xa non figura o Ribeiro de Avia, soamente a nova xurisdicción de San Clodio do Ribeiro de Avia mantería o rastro toponímico da antiga terra. O resto do antigo territorio repartiríase entre diversas xurisdiccións, a maioría de señorío do Conde de Ribadavia. Eran as xurisdiccións de Castro Cavadoso, Roucos, Veiga e Carballeda e Ribadavia, distintas pero que se recoñecían na práctica como O Condado de Ribadavia. Coincide esa época do século XVI coa de maior prestixio dos nosos viños, e esta é a razón pola que maioritariamente se coñecen, neses anos, e sobre todo fóra de Galicia, como vinos de Ribadavia. Aínda así, a desaparición do Ribeiro de Avia como entidade xurisdiccional non foi capaz de eliminar o concepto cultural e xeográfico do Ribeiro, tan axeitado que xa quedou definitivamente incorporado ó espírito do pobo galego, a través da fala. Desde entón a palabra Ribeiro expresa esa confluencia secular e ambivalente dun viño e dunha terra cun País. Por iso non dubido eu que Ribeiro é un dos nomes que máis se asocia con Galicia e co galego.

E os nomes de Ribadavia

Falaba na presentación do meu libro en Vigo da importancia dos nomes compartidos. A unión de cada un de nós cunha terra e coas súas xentes ten unha medida bastante precisa no número de nomes compartidos con ela: nomes de persoas, nomes de lugares, de tendas, de tabernas, de librerías... Multitude son os nomes de Ribadavia que se acumulan na miña memoria desde a infancia, e sobre todo desde aqueles cinco anos do bacharelato que pasei no seu instituto. Dicía Max Aub, nun libro imprescindible que se titula La Gallina Ciega, que un é de onde fixo o bacharelato. Non lle faltaba razón: eu, sen renunciar á miña patria máis esencial que é San Clodio, considero a Ribadavia a miña vila lexítima. Xa non vou a falar dos nomes de persoa, sería unha longa lista de compañeiros de instituto, profesores e amigos que non vou a citar por non cansarvos, aínda que son nomes que sempre teño moi presentes. Os nomes de lugar, que é o tema que nos ocupa, tamén son moi abundantes: A Vichita, San Francisco, A Oliveira, A Costa do Sarralleiro, Regato de Maquiás, A Cuenga, A Foz, O Xestal, A Barca -que aínda cruzaban os rapaces que viñan da Arnoia ó Instituto-, O Castelo -que eu lembro cunha piscina e unha pista de baloncesto, onde acostumábamos perder nos campionatos escolares, porque o noso forte era o fútbol-... Pero eu teño debilidade por dous nomes de de Ribadavia. O primeiro é A Fonte da Plata; tan gustosa me parecía a súa auga cando viña ó instituto que unha vez estando enfermo e con moita febre, convencín a miña nai para que me levasen a San Clodio unha botella da súa auga coa idea de que me sanaría: e sanoume. O outro nome que sempre teño presente é A Beronza. O Campo da Beronza era o lugar ideal para latar as clases nas soleadas tardes de primavera. Moitas veces íamos alí simplemente para tombarnos na herba e observar a heroica loita das troitas no seu intento por subir a presa na busca de augas máis puras e frías. Esa lembranza de soleadas tardes, na primaveira da mocidade, deitados alí na Beronza e vendo saltar as troitas, creo que é o que máis se aproxima ó meu mito da felicidade.

Tamén son nomes de Ribadavia o Cine Río, o Cine España e o Cine Principal; algunhas festas do Portal fun capaz de ver ata tres películas no mesmo día, unha en cada un. Bar Caracas: parada do Cabanelas e do Rodríguez. Taller de bicicletas Refugio: partidas de futbolín. Confitería Muradás: pasteis sobrantes á metade de prezo. Tenda do Torejas: galletas de coco. Imprenta Ribadaviense e Librería Valeiras: arumes de libros novos e doces perfumes das gomas de borrar de nata. Bar Evencio, enfronte da Banca Nogueira: bocadillos de xamón e racións de empanada, os días de festa. Bar Alfonso: partidos televisados do mundial de Inglaterra de 1966. Bazar Che: primeira cociña de butano, Corberó, e primeiro disco, Poetas andaluces de Aguaviva. Foto Chao, A Lira, os curas ye-ye, Abrente –que fermoso nome-, O Papuxas.... Nomes e mais nomes compartidos con Ribadavia, nomes que permanecen indelebles na miña memoria; na mesma que se amosa débil e insegura para tantos outros.

Non, a min non me trouxo a Ribadavia nin a súa historia fidalga, nin os seus monumentos, nin a fama dos seus viños; iso atrae ós turistas, e eu non son un turista. A min tróuxome a Ribadavia, o mesmo que a San Clodio e ó Ribeiro, a vida mesma. O azar cósmico que nos coloca a cada un nunha familia e nun lugar do espacio e do tempo foi o que me colocou a min no Ribeiro. Non precisan, polo tanto, nin San Clodio, nin Ribadavia nin o Ribeiro de máis méritos ca esa casualidade cósmica para que eu os teña no centro do meu corazón. É por iso polo que me interesan os seus nomes, como me interesa todo o seu. Tampouco chegaron como turistas a Ribadavia outros dous sanclodiáns coma min, sanclodiáns ós que sería inxusto non citar aquí. Refírome ó Padre Eiján e a don Eladio Rodríguez. O primeiro, superior do mosteiro de San Francisco entre 1915 e 1920, e responsable máximo do reinicio da vida fraciscana nesta vila, deixounos ós ribeiráns ese regalo sen prezo que é a Historia de Ribadavia y Sus Alrededores, o segundo, don Eladio, tamén nos deixou ós galegos agasallos de gran valor, sobre todo o seu Diccionario Enciclopédico; pero ós ribeiráns deixounos ademais o himno poético por excelencia destas terras, que non é outro que o poema Meu Ribeiro, un dos poemas máis toponímicos da literatura universal, o que fala das aldeas virxilianas do Ribeiro e desta vila de estreitas calexas e recunchos meiguiceiros. Ningún dos dous, nin o Padre Eiján nin don Eladio, cobraron un céntimo polos seus traballos, o mesmo ca don Leopoldo Meruéndano ou Rubén Álvarez, ós que Ribadavia lles debe tanto. Moito leva chovido desde que os egrexios ribeiráns que acabo de citar publicaron as súas obras, pero en moitos aspectos seguen sen ser superadas. Si, a pesar de subvencións, proxectos, xornadas, universidades, publicacións con todo luxo de cores, etc..., esas seguen a ser as referencias fundamentais para quen queira coñecer O Ribeiro. Non obstante, resulta curioso que nin un só centro educativo destas terras faga honra ós seus nomes. O mesmo lles pasa, queridos amigos, a moitos dos nomes de lugar que recolle o meu libro, a pesar de ser parte fundamental do noso patrimonio e da nosa identidade, unha boa parte deles non gozan nin dun triste carteliño que os conmemore, e outros, simplemente, van perdéndose entre o mesmo mato do que emerxeran cando foran bautizados polo home.

Remato, que tiñan en común o Padre Eiján, Don Eladio, Leopoldo Meruéndano e Rubén Álvarez? Direivos que tiñan o mesmo có chorado Xosé Carlos Gómez Alfaro, o poeta que ven de pousar, definitivamente, a súa saudade no Ribeiro. Todos eran ribeiráns e todos sentían esta terra coma súa. Iso foi o que os empuxou a traballar por ela, e por iso o mellor vennos deles. Ningunha comparación admite esta miña humildísima obra, que hoxe vos presento, coa dos autores que acabo de citar, pero vale a súa lembranza para dicirvos que eles foron a miña guía. Tamén para lembrar algo que moitas veces esquecemos os galegos en tódolos ámbitos: que é preciso querer a todos, pero hai que comezar polos nosos.
Moitas grazas


comentarios:

Maeloc dijo...
Si, nas illas Medas ou Medes do mediterráneo catalán existe unha pedra mariña con forma de carallo, chamada El Carall Bernat,transformada eufemisticamente en Cavall Bernat.
30 de diciembre de 2009 14:55

Maeloc dijo...
Cavall Bernat non é eufemismo pleno, pois a palabra bernat en determinados rexistros do idioma catalán seica significa erecto; de aí que o topónimo EL Carall Bernat signifique carallo ou falo erecto, de acordo coa forma deste illote
31 de diciembre de 2009 21:49

Amigo Maeloc, grazas polos teus comentarios, que inserto aquí para poder exemplificar con varias fotografías o tema de Cavall Bernat. É un topónimo que se repite por toda Cataluña, Valencia e Baleares, dando nome a rochas de forma fálica.

Cavall Bernat de Monserrat




Cavall Bernat de Matadepera
Illote Carallot

Hai acordo unánime en canto a que Cavall é forma eufemística de Carall, non obstante dubídase de Bernat. Para Joan Amades podería vir de vernat ‘illado’ (polo feminino da expresión sol-i-ver ‘só e abandonado’); Enric Moreu-Rey supón un carall armat e Joan Coromines (voz carall, DEcat.) un antigo carall *baranat, derivado de barana, á súa vez de BARANDA. Rafael Chacón, pola súa banda, nun interesante artigo, que leva por título "Carajo, carallo/caralho, carall” (http://www.tallerediciones.com/cuza/modules.php?name=News&file=article&sid=290), escribe: «Bernat en origen es una barra de ferro amb la punta torçuda en angle recte que, penjada per l´altra en una anella clavada en el gruix de la obertura d´una porta, en un peu dret, etc., serveix per a assegurar la fulla d ela porta, una peça plegadissa, etc., ingroducint-ne la punta ena anella o baga qui ha en aquesta según el Dicionari de la Enciclopedia Catalana. Bernat está pues en la expresión de carall bernat por erecto...». Ou sexa que o tan repetido Cavall Bernat podería rematar sendo un Carallo Arreite. ¡Alabado!
A foto, “o carallo 29”, que encabeza o artigo de Rafael Chacón, non ten perda:



Outro enigma para min: o 29 da tan coñecida expresión.

De tódolos xeitos non estou moi convencido de todo o escrito arredor dos cavall bernat, habería que coñecer, sobre todo, os nomes que aparecen na documentación antiga: sospeito da repetición do eufemismo Cavall, da repetición de Bernat, dunha serra do Cavall Bernat en Mallorca, na que eu aprecio forma de cabalo saíndo da auga. Aí tedes a foto:







E dunha rocha de la Verna rexistrada en Cataluña... ¡Cheirame a tautoloxía! Pero, en fin, bastantes inseguridades teño eu na toponimia galega para meterme coa catalana.

jueves, 17 de diciembre de 2009

Hai hoxe un ano

Hai hoxe un ano estaba presentando, no Centro Cultural da Deputación de Ourense, o meu libro O padrón de San Clodio de 1580. Estudo histórico e ononástico. Pode ser un bo momento para volver a manifestar o meu agradecemento máis sincero a tódolos amigos que estiveron naquel sinxelo acto. Especial mención teño que facer de Pablo Sánchez Ferro, director do Arquivo Histórico Provincial de Ourense, e de Gonzalo Navaza Blanco, presidente da Asociación Galega de Onomástica, copresentadores comigo do acto.



Pablo Sánchez Ferro, Gonzalo Navaza e Frutos Fernández


Teño que dicirvos que, en breve, todo aquel que queira poderá baixar este libro da miña web e doutras semellantes, salvando así o problema que representaba o pequeno número de exemplares editados, problema que imposibilitou a posta á venda do libro. Tamén quero comunicarvos que seguimos traballando co padrón. Tal como apuntaba no prólogo e na propia presentación do libro, o padrón de San Clodio de 1580, ademais do valor onomástico, ten un gran valor histórico, que se irá recoñecendo co tempo. En concreto, creo que se trata dunha das fontes máis completas das que se dispón para o estudo da estrutura da familia na Galicia do século XVI. A busca, análise e posterior estudo de padróns semellantes, xunto cos resultados que en breve esperamos presentar arredor deste da xurisdicción de San Clodio, seguro que poden poñer moita luz sobre este tema, aínda escuro, da Historia de Galicia.

Vaia agora, como conmemoración, o texto que escribira para cerrar o acto de presentación do libro. Hai hoxe un ano.




O padrón de San Clodio de 1580: As palabras imprescindibles
Frutos Fernández González

Un podería pensar que o padrón de San Clodio de 1580 é unha lista de nomes e apelidos sen máis, un documento cun interese restrinxido ós investigadores. Non obstante, eu coido que o padrón é moito máis ca iso. A súa lectura pode ser unha oportunidade de achegarse á historia a través dunha fonte directa. Na realidade unha oportunidade de facer historia, porque a historia nace das fontes, pero as fontes non son historia.

A fonte directa, ademais, produce unha emoción, no simple lector ou no estudoso, moi diferente á que pode producir o libro de historia; unha emoción semellante á que produce a lectura dunha vella carta ou a contemplación dunha antiga fotografía. É unha emoción que nace, creo eu, da percepción de algo moi valioso, da percepción do tempo perdido. Porque resulta indubidable que nas fontes documentais, coma nas vellas cartas ou nas antigas fotografías, fica apreixada unha parte do tempo perdido, e niso xustamente reside boa parte do seu atractivo. Ó fin e ó cabo, tal como deixou escrito San Agustín, a nosa experiencia do tempo redúcese ó instante actual: o pasado e o futuro sólo son xeitos de vivir, tamén de dilatar –diría eu-, o tempo presente. E dilatar o tempo presente, para enriquecelo, non deixa de ser un dos principios fundamentais sobre os que se move a nosa existencia.

Teñen ademais os rexistros do padrón, na miña opinión, algo da esencia dos vellos relatos: dos relatos en estado puro. Relatos do tipo daqueles que escoitamos á beira das lareiras, cando eramos nenos, e entre o fume das tabernas, cando xa o eramos menos. Relatos construídos coas palabras imprescindibles e exentos de toda parolada.

Un dos meus rexistros favoritos do padrón é este de Alonso Suárez, veciño de Leiro:

«Alonso Suarez, biudo, que esta sentado por soldado para la guerra de su magestad. Tiene quatro hijas y un hijo, suyos y de Constança Mosqueyra, su muger, difunta. El hijo se llama Rrodrigo y bibe en la ciudad de Santiago, y la primera hija se llama Briolanja y bibe con Costanza Feixoa en la feligresia de San Clodio, y la otra se llama Maria y bibe con Pedro Suarez, y las otras se llaman Mariña y Costanza y una anda por ay perdida y la otra la crian por servicio de Dios. Tienen bienes por parte de su madre en este lugar y no tienen tutor.».

Teño eu maxinado o relato da historia desta familia contada ó pe do lume nas longas e frías noites do inverno. Comezaría coa narración dos amores de Afonso Suárez e Constanza Mosqueira. Afonso, cando mozos, recitáballe de memoria a Constanza estrofas enteiras do poema do Mío Cid, e por iso lle puxeron ó seu primoxénito o nome do heroe: Rodrigo. Na súa casa tiñan un Amadís, que lían mentres arrolaban a Rodrigo. O libro sería testemuña da concepción de Briolanxa, a máis fermosa entre todas as damas do Amadís. Soñaba Afonso con facer fortuna como soldado nas guerras da súa maxestade, e en volver a Leiro convertido en fidalgo titular dalgún señorío. Mais, cando quixo realizar os seus soños, a teimosa e indestructible realidade do sufrimento humano deixouno a el perdido polos campos de batalla e a Constanza convertida en viúva de vivo ó coidado dos cinco fillos. A carga resultaría insoportable para a pobre Constanza, quen finaría chea de penas e necesidades entre o pranto inconsolable dos cinco cativos. Daqueles soños de Afonso e Constanza quedaría a desgracia dos fillos orfos e o relato da súa historia, transmitida e escoitada polas xentes, xeración tras xeración, ó calor das lareiras nas longas e frías noites do inverno...

Andaba eu dándolle voltas á idea do relato e do narrador en estado puro en relación co padrón de San Clodio e outra vez ó pe do lume, onde acostuman suceder cousas importantes, chegoume unha axuda de valor inestimable. Chegou en forma de artigo de Muñoz Molina, ese magnífico ponderador dos efectos da materia invisible sobre o universo dos homes. Falaba o artigo da importancia do peso do non dito, do non escrito, pero que gravita sobre as palabras para darlle esa densidade misteriosa que constitúe a esencia da poesía. No padrón de San Clodio, queridos amigos, síntese ese peso do non escrito, e por iso coido que está cheo de poesía. Escoitade senón este rexistro de Adega Guerra, veciña de Leiro naquel ano do Señor de 1580:

Adega Guerra,
muger soltera y baldia.
No tiene casa ni biña ni hacienda
sino lo que pide por Dios,
y se mantiene dello.

En Ourense, un dezasete de decembro de catrocentos vinteoito anos despois.

viernes, 11 de diciembre de 2009

Dificultades toponímicas: Távora

Prometín que este post trataría sobre a etimoloxía de Távora. Case estou arrepentido de tal promesa pois trátase dun tema complexo que supera con moito as miñas capacidades de análise. Limitareime entón a recoller as opinións máis autorizadas e, se acaso, apuntar algún detalle que observo, por se puidera axudar a esclarecer o verdadeiro significado do topónimo, aínda escuro.

Para comezar convén sinalar que en Portugal temos unha freguesía de Távora no concello de Tabuaço (Distrito de Viseu), e dúas (Santa María e San Vicente de Távora) no concello de Arcos de Valdevez (Distrito de Viana do Castelo). As tres están á veira de ríos, a primeira precisamente do río Távora, afluente do Douro, e a segunda e a terceira, limítrofes, do Lima.



Ver mapa más grande

Hai que desbotar en primeiro lugar a posibilidade dunha evolución tabula > távora, a partir do latín tabula ‘táboa’, tal coma a que eu supoñía antes de estudar a cuestión. A documentación no século XII de formas Tavara/Tabara para as dúas localizacións, segundo ten comprobado Almeida Fernandes, e a ausencia de calquera referencia a tabula ou távola (palabra que existe en portugués, tal vez por influencia do italiano tavola, e que podería xustificar tal evolución), así o aconsellan. Tamén teño que dicir que non atopei ningunha referencia de Tavoras nin de Tavaras na documentación medieval de Galicia.

Segundo Edelmiro Bascuas a orixe do topónimo Távora estaría, con bastante probabilidade, na raíz hidronímica indoeuropea *- ‘derreterse, fluír’. Dedica o eminente profesor un extenso capítulo do seu libro Hidronimia y léxico de origen paleoeuropeo en Galicia ó estudo desta raíz. Relacionados con ela estarían hidrónimos tan importantes coma Tambre ( o Tamaris de P. Mela e o Tamara de Ptolomeo), Támega, Tea (Tena), Texo (Tagus) ou Támesis; e topónimos coma Tamaguelos, Tamallancos, Toubes, Temes ou Teis, por citar soamente uns poucos. O caso de Távora estaría dentro do grupo de topónimos que presentan esta raíz con alongamento –b(h)-, base *Tab(h)-, coincidente coa do latín tabes ‘fusión, supuración, decaemento’, xunto a Tabeaio, Tabeirós, Taborda, Tabagón...


Ver mapa más grande

O valor hidronímico parece confirmarse no caso do Távora do concello de Tabuaço, onde a freguesía e o pobo homónimo poderían ter tomado o nome do río, como sucede con frecuencia (Tambre, Barbantes, Barón, Arenteiro...). Este feito parece confirmarse pola existencia do río Tavarela (diminutivo de Távara), un dos tres cursos fluviais que forman o río Távora. Por outra banda, cabe dicir que as paisaxes do río Távora son fortemente empinadas e, se acaso, o pobo de Távora ocupa un pequeno descanso ou chaira na ladeira que se ergue dende o río ata as cumes dos cotos. Non queda tan claro o valor hidronímico de Távora nas dúas freguesías de Arcos de Valdevez. Os nomes, Santa María de Távora e San Vicente de Távora, parecen referirse ás terras sobre as que se estenden estas dúas freguesías, bastante chairas e que desaugan cara ó río Lima. Neste senso hai unha clara semellanza coa terra de Tábara, concello e bisbarra do mesmo nome na provincia de Zamora, unha penichaira entre o río Esla e a Serra da Culebra, tamén con lixeira inclinación cara ó río. En tódolos casos trátase de terras graníticas ou pizarrosas, que nada teñen que ver coas terras lamentas coas que ás veces se asocia esta raíz hidronímica.


Ver mapa más grande

Ademais da existencia dun lugar de nome Tavarela na freguesía de Santa María de Távora, hai outra coincidencia, coido que importante, entre as dúas localizacións portuguesas dos Távora. Nos dous casos, a penas uns quilómetros río arriba están as localidades de: Tabuaço (escrito antigamente Tavoaço), preto do Távora do Douro, e Tabaçô (rexistrado en algúns documentos antigos coma Tavazo), preto do Távora Minhoto. É dicir, nos dous casos temos Távora, Tavarela e Tabuaço/Tabaçô. Opina Bascuas, partindo dunha forma *Tab-ara, combinación da base hidronímica Tab- co sufixo átono prerromano –ara, do que xa falamos en Longara/Longora, que, con algunha reserva, «puede aceptarse como segura la relación etimológica entre Tábara, Távora y Tavarela, y como probable el valor formalmente hidronímico de Távora». Non obstante, dubida de forma clara para Tabaçô e Tavoaço entre a relación coa base *Tab ou co latín tabula. Opino eu que esta coincidencia toponímico-xeográfica que rexistro apunta no sentido de que a relación etimolóxica entre Tábara, Távora e Tavarela pode que sexa extrapolable a Tabaçô e Tabuaço.

Para rematar, teño que dicir que, dándolle voltas e máis voltas á orografía do terreo onde se presentan as diferentes Tábara e Távora/s, tratando de buscar algunha característica común, atopo dúas. A primeira resulta evidente, todas estas terras están á beira de ríos. A segunda, que se trata nos tres casos de chairas situadas en terreos montañosos. No caso da Távora de Tabuaço esa chaira é soamente un pequeno descanso na empinada ladeira, o suficiente para que se asente o pobo e pouco máis; pero a dimensión das cousas ten sempre un aspecto relativo e canto máis montuosa sexa unha paisaxe máis significativa pode resultar unha pequena chaira (na estrada que sobe a San Clodio, “O llano” non ten máis de 20 metros de lonxitude, pero ¡como agradecía eu chegar a el cando subía a “carretera nova” en bicicleta!). Lévame iso, se penso na semántica, a non desbotar unha posible relación con taboa, pola acepción que ten de cousa lisa ou chaira e alongada, ou ó céltico tal- “chaira, solo’; pero non son eu quen de valorar tales posibilidades. Relaciónanse os topónimos Taveira, Taveiro ou Tavares co grupo de topónimos que comezan por Talav-, grupo ó que pertence Talavera, para o que F. Villar supón un composto Tala-bara; esa relación parte da existencia de referencias documentais tales coma Talaueyra, Talabairo ou Taavares. Son referencias das que carecemos para Tabara. Non obstante, atopo que en 1258, nunha lista das igrexas situadas entre o Lima e o Miño, aparece a freguesía de Tabaçô escrita coa forma Taavazo, un caso onde tamén parecía claro que non había relación con Talav-....

En suma, a toponimia é unha disciplina moi difícil, e nos casos complexos, coma este de Távora, resulta imprescindible a valoración da cuestión desde múltiples puntos de vista -históricos, documentais, morfolóxicos, fonéticos, semánticos, orográficos, .....-, case sempre inabarcables para unha persoa soa.

jueves, 3 de diciembre de 2009

Rosquillas Tábora


Hai uns días estiven en Silleda. Celebrábase o XXII Congreso da Asociación dos Ensinantes de Ciencias de Galicia (ENCIGA), asociación da que presumo ter sido presidente fundador, e agora socio de honra. Nin que dicir ten que o congreso foi un verdadeiro éxito e que ENCIGA goza de mellor saúde ca nunca nas mans de Paulino Estevez, ourensán de Ramirás, residente en Santiago e gran profesor e amigo desde hai tantos anos.

Pois ben, o xoves día 19 de novembro, á noitiña, despois de escoitar como Ramón Cid Manzano, outro grande amigo –tamén ourensán, este da capital, e tamén residente en Santiago-, nos tranquilizaba, demostrando que os posibles micro buratos negros que se podían crear no gran acelerador LHC do CERN non acabarían por tragar a Terra, dirixinme á Confeitaría Tábora, para mercar unhas rosquillas. Certamente ía confiado e contento; parecía que a pesar da posta en marcha do LHC, o planeta Terra aínda duraría o suficiente para que eu puidera desfrutar das rosquillas Tábora na compañía da miña muller e dos meus rapaces no Carballiño. A pesar desa confianza, non demorei moito en chegar á casa, non fose o demo que Ramón non tivera razón.

Mercar as rosquillas na Confeitaría Tábora cando paso por Silleda é para min unha verdadeira tradición. Lémbrome dese xeito de cando, aínda neno, ía a Santiago con meu pai -que en paz descanse-, a levar viño do Ribeiro: á volta da viaxe sempre me agasallaba coas devanditas rosquillas. Tamén lembro que sempre se paraba a falar cos donos da confeitaría; porque os Tábora tiñan bens en San Clodio.

Atendeume un señor maior, moi amable, e entón decidinme a comentarlle que eu viña dunha terra que tiña moita relación coa familia Tábora. De seguido soubo que eu era de San Clodio. O señor resultou ser José Tábora, o dono actual do negocio, que coñecía ben todo aquelo, os bens espallados por toda a parroquia e a casa da Barouta, que venderan ós caseiros habería uns corenta anos. Non obstante, descubrín algo que non sabía: que os Tábora non foran de Silleda a San Clodio, como eu supoñía, senón que ben puidera suceder xusto ó revés. E que, en todo caso, a orixe da familia era portuguesa: agora todo me cadraba.

En efecto, hai tempo sorprendérame atopar a un tal Antonio Tábora redimindo un par de foros en San Clodio arredor do ano 1850. Comprobo que sendo a fundación da empresa de Silleda arredor do ano 1870, é moi probable que algún membro da familia, incluso a propia fundadora da confeitaría, Cándida Tábora, puidese ir parar a Silleda desde San Clodio.

A cousa ten o seu interese onomástico e por iso traio o tema ata o meu blog. Eu sempre pensara que o apelido Tábora sería orixinario da zona de Silleda. Parecíame unha curiosa variante de táboa (do latín tabula), con evolución l>r, coma en cumulu > cómaro ou tabulella > taborela. O apelido sería de orixe toponímico coma Táboa ou Táboas. Non obstante as circunstancias históricas leváronme a determe un pouco máis no asunto, e a comprobar que tampouco a etimoloxía do curioso apelido resulta tan sinxela.

O primeiro que cabe dicir é que os 19 casos do apelido Tábora que se rexistran en Galicia corresponden a unha única familia: a familia Tábora de Silleda. É algo que supoñen os xenealoxistas moitas veces, pero que case nunca se dá. Esta familia Tábora puido chegar a Silleda desde San Clodio na segunda metade do XIX, a onde chegarían anos antes procedentes de Portugal.

Non hai rastro en Galicia, que eu saiba, de ningún Tábora toponímico, pero existen dous lugares, polo menos, con este nome en Portugal: a freguesía de Távora, no concello de Arcos de Valdevez, moi cerca da fronteira con Ourense, e outra freguesía homónima, máis ó sur, no concello de Tavoaço (provincia da Beira Alta). Hai outro Távora en Puerto Rico, unha vila que fora fundada por Cristovo de Soutomaior, fillo de Pedro Madruga e de Teresa de Távora, na honra da súa nai. Do mesmo xeito, o tal Cristovo fundou a vila de Sotomayor na honra do seu pai. Porque os Távora foron unha liñaxe destacada de Portugal, que chegou a ser marquesado, ata que caeron en desgracia por forza do atentado contra o rei D. Jose I en 1758. O famoso proceso que se abriu contra da familia Távora, cando era primeiro ministro o Marqués de Pombal, o seu inimigo acérrimo, levou á maior parte dos seus membros a morrer na forca, os seus palacios foron derrubados a ata chegou a ser prohibido en Portugal o propio apelido Távora.

Non podo asegurar que os Tábora que chegaron a San Clodio na primeira metade do XIX, segundo eu teño constancia, tivesen algo que ver coa liñaxe dos Távora perseguidos polo Marqués de Pombal. Pero hai certas circunstancias que o poden facer sospeitar. A primeira, que aparezan redimindo un par de foros importantes de San Clodio, sen ter noticia algunha da familia ata ese momento; iso indica cara a unha familia con certa capacidade económica. A segunda pode ser unha casualidade, pero comprobo que a finais do século XVI o reposteiro maior do rei don Joao III de Portugal era don Pedro Lourenzo de Távora. Simple coincidenciad de apelido cos Tábora das famosas rosquillas de Silleda? Non o sei.


E da etimoloxía?.... Calma; queda para o próximo post.

martes, 10 de noviembre de 2009

De Longoseiro a Eva Longoria, pasando por Longos

Unha aproximación ó estudo do tema "longo" na toponimia galega


Praia de Arealonga, no Vicedo


Estudaba no pasado post LONGOSEIROS ou LONGOSEIRO? a forma correcta deste topónimo, único no Nomenclator de Galicia, que dá nome a unha freguesía e a un lugar do concello do Carballiño. Nese estudo concluía que a forma correcta do topónimo era LONGOSEIRO e non a que rexistra o citado Nomenclator, LONGOSEIROS. Deixaba o estudo do significado do topónimo para outra ocasión, adiantando que iso levaríanos ó estudo da importante presencia do tema longo na toponimia.

Antes de nada, teño que dicir que se trata dun tema complexo e extenso. Tratarei de facer aquí unha primeira aproximación, centrándome nos topónimos que rexistra o Nomenclator de Galicia. En beneficio dos lectores non especialistas e da brevidade, precisdín dalgunhas referencias bibliográficas –moi doadas de atopar por aqueles que se dedican á onomástica- e da maioría das evolucións fonéticas, considerando que neste caso adoitan ser máis importantes as consideracións semánticas. Reitero que non se trata dun estudo exhaustivo, soamente dunha primeira aproximación.

O tema longo na toponimia galega

O primeiro que sorprende nesta cuestión é a abundancia do tema "longo" na toponimia. En Galicia, tomando como referencia o Nomenclator, atopamos nada menos que corenta e nove topónimos diferentes que poderían estar relacionados con este tema. Son os seguintes:
  • Agrolongo (2)
  • Ameiro Longo (1)
  • Amieiro Longo (1)
  • Alongar (1)
  • Alongos (1)
  • Arealonga, Area Longa (3)
  • Arelongo (1)
  • Augas Longas (1)
  • Bouzalonga, Bouza Longa (4)
  • Campolongo; Campo Longo (10)
  • Carballo Longo (1)
  • Casalonga (1)
  • Casas Longas (2)
  • Castiñeiro Longo, O (1)
  • Gandara Longa (1)
  • Lamalonga (4)
  • Leira Longa, A (2)
  • Longa, A (1)
  • Longaíño, O (1)
  • Longalai (1)
  • Lóngara; Lóngara, A (4)
  • Lóngaras, As (1)
  • Longarela (3)
  • Longás (1)
  • Longo (1)
  • Longos (1)
  • Longoseiro (1)
  • Longra, A (3)
  • Longras; Longras, As (2)
  • Longueiral (1)
  • Montelongo (3)
  • Pardalonga (1)
  • Pedra Longa, Pedralonga (2)
  • Penalonga; Penalonga, A (6)
  • Piagolongo (1)
  • Piegolongo (1)
  • Pradolongo (1)
  • Rabilonga (2)
  • Regolongo (1)
  • Regueiro Longo (1)
  • Ríolongo (1)
  • Soutolongo (1)
  • Torrelonga (1)
  • Valilongo (1)
  • Valonga (2)
  • Valongo (2)
  • Varalongo (1)
  • Varilongo (1)
  • Vilalonga (1)
Pero, a abundancia do tema non se limita a Galicia; en Portugal aparecen topónimos semellantes ós galegos e no resto de España tamén é un tema moi repetido: Longuera, Vallonga, Navalonguilla, Cala Llonga, Calonge, Campllong, Valonga, Fontllonga, Sayalonga, Longida, Longalendo, Longoria, Llonguera, Quintalonga, Perallonga, Longrey, Belonga, Solalonga, Peñallonga, Brañalonga, Cuestalonga, Morlongo, Longas....; topónimos ós que habería que sumar os que presentan a ditongación da o breve tónica en ue, característica do castelán: Villaluenga, Navaluenga, Valuengo, Pradoluengo, Luengos, Mataluenga... O tema tamén está presente fóra de España; por exemplo, é abundantísimo en Francia (Longueville, Longchamp, Longsols, Longre, Longeuaux, Longepierre, Longemaison...) ou en Italia (Longa, Longara, Longor, Longoratta... ).

Dúas preguntas poden axudar a centrar a cuestión:

1.- Están todos estes topónimos galegos relacionados co adxectivo latino longus ‘longo, grande, vasto’?
2.- No caso de ser así, a que pode ser debida tan numerosa presencia?

Adianto a miña resposta á primeira pregunta: “non teñen por que estar todos eses topónimos relacionados co adxectivo latino longus, pero é probable que a maioría si o estean”. Vexamos en que me fundamento para dar esta resposta.

Deixando á marxe o topónimo Alongos, que podería non ter que ver con este tema (Ver Hidronimia... de Bascuas, pp. 203-205), todos os restantes paréceme a min que conteñen o tema "longo". Agora ben, non sempre este tema tería porque estar relacionado co adxectivo latino longus.

Blanca Prósper (Lenguas y religiones... pp. 133 e stes.), estudando o a inscrición dunha ara votiva lusitana, na que se rexistra o hidrónimo Langanida, atopada no concello de Idanha a Nova, profunda no posible significado do adxectivo Langa. Remito ós que estean interesados no tema á lectura do traballo de Prósper; aquí simplemente apuntarei a conclusión máis importante para o que nos ocupa: segundo Prósper, sen excluír que longo sexa palabra celta, dada a limitada aparición xeográfica de toponimia -brig- co primeiro elemento Longo-, non se podería rexeitar a título de hipótese que esta sexa unha voz patrimonial do lusitano co significado de ‘val, meandro, curvatura, recodo dun río, et.’, «Quizás se explique igualmente de esta forma el origen del nombre del monte gallego Longos (Orense)». Chegamos a un significado semellante, en forma figurada, se atendemos a Falileyev, quen no seu Dictionary of Continental Celtic Place-Names, explica o nome da antiga Longobriga> Longroiva (Portugal) cun céltico longo- ‘barco’ e apunta que J. Lacroix interpreta o mesmo tema nos topónimos galos coma ‘vaso, nave’.

Á vista disto, a pregunta xurde de xeito inmediato: poderían estar algúns dos topónimos galegos recollidos na táboa relacionados con ese tema prerromano longo- ‘val’, e non co longus latino? Non deixa de ser unha hipótese atraínte. Por exemplo, detrás dos Valongo ou Varilongo poderíase atopar unha tautoloxía do tipo das que se dan tan frecuentemente en hidronimia, neste caso referente a val. Iso explicaría ese interese en cualificar os vales ou os prados coma longos; claro que menor explicación terían, de ser válida a hipótese, Casalonga ou Pedralonga, por poñer soamente dous exemplos. Pero, tamén podería ocorrer que os dous temas, prerromano e latino, estiveran repartidos entre os diferentes topónimos. Vexamos.

Para comezar, habería que fixarse no significado do latín longus ‘longo, grande, vasto’ e, posteriormente, do galego longo. Chegou ata nós a palabra co significado case exclusivo de longo, pero tamén tiña o de grande. Pois ben, en moitos destes topónimos, considero que é xustamente ese significado de grande o que corresponde ó contido semántico verdadeiro do topónimo. É por iso que a existencia de topónimos semellantes que leven o adxectivo grande (Areagrande (topónimo maior e frecuente en nomes de praias), Campo Grande, Reboredo Grande, Casagrande, Casa Grande, Casas Grandes, Castiñeira Grande, Lamagrande, Lama Grande, Montegrande, Monte Grande, Penagrande, Pena Grande, Prada Grande, Río Grande, Souto Grande, Valgrande (León), Vila Grande) ou pequeno ( Agra Pequena, Areapequena (nome frecuente de praias), Campo Pequeno, Reboredo Pequeno, Castiñeira Pequena, Cortos, Monte Pequeno, Prada Pequena, Regopequeno, Rego Corto, Regueiro Pequeno, Río Pequeno, Vila pequena ) pode aclarar, en bastantes ocasións, a orixe e significado do topónimo equivalente que presenta o tema "longo". Serían os casos de Agrolongo, Arealonga, Campolongo, Carballolongo, Soutolongo, Montelongo, etc. En todos eles parece indubidable a relación co longus latino, entendido coma grande. Agrolongo é o agro grande, Arealonga a praia grande, Campolongo o campo grande e Casalonga a casa grande. Incluso en casos dubidosos, coma Ríolongo, Piagolongo ou Pedralonga, creo que o acertado é interpretalos coma río grande, poza grande e pedra grande. Distinto sería o caso de Regolongo onde atopamos un Rego Corto. Tamén Augas Longas entendo que son augas grandes, crecidas ou abundantes: «el jnujerno quando vienen las aguas grandes », lemos na General Historia de Afonso X.

Comentario aparte merecerían os Valongo, Valonga, Varilongo e Valilongo. Creo que hai que descartar aquí calquera relación co tema prerromano longo ‘val’ e confirmar que se trata de diferentes formas de val longo. O caso da freguesía de San Martiño de Valongo, documentada como Vallelongo, penso que elimina calquera dúbida: o gran val que forma o río Deva preto da desembocadura no Miño, que destaca pola súa amplitude, é un claro e fermoso val grande, ou sexa un Val longo > Valongo. Algo parecido observamos nos restantes Valongo, incluído un portugués, nas proximidades de Porto. Non parece tan clara a orografía do Valonga do concello de Pol (Lugo), non obstante aporta outro matiz interesante: o xénero feminino do adxectivo, concordante co xénero do vallis latino, o mesmo que ocorre co frecuente Valboa. O feito de que non se observe un val grande arredor dun río, tampouco debe preocuparnos en exceso. Hai que ter en conta que val non significa soamente cunca dun río ou terra chaira entre dous montes, tal como entendemos agora. Vemos claramente iso na toponimia: por exemplo, o lugar do Val na freguesía de Bieite (Leiro), nin sequera está no fondo do val do Avia, e refírese ó nome dun núcleo habitado e as terras correspondentes, que ocupan un pequeno descanso na ladeira que sobe desde a beira do Avia (As Veigas) ata o coto de Santa Elena. Algo semellante ocorre co lugar de Valboa, na freguesía de Xurenzás (Boborás), esta vez no val do río Viñao. Non; val na toponimia non sempre se refire a vales ou cuncas de ríos, senón a parcelas chairas e fértiles nunha ladeira ou algo así. Esa podería ser a explicación do frecuente topónimo Vales, moi difícil de entender se se tratase de vales asociados á cuncas de ríos. Tal vez a definición que mellor se adapte a esta condición sexa a que atopamos Covarrubias (1611): «Valle, Lat. vallis, is. es un campo con llanura, pero cerrado de una parte y de otra montes.».

Quedaría agora o importante grupo de topónimos que non semellan compostos, aqueles que soamente presentan o tema "longo". Dentro destes, un grupo moi importante é o que forman Lóngara, Lóngaras, Lóngora, Longra, Longras, Longarela.

A opinión máis estendida é que todos estes topónimos están relacionados co latín longula, feminino de longulus ‘algo longo’, diminutivo de longus. Tito Livio xa nos fala da cidade de Longula, situada no antigo territorio dos Volscos, ó sur do Lacio. A gran difusión deste grupo de topónimos, con formas moi parecidas, por Italia, Francia e a Península Ibérica non deixa de resultar interesante. A razón, na miña opinión, pode ser a seguinte: unha característica importantísima dos pobos é a súa forma, o seu perfil xeométrico; o seu estudo adoita aclarar bastantes cousas sobre a historia das poboacións correspondentes. Hai dous tipos fundamentais de pobos, os que se formaron arredor dunha praza, dunha igrexa ou dunha fortificación, de perfil arredondado, como podería ser o caso de Ribadavia, e aqueloutros núcleos formados arredor dun camiño, de perfil lonxitudinal, como podería ser o caso do Carballiño do século XIX. Serían estes últimos pobos de estrutura lonxitudinal os que corresponderían con Longula > Longora > Longara > Longra.

Pero non sempre ese grupo de topónimos se ten por que referir a poboamentos. A característica de alongamento non é exclusiva de certos pobos, resulta moito máis común na parcelación das terras. Na colonización agrícola do territorio, para facilitar o acceso ós camiños, optouse case sempre por parcelas lonxitudinais (son as Longueras ‘campos estreitos e longos’ en castelán ou Llongueras en catalán, e probablemente teña algunha relación con esto o nome da antiga Terra de Longares no bispado de Tui, aínda que neste caso non descartaría, sen facer un estudo máis polo miúdo, o significado de Terras de Lonxe). Pois ben, iso explicaría algún Lóngara ou Longra, e probablemente tódalas Lóngaras e Longras. Con respecto a Longarela, en portugués aínda existe o adxectivo longarela ‘pessoa muito alta e delgada; espinafre; jerivá’, que axuda a confirmar a orixe e significado do topónimo, aplicando o adxectivo á forma do pobo ou dunha propiedade. A este grupo de topónimos pertencería, por certo, Longoria, o apelido da guapísima e famosa muller desesperada. Parece ser que o apelido da actriz ten a súa orixe no pobo asturiano de Longoria, no municipio de Belmonte de Miranda. Non quedou ningún Longoria en Galicia, pero os Tombos de Sobrado falan, nun documento de 1118, dun porto Longoria, e na colección diplomática de San Salvador de Camanzo rexístrase, en 1096, unha villa Longaria.

Longos

Situado eu no Carballiño estaría mal que falase de Longoseiro e non de Longos, nome de pobo e freguesía do concello de Cea. Longos é outro dos topónimos únicos do Nomenclator de Galicia, e non me perdoaría o meu amigo Rogelio, cura párroco da freguesía, que non tratase de aclarar o seu significado.

Non obstante, teño que dicir que, salvo descubrimentos imprevistos, nunca se poderá asegurar totalmente a orixe deste topónimo. Movémonos neste caso, coma en moitos outros, entre distintas posibilidades, todas elas plausibles, sen poder decidirnos por ningunha con total seguridade.

Podería estar o tema prerromano longo ‘val’, tal como aventura Prósper. É posible, pero baixo o meu punto de vista pouco probable. A primeira referencia do noso Longos, que eu saiba, é do ano 1166 e alúdese nese documento de Oseira á ecclesia de sancta Valeria de Longos, non ó monte de Longos que supón Prósper. En 1195, outro documento do mesmo mosteiro fala da villa que vocitant Longos. En conclusión, as primeiras referencias son dun poboamento con este nome. Iso fai que non poidamos descartar que se trate dunha alusión a uns primeiros posesores desas terras - os Longos.-, ou incluso ó cognome, Longus, dun antigo posesor en nominativo. Sería un caso semellante ó de Roucos, no que tamén dubidamos entre o alcume dunha familia e a conservación do nominativo no cognome Raucus. Longo foi, e é, alcume moi habitual en Galicia, e Longus xa funcionaba como cognome na época latina. Por outra banda, non resultaba raro que un lugar se denominase polo alcume dos posesores. Neste caso, ademais, temos nas proximidades de Longos, dentro da mesma freguesía, o lugar de Cazarrancas, que se identifica no mesmo documento de 1195, xunto á villa que vocitant Longos, coma casale que apellatur dos Arrancas. Polo tanto era un xeito de nomear que non resultaba estraño nestas terras.

Tampouco se pode descartar que Longos sexa un forma abreviada dun antigo nome composto. Sería un caso semellante o de A Longa, onde sospeito unha antiga leira longa, casa longa, ou algo semellante. Pois ben, para Longos, temos o caso do Mosteiro de Longos, en Monçao (Portugal), que non é máis ca un antigo Mosteiro de Longos Vales.

e Longoseiro

Se no caso de Longos me parece pouco probable o tema prerromano longo, en Longoseiro con máis razón. Parece case imposible a sufixación latina nun tema prerromano que, para conservar o valor apelativo, tería que competir cun adxectivo tan estendido coma longus. Non obstante, a morfoloxía do topónimo resulta singular. Un esperaría longoeiro ou longueiro, pero aquí xurde unha sorpresa: cando buscamos o tema longo no Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega (TMILG), descubrimos que a única forma derivada de longo que presenta terminación –eiro é Longoseyro. Xa me resultaba curiosa a falla de topónimos coma Longueiro ou Longueira, fronte a Costeira, Ladeira, Corveira, ... Sen pretender meterme en camisas de once varas, parece que longueiro ou longoeiro non foron adxectivos de uso moi frecuente no galego medieval –en portugués tampouco longueirao se documenta ata o século XVII-.

Pero, de onde pode vir entón Longoseiro? Para min o máis probable é que se trate dun Longoso + eiro. Certamente, a sufixación –oso con adxectivos non abunda moito en toponimia, pero aínda así atopamos un Fondoso no concello de Friol (Lugo). Un novo sufixo –eiro conduciría a Longoseiro. Esa mesma sufixación dobre atopámola en baboseiro, mimoseiro ou raposeiro.

O significado do topónimo sería: algo longo. Pero, paréceme importante sinalar que ese algo longo non era nin a vila nin a freguesía – non se trataría dun pobo ou unha freguesía alongada ou grande-, xa que nese caso habería que esperar xénero feminino. Tratarase, coma en multitude de casos, dun pobo que colleu o nome dunha antiga paraxe non habitada, probablemente un monte Longoseiro. Coma sempre, permanecen as dúbidas de se ese suposto monte Longoseiro, ou o que fose, era grandeiro ou estaba lonxeiro.

domingo, 25 de octubre de 2009

Longoseiros ou Longoseiro?

Se un consulta o Nomenclátor de Galicia atopará o nome da freguesía de LONGOSEIROS e o do lugar de LONGOSEIROS, dentro dos topónimos rexistrados no concello do Carballiño. Ese nome, referido á devandita parroquia e lugar, repítese noutros rexistros tan importantes coma o Nomenclátor de España do INE, o mapa 1:25000 do Instituto Xeográfico Nacional (IGN), folla 187-I, nas edicións de 1976 e 2002, ou no mapa 1:5000 do Sistema de Información Territorial de Galicia (SITGA). Deste xeito, LONGOSEIROS é o nome que figura na maioría das publicacións recentes que se refiren a esta freguesía, incluído o meu libro Nomes do Ribeiro. Non obstante, ó analizar documentación máis antiga, dinme conta que o verdadeiro nome do lugar e da parroquia é LONGOSEIRO e non LONGOSEIROS. Será suficiente dar os seguintes datos:

  1. Documentais: A primeira referencia que atopo sobre a parroquia é do ano 1267. Nun documento do Mosteiro de Oseira referente a unha venda cítase a Pedro de Dios clerigo de Longoseyro. A mesma denominación aparece de forma repetida nos apeos de San Martiño Pinario (Século XVI), no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario Madoz (1845-1850).

  2. Cartográficos: No Mapa do Reino de Galicia de Tomás González (1784) figura o lugar de Longoseyro. Na Carta de Fontán (1845) aparece Longoseiro. No Mapa 1:50000 do Instituto Geográfico y Catastral de España de 1946, tamén figura Longoseiro.

  3. De campo: Cando se consulta ós veciños máis vellos da parroquia, recoñecen que o nome verdadeiro é LONGOSEIRO.
A alteración toponímica semella ser moi recente pois aínda resulta común ver nalgúns indicadores das estradas o nome de LONGOSEIRO.

Unha vez me decatei desta circunstancia, púxena en coñecemento do Concello do Carballiño e do secretario da Comisión de Toponimia de Galicia mediante senllos escritos. Tal como me temía, ningunha das dúas institucións se dignou a dar contestación algunha ós meus escritos, aínda que soamente fose para agradecer a información que lles fixera chegar.

Evidentemente, o que me levou a fixarme nesta diverxencia toponímica non foron nin os prexuízos prácticos que se poden derivar do dobre nomeamento, aínda que teñan a súa importancia, nin moito menos a crenza en que, da noite para a mañá, as institucións deste país cambiaron e están interesadas en escoitar ós cidadáns cando non son elas as que preguntan. Non, o que espertou o meu interese foi a singularidade do topónimo e o valor que pode ter a presencia ou ausencia do s final para a súa interpretación. Ás veces pequenas diferencias na forma dun topónimo revélanse fundamentais para dar co seu significado. Lembro agora canto tempo pasei buscando algunha referencia documental que me demostrase que o nome antigo do lugar de Elfe, na freguesía do Barón (O Carballiño), era A Elfe. Ninguén lembraba que ese fora o seu nome no pasado, pero eu estaba convencido que así debía ser. Nese caso o nome podería vir dun antigo posesor de nome Adelfus, segundo unha evolución, por falsa segmentación, Adelfi > A Elfe, que logo remataría en Elfe. Foi grande a miña satisfacción cando nun antigo documento notarial atopei o que buscaba: A Elfe. Pois ben, neste momento non sei con seguridade a importancia que pode ter a ausencia do s final en Longoseiro, pero alguén pode descubrila. E, en todo caso, o nome do pobo é Longoseiro e non Longoseiros, do mesmo xeito que o de Roucos é Roucos, e non Rouco; ou o meu é Frutos, e non Fruto.

Habería que escribir agora sobre o significado de Longoseiro. Iso levaranos a un tema difícil e aínda non resolto: a importante presencia do tema longo na toponimia e o seu significado, un tema que rebasa as fronteiras de Galicia. Pero, queda para outro día.

lunes, 19 de octubre de 2009

Deleiba e deseiva /2

Non tiña pensado escribir un novo post sobre deseiva e deleiva, pero un correo do profesor Antón Santamarina fíxome cambiar de opinión. Dime que o Corominas trata algo o tema de deseiva e que debía miralo, pois propón unha etimoloxía diferente. Ten razón Antón, o que escribín fíxeno sen consultar o Corominas. Na realidade a etimoloxía de deseiva parecíame tan clara (des-eiva), que non se me ocorrera que puidese ter que ver con ningunha outra palabra que non fose eiva. Moito menos cando o propio don Eladio nunha das acepcións de deseivar escribía: «quitar a uno la EIVA». Pero, é certo: ás veces as cousas que parecen máis claras son as máis falsas.

De tódolos xeitos, gustaríame comezar esta segunda entrega remarcando algo: o obxectivo fundamental do meu primeiro post era dicir que deseiva, entendida coma desfeita ou desastre, é palabra viva, moi coñecida nalgunhas partes de Galicia, e, por iso, sorprendíame da súa ausencia dos diccionarios de galego actuais. As consideracións etimolóxicas, como non podía ser doutro xeito, partindo de min, eran secundarias. Aínda recoñecendo a importancia do étimo para os lingüistas, estou con Marc Bloch cando afirmaba que unha palabra vale moito menos pola súa etimoloxía ca polo uso que se lle dá en cada época. Pero, xustamente, o estudo de deleiba, como sinónimo de deseiva, non permitía obviar esas consideracións. Deleiba parecíame, e sígueme parecendo, difícil de explicar na súa etimoloxía sen admitir algún tipo de contaminación ou confusión con deseiva, que debe ser a forma etimoloxicamente correcta. E, sexa como sexa, non atopo ningunha razón para que algúns diccionarios de galego actuais rexistren a palabra deleiba e ignoren deseiva.

Paso agora a analizar o que pon o Corominas. Na voz savia lemos que esta palabra ven do lat. sapa ‘viño cocido’; que en castelán é de uso moi recente, tomada do catalán saba, ou cecais máis ben do fr. sève por conducto do galego-portugués seiva, sálvia, «que es también palabra moderna en este idioma y debida a una adaptación de la voz francesa bajo la influencia de saiva ‘saliva’...». Para salvar as dificultades fonéticas que presentaría unha continuación regular desde o latín sapa, esfórzase Corominas en explicar que o cast. savia e os port. seiva e seve, deben ser préstamos doutros romances. De seiva di que en Portugal o fr. sève asimilouse co nome doutro líquido vital, a saíva (do latín saliva). Aquí a cousa comeza a complicarse, porque saíva non aparece nos diccionarios de portugués, que xa datan a forma latinizante saliva no século XIII; non obstante, Corominas apoiase en Leite de Vasconcelos, quen afirma nos Opúsculos que saíva é a forma antiga, que pasou foneticamente a séiva, voz que rexistra nalgúns pobos do norte de Portugal. Pola miña banda, confirmo a presencia de saíva, a través do TMILG, nunha cantiga de lírica profana galego-portuguesa do século XIII . En Galicia, o primeiro diccionario histórico que recolle seiva é o Leiras (1906), coma saliva. Don Eladio ignora para seiva ese significado e dalle o do castelán savia, mentres reserva para saliva a palabra saíva. Valladares (1884), ignora seiva e recolle para o castelán savia un galego sálvia, sálvea ou sábea. Pero, para o que nos interesa, o Corominas, despois de dictaminar a asimilación das dúas palabras (saiba e saliva) en saíva>seiva, simplemente apunta: «..el fr. sève se le dió en Portugal la forma seiva; de ahí gall. deseibar ‘lavar por primera vez la ropa blanca sucia’(Sarm. CaG. 186r, 195r)...». Volve a citar o verbo deseivar, agora con v, na voz diluir:« De diluviare.. podrían proceder algunhas formas galegas como deloubar ‘dar a la ropa una primera lavadura’ (deseivar y desañar en otras partes)...». En suma, para o Corominas deseivar ten que ver con saíva>seiva, aínda que non explica para nada que relación pode haber entre a saíva e lavar a roupa blanca por primeira vez. Tamén ignora completamente calquera posible relación entre deseivar e eiva, e iso a pesar que fala de eiva no voz aleve, e que o Valladares, obra que utiliza a miúdo como referencia para as voces galegas, diferencia entre desaivar e deseivar. Deste xeito, para o Corominas deseivar viría de des-seivar, mentres eu propoñía no primeiro post un des-eiva para deseiva, o que significaría un des-eivar para o verbo.

Vexamos. Hai unha clara relación entre saíva e o verbo desaivar/desaibar. No Manuscrito de Rodríguez (1855) é onde aparece definido por primeira vez: « desaibar: 1. Quitar la saliva á las madejas del lino ó estopa para que no se pudran si tardaren en cocerlas y blanquearlas. La operacion consiste en mojarlas y sacudirlas bien en agua fria ó templada con algo de ceniza para que suelte la viscosidad que recibió de la boca de la hilandera. 2. Por extension se dice de la primera lavadura de la ropa blanca ó ántes de darle la legía.». É unha definición que, máis ou menos copiada, recollen os diccionarios posteriores, incluído o Valladares (desaivar), que rexistra separadamente o verbo deseivar: «Destullir, Desimposibilitar etc. Adicion: V., ademas DESAIVAR en su segunda acepcion.». Esa segunda acepción é a mesma do manuscrito de Rodríguez. En resumo, Valladares non considera que desaivar e deseivar sexan o mesmo verbo, soamente sinónimos nunha acepción. Don Eladio debía pensar o mesmo; repite a definición de desaivar e escribe para deseivar: «v. a. Dar a la ropa blanca el primer lavado, dejándola enjabonada para lavarla de nuevo. Destullir, quitar a uno la EIVA o tullimiento...».

Xustamente, en tollemento, como significado de eiva, creo eu que está a clave do asunto. Se eiva é tollemento, defecto ou mancha, e deseivar, entre outras cousas, sacar o tollemento, como se podería explicar que chegase a ter ese significado o verbo sen ter que ver con eiva? Dito doutro xeito, que probabilidade habería de que deseivar chegase a significar sacar a eiva sen ter que ver con eiva? Eu aseguraría que practicamente ningunha. Deste xeito, aínda que existe o verbo desaivar, equivalente ó castelán desalivar, cunha posible variante deseivar, relacionado coa operación de sacarlle a saíva ás madeixas de liño mediante un lavado, iso non exclúe a existencia do verbo des-eivar relacionado con sacar a eiva (entre outros, ós eivados). Incluso non me extrañaría que desaívar fose o resultado dun desprazamento, desde deseivar ‘sacar a mancha, o defecto, ou o tollemento’, por asociación etimolóxica coa saíva/seiva, a causa da técnica de elaboración tradicional das madeixas de liño, na que as mulleres ian humidecendo o fío con saíva.

En resumen, creo que neste caso a interpretación do Corominas non resulta acertada. A explicación tal vez estea na pouca información sobre a semántica de deseivar que podía ter o autor a través das fontes que utilizou. Os diccionarios históricos do galego son obras sumamente meritorias, pero non son perfectas. Teñen eivas, coma tódolos traballos que realizamos os mortais. Fixémonos en deseiva. A primeira definición aparece no diccionario de don Eladio: «‘s. f. La primera lavadura que se da a la ropa blanca’»; Franco Grande (1972) simplemente copia esa definición e hai que esperar ata as Frampas III (2001) de Elixio Rivas para atopar as acepcións de traballo minucioso, paliza e tunda. Non obstante segue sen aparecer a máis importante: desfeita ou desastre (especialmente nos cultivos; a causa de animais, arrolladas, sarabia,...), acepción que un descobre se fala con calquera que utilice a palabra, e que é a mesma que atopábamos naquela primeira ocorrencia que rexistraba o TILG nun Tío Marcos da Portela do ano 1919, e da que xa falamos no post anterior.

De deleiba, tal como dixen, sigo pensando o mesmo, que é unha forma mixta de deluva e deseiva, probablemente relacionada co xeito de preparación tradicional do liño, onde se realizaban as dúas operacións de deluva e deseiva. Non deixa de resultar interesante a relación que hai entre a técnica tradicional de elaboración do fío de liño e diversas acepcións semánticas destas palabras. Veume ben, de tódolos xeitos, consultar o Corominas; cando opina na voz diluir que do latín diluviare pode vir deloubar e deluba, afirma que «no hay que pensar en deglubare ‘descortezar’ que no ha dejado huellas en romance ni explicaría las formas en –ou-...». Ignoraba eu iso e pensara xustamente nese verbo deglubare para deluvar, tal como quedou escrito no primeiro post. Tamén pensara en diluviare, pero acabará descartando esa posibilidade ó perderse normalmente en galego o L intervocálico (diluviu>dioivo). Pero, en efecto, a evolución resulta doada desde a forma latinizante diluviar, e o campo semántico de deluvar adáptase perfectamente a esa orixe.

Para rematar, pode ser un bo momento para dar as grazas a Antón Santamarina por instrumentos coma o Diccionairo de Diccionarios do Galego ou o Tesouro Informatizado da Lingua Galega (TILG); sen eles, moitos non poderíamos investigar algunhas das cousas que investigamos. Grazas tamén por atender ó que escribe un Balbino calquera, coma min. Prometo de agora en diante consultar os índices do Corominas, incluso en voces galegas. O que non prometo e darlle a razón sen máis. Como dicia o xenial físico Richard Feynmann: ciencia é poñer en dúbida a opinión dos expertos.

lunes, 5 de octubre de 2009

Deleiba e deseiva

¡Que se acabe a deleiba! era o título do artigo que publicaba Henrique Monteagudo na edición de Galicia do xornal El País o venres pasado (2 de outubro do 2009). Lin atentamente o artigo, coma o fago sempre que H. Monteagudo escribe algo, e coincido plenamente coa súa visión do tráxico panorama lingüístico de Galicia. Pero non é dos contidos do artigo do que quero escribir no meu blog, senón da palabra deleiba.

Escribe Monteagudo: «A voz deleiba, de uso corrente na miña terra de Muros, significa desfeita, desastre.». Sorprendeume a palabra, porque no Ribeiro eses mesmos significados tenos deseiva. E nunca oíra falar de deleibas, pero a miúdo de deseivas.

Non atopei a palabra deleiba en ningún dos dous dicionarios de galego que utilizo, o Xerais (Ed. 1986) e o da Real Academia Galega (Ed. online), pero para min foi máis asombroso descubrir que unha palabra galega tan viva coma deseiva tampouco aparecía. Acudín entón ós diccionarios históricos de galego e atopei deseiva, pero non deleiba. A primeira definición para deseiva aparece no don Eladio: «La primera lavadura que se da a la ropa blanca.». É unha definición que se repite no dicionario de Franco Grande e, máis explicada, nas Frampas III de Elixio Rivas: «Operación de deseivar o dar primer lavado, restregando lo hilado. De ahí deseiva, trabajo minucioso, a conciencia, en Boborás y en Fondo de Vila de X. de Ambía: deseiva, paliza, tunda. primera lavadura que se da a la ropa blanca.». A raíz deste significado está na palabra eiva, de etimoloxía dubidosa, para a que o dicionario de Xerais dá os significados de: «1.Falla. 2. Pequena mancha nun froito. 3. Defecto físico». A maioría dos diccionarios históricos de galego consideran tamén entre as primeiras acepcións de eiva a de ‘tollemento ou impedimento dun membro’ e a de ‘cualificativo que se dá á terra que non produce o que cabía esperar’. Deseiva sería, en xeral, a acción de sacar unha eiva. Máis especificamente, cando se di que deseiva (des + eiva) é a primeira lavadura que se lle dá á roupa branca, alúdese a que, antigamente, estes tecidos antes de usalos había que restregalos e lavalos para suavizalos: había que darlles unha tunda para eliminar o tollemento que traían. Non recolleu don Eladio máis acepcións cá citada, pero o certo é que a que máis se conservou, alomenos no Ribeiro, foi a de desfeita ou desastre. Que tal onte o Atlético?, adoitan preguntarme os luns. ¡Unha deseiva¡, adoito contestar eu apenado. ¡Que deseiva!, exclama o labrego, con máis pena ca min, cando descubre o que fixo o xabarín na súa horta...

Non aparece moito a palabra deseiva nos corpus do galego, pero aparece. No Tesouro Informatizado da Lingua Galela (TILG) rexístrase por primeira vez nun artigo do Tío Marcos da Portela (parrafeo 53º, 21 de Abril de 1919) titulado sentimento autonomista do pobo español, onde lemos, referíndose ós recortes de liberdades que sufrira o pobo de parte dos reis no pasado: «tampouco precisaba tal deseiva prá súa grandeza»; exemplo claro de utilización da verba como sinónimo de desfeita. Aparece despois, no mesmo TILG, unha referencia de Risco, de 1934, cando escribe no Mitteleuropa: «despois da deseiva que levara»; referíase ó cansazo que lle producira a viaxe do día anterior: fora unha verdadeira tunda. Particularmente, paréceme un uso moi forzado da voz o que fai Risco, igual có que se observa nas cinco ocorrencias restantes, incluída unha de Blanco Amor. Fóra do corpus rexistro, por exemplo, a Xesús Alonso Montero falando da mutilación dalgúns poemas de Curros nunha conferencia que pronunciou no I Congreso Internacional sobre o poeta de Celanova en 2001: « Cando o embaixador en Madrid de Álvarez Blázquez ante o Ministerio recibiu comunicación tan desmesurada, axiña me escribiu e copiou para min a deseiva que acabo de expoñer.»; outra vez a acepción de desfeita, que eu estou acostumado a escoitar.

E de deleiba? Nada de nada. Nada nos dicionarios históricos do galego e nada no TILG. Pero, cousa curiosa, se acudimos ó Padre Google atopamos: 124 ocorrencias de deseiva e 8530 de deleiba. Certamente, non todas se refiren ás palabras galegas, pero unha gran parte si. E gaña deleiba por goleada. Entre as causas fundamentais desta deseiva están: o título dun libro do escritor libanés Amin Maalouf traducido ó galego (A deleiba do mundo), e o gusto que lle colleron un bo número de novos autores galegos á ditosa deleiba. Cantaba Leopardi: Moda: Madama Morte ¡Madama Morte!...

Agora ben, a palabra deleiba existe. Henrrique non a inventou; entón, de onde ven? Non o sei con seguridade. Á espera de que outros me iluminen, paréceme a min que podería estar relacionada co verbo deluvarv. a. Refregar, rozar suavemente una cosa con otra. Estregar, frotar con fuerza las prendas de ropa blanca cuando se lavan o se enjabonan para quitarles la suciedad o las manchas.’ (Dic. don Eladio), e co substantivo deluva ‘acción e efecto de deluvar’, voces vivas tamén e, como vemos, con significados moi semellantes a deseivar e deseiva. Recolle Sarmiento o verbo deloubar, ‘En Santiago significa la primera lavadura de la ropa.’, e non fai referencia a deluvar, pero eu penso que se trata do mesmo verbo (neste caso, esa primeira lavadura da que fala Sarmiento, non se refire especificamente á que hai que darlle á roupa nova, o mesmo significado de deseiva, senón á roupa moi sucia, que a hai que deluvar antes de lavar). Rexistra en cambio o substantivo delubaDar de palos o golpes, v. g.: a fulano le dieron una grande deluba.’. Tampouco coñezo a etimoloxía de deluvar; Sarmiento preguntábase se deloubar non viría do latín deglubo. De acordo co contido semántico, tamén podería estar relacionado deluvar cos verbos latinos deglutinare ‘disolver, desliar, desatar’ e delavar ‘lavar’. Claro que, en último termo, habería que explicar a evolución deluva > deleiva. Tal vez sucedeu unha asociación ou confusión con deseiva; non o sei.

En todo caso, convén lembrar que: mázase o pulpo, mállase o trigo, delúvase a roupa sucia e os xabaríns fan deseivas nas hortas. Nunca escoitei que os xabaríns mazasen a terra nin que o pulpo houbera que deseivalo antes de cocelo. E, da deleiba do mundo? Sabe Deus...

Ata aquí o que eu puiden discurrir sobre deseivas e deleibas. Á espera de que outros aclaren máis as cousas ou nos libren dos erros, se pode ser sen producir gran deseiva, non diría eu ¡Que se acabe a deleiba!, pero alomenos que se deteña e se estude. Non sexa que, despois de deluvar, a deleiva non quede máis ca nunha simple deseiva.