Desmemoria histórica

Permítanme que comece este artigo lembrando un libro fundamental para a cultura galega: “Galicia hoy y el resto del mundo” (1987), que Isaac Díaz Pardo escribiu en castelán, para que ninguén puidese alegar que non entendía o que dicía. A Díaz Pardo, como é sabido, fusiláranlle ó pai na Guerra Civil, e o libro é unha homenaxe a todos os que por aquela tráxica circunstancia sufriron a historia, ben fose en forma de persecución, de exilio ou mesmo perdendo a vida; pero tamén é un manifesto contra a desmemoria: «el arma más poderosa que manejan los enemigos de Galicia». «Lo peor no es que a uno le maten a sus progenitores sino que le dejen con la boca abierta y desmemoriado para toda la vida»... Pensarán algúns no moito que leva chovido desde 1987 e no que se ten avanzado nisto da memoria histórica... Pero eu non vexo tantos avances.

Moveume a  escribir sobre este tema unha noticia que lía neste xornal hai uns días. Falaba dunhas obras no Carballiño, concretamente nun xardín que «se dedicó en su día a Aquilino Sánchez, perito agrícola y político gallego nacido en este municipio». Imaxinen vostedes que se escribise algo semellante de Alexandre Bóveda, cambiando O Carballiño por Ourense e o de perito agrícola por perito mercantil, o título académico de Bóveda... Pois resulta que Aquilino Sánchez, aparte de perito agrícola e político natural do Carballiño, era o alcalde lexítimo da vila en 1936, cando o golpe militar de Franco. De resultas, foi inxustamente preso e logo vilmente asasinado. Máis alá de calquera consideración, o perfil que aparecía no xornal pareceume o síntoma dun  mal profundo: o da desmemoria que denunciaba Díaz Pardo. Porque, en efecto, a maioría dos carballiñeses ignora quen foi Aquilino Sánchez; pero non se trata dun caso único: algo semellante pasa en Ribadavia con Benito Gallego, no Barco con Abdón Blanco, en Verín con Carlos Reino, en Amoeiro con Castor Sánchez ou mesmo en Ourense con Manuel Suárez, todos eles alcaldes asasinados ó estalar a Guerra Civil. Incluso debo apuntar que o do Carballiño, que eu saiba, é o único caso, entre os que citei, no que existe unha rúa co nome do alcalde mártir, mentres en Ourense ou en Verín sei de propostas no mesmo sentido que nunca se concretaron. Como saben, non son nada partidario da apropiación política da odonimia (parte da toponimia que se ocupa dos nomes das rúas), pero se tivera que facer unha excepción, ningunha encontraría máis xustificada cá dos nomes dos alcaldes mártires: porque debe saberse que foron asasinados por iso: por ser alcaldes; en consecuencia, eses concellos teñen unha débeda perpetua coa súa memoria. Unha rúa ou unha praza co seu nome (ó que anteporía o título de alcalde: “Alcalde Aquilino Sánchez”, por exemplo, para que ninguén ignorase quen fora) sería o mínimo que se lles podería ofrecer. Pero tampouco iso é suficiente, o mesmo que as homenaxes illadas. Aquí pasa coma no ensino: non basta con dedicarlle dúas clases ós temas importantes: hai que traballalos día a día. E comezando sempre polo máis próximo. Porque se indispensable é saber quen foi Alexandre Bóveda ou García Lorca, non o é menos que un carballiñés saiba de Aquilino Sánchez,  ou un ourensán de Manuel Suárez. Pero xa o advertira W. Benjamin: recuperar  a verdadeira memoria do pasado é unha carreira contra o vento, que sempre empuxa a favor do esquecemento.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 8 de abril do 2018.

Nomes xermánicos

O outro día daba este periódico unha noticia excepcional: os veciños de Vilavidal, no concello de Ramirás, celebraban os cen anos do nacemento do lugar. E digo excepcional porque coñecer con exactitude cando se formou un lugar non é habitual. Pero neste caso consérvase documentación da primeira casa construída pola familia que lle dá nome ó lugar.

Convén saber que en Galicia a maioría dos núcleos habitados formáronse na Idade Media, hai arredor de mil anos, en consecuencia raramente se documenta o seu nacemento. O que si sabemos, grazas ás coleccións diplomáticas de mosteiros e catedrais, é cando comezaron a documentarse. E un dos xeitos tradicionais de nomear os núcleos sempre foi a utilización  do nome, persoal ou familiar, do primeiro posesor, é dicir do que fixo a primeira casa. É o que en toponimia se chaman “antrotopónimos”, topónimos que reflicten o nome dun antigo dono. Vilavidal, en concreto, podía ser sen problema un topónimo medieval, o mesmo que o son  Vilamarín, Vilamartín ou Vilamoure, porque Vitalis (>Vidal), foi un nome latino bastante común na Idade Media, de aí a frecuencia do apelido. Nalgúns destes topónimos “vila” ou “casa” preceden ó nome do posesor, coma no caso de Vilavidal, pero na maioría o nome aparece só. E aquí enlazo co remate do meu artigo do domingo pasado, cando dicía que entre os galegos da Alta Idade Media puxéranse de moda os nomes dos invasores xermánicos; porque pretendo indicarlles como identificar bastantes na toponimia.

Comezarei sinalando que os nomes dos suevos eran idénticos ós dos godos e ós dos demais invasores bárbaros; por iso falo de nomes xermánicos. Tratábase en xeral de nomes compostos, bitemáticos, sendo xustamente a repetición dalgún deses temas o que os fai recoñecibles en moitos casos, pois a cada tema final correspóndelle unha terminación característica do topónimo.

Así, do tema –ricus, de rik ‘poderoso’, veñen os topónimos rematados en –iz, coma Allariz, Trasariz ou Gomariz, de posesores de nome Aliaricus, Trasaricus e Gomaricus respectivamente. Do tema –mirus, de mer ‘famoso’, veñen os rematados en –mir, -mil, coma Ansemil, Castromil ou Baldemir, de Ansemirus, Vistremirus e Baldemirus. Do tema –ulfus, de wulf ‘lobo’, os rematados en -ufe, –ulfe, coma Froufe, Arnufe ou Borulfe, de Fradulfus, Arnulfus e Berulfus.  Do tema –sindus, de swinth ‘fortaleza’, os rematados en –sende, coma Lebosende, Cristosende ou Ardesende, de Leovesindus,  Vistrasindus e Ardesindus. Do tema mundus, de mund ‘protección’, os rematados en –monde, coma Salamonde, Razamonde ou Baamonde, de Salamundus, Recemundus e Badamundus. Do tema –arius, de hari ‘exército’, os rematados en –ar, coma Baltar, Belesar ou Baldomar, de Baltarius, Belisarius e Baldemarus. Mención aparte merece un numeroso grupo de antrotopónimos rematados en –as, dun xenitivo en –anis, coma Godás, Sandiás ou Requiás, de Gudila, Sandila e Requila, este último, por certo, nome do segundo rei suevo de Galicia.

Cando usaron estes nomes os galegos? Desde o século V ata o XII, aproximadamente, e chegaron a ser predominantes. Logo foron cedendo polo empuxe dos nomes dos santos da Igrexa, conforme se ía estendendo a organización parroquial de Galicia. Pero quedou a pegada toponímica.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 4 de febreiro do 2018.

Nosa Señora da Ó

O endiañado panorama político español pode ser unha das causas do abandono de  algúns dos  meus temas favoritos: a historia, a onomástica, a haxioloxía... Ata un amigo, e non obstante lector fiel dos meus artigos, me  lembrou que levaba tempo sen escribir de San Clodio. Así que, se mo permiten, retomarei este domingo esas temáticas tan queridas, non sexa que os acontecementos me obriguen a deixalas de novo. E fareino escribindo sobre unha devoción pouco coñecida: a de Nosa Señora da Ó, cuxa festividade celebra a igrexa tal día coma mañá, 18 de decembro.

Preguntaranse vostedes de onde vén o meu interese por esta singular advocación da Virxe María, e direilles que da lectura dun vello documento. Ata ese momento confeso que a única María de la O que coñecía era a da copla, a que fala daquela xitana “tan desgraciaita” “teniéndolo tó”... Por iso, cando lin nese documento, de 1565, que miles de romeiros baixaban a San Clodio ós días 17 e 18 á “romeria e fiesta de Nuestra Señora de la O”, non podía crelo, ata que unha amiga experta en paleografía me confirmou que, en efecto, iso era o que poñía.

O documento, que se atopa no Arquivo do Reino de Galicia, recolle unha querela criminal dos veciños e partido “del Monasterio de San Clodio del Rribero Dabia” –atentos eses deturpadores de nomes que, por ignorancia e/ou mala fe, insisten en chamarlle “Mosteiro de San Clodio de Leiro”- contra os maiordomos dos condes de Ribadavia nas súas terras do Couto de Anllo, do Chao de Amoeiro (non dos Chaos de Amoeiro) e da fortaleza de Roucos, por deter ós romeiros que ían a San Clodio con “muchos puercos cebados, pan e trigo en grano y paños y zapatos e otras muchas mercadorias” e obrigalos a facer feira en Anllo, pretendendo cobrarlles alí a alcabala (tributo sobre as vendas que recadaba o señor xurisdicional) e así prexudicar a feira do mosteiro... Xa ven como as gastaban os condes de Ribadavia, cuxa utilización da forza bruta en contra das xurisdicións monacais, especialmente da de San Clodio, resultou habitual, a pesar das reiteradas sentencias da Real Audiencia dándolle a razón ós mosteiros.

Pero volvendo á Nosa Señora da Ó, hai que dicir que é devoción de orixe hispano. Fora establecida por San Ildefonso de Toledo no século VII co título de Expectación do Parto da Virxe María, pero pronto pasou a coñecerse co nome de Nosa Señora da Ó. A razón para o cambio onomástico estaba no tradicional canto nas vésperas da última semana de Advento (do 17 ó 23 de decembro) das denominadas antífonas maiores, pregarias que comezan coa exclamación Ó!: de aí o nome.

A iconografía de Nosa Señora da Ó, que presenta o ventre embarazado da Virxe, non lle debía de gustar moito á Igrexa da Contrarreforma, e menos á de despois do dogma da Inmaculada Concepción, proclamado a mediados do século XIX. Foi iso o que levou a un relativo silencio sobre a antiga devoción e ata á ocultación de numerosas imaxes de Nosa Señora da Ó. Perdeuse, por exemplo, a que de seguro había en San Clodio, pero consérvanse algunhas: unha por exemplo na Catedral de Ourense, que data do século XVI, obra dun mestre de Portugal, país no que esta Virxe tamén foi moi venerada. Así mesmo, resulta notable que dúas parroquias galegas manteñan a súa advocación: a de Nosa Señora da Ó, en Muxía, e a de Nosa Señora da Ó de Mormentelos, en Vilariño de Conso.

Tal día coma hoxe, na época do documento, escoitaríase en San Clodio o fermosísimo canto gregoriano da primeira antífona maior do Advento, a “Ó Sapientia”. Traducida, comeza dicindo: “Ó sabedoría, que brotaches dos beizos do Altísimo”; e remata: “Vén e amósanos o camiño da prudencia”. Que falta nos vai facer non apartarnos del...

Artigo publicado no diario La Región o domingo 17 de dembro do 2017.

San Amaro

Non hai tempo mellor para ler vidas de santos ca este de xaneiro, que, polas súas inclemencias climáticas, é o que máis convida ó recollemento e á lectura. Ocorre tamén que, no meu caso, teño certa debilidade polos santiños do inverno. Nalgúns lugares de España, esta semana que comezou co San Mauro e co San Pablo Eremita (15) e remata agora co San Vicente (22) coñécese como a dos santos barbudos, e está reputada como a máis fría do ano. Aí están, ademais, San Marcelo (16), San Antón Abade (17) e San Sebastián (20). Pero o meu ciclo esténdese algo máis, pasa por San Xoán Crisóstomo (27) e Santo Tomás (28), e chega á Purificación da Nosa Señora, o 2 de febreiro, e ó San Blas, o 3, de quen son especialmente devoto porque fun ofrecido de neno por miña nai, por causa dunha espiña de bacallau que se me atravesara na gorxa.

Pero de quen quero escribir hoxe é doutro santo, de San Amaro, que tamén se celebra o 15 de xaneiro, pero que se confunde habitualmente con San Mauro. Aínda que nada teñen que ver. San Amaro é un santo lendario que nunca foi recoñecido pola igrexa, pero que gozou de moita devoción en Galicia. Basta ver o número de lugares e capelas que levan o seu nome, a pesar de que non ser poucos os casos nos que o seu padroado foi substituído polo de San Mauro. Por iso foi un nome relativamente frecuente na Galicia medieval, e de aí que exista o apelido patronímico Amaro. En concreto, nun padrón de San Clodio de 1580, Amaro aínda estaba entre os nomes máis frecuentes de varón; pero desde mediados do XVI as normas de Trento xa obrigaban o bautizo con “nombres de santos y santas que están en el cielo”, segundo lembraba o bispo de Ourense don Francisco Manrique ós párrocos nas constitucións sinodais de 1544. E debeu de ser a partir desa época cando se comezou a tapar a San Amaro con San Mauro e cando desaparecen os Amaro da onomástica persoal galega.

Non obstante, “A vida do benaventurado San Amaro” foi un dos relatos máis difundidos na Idade Media por toda a península Ibérica, e aínda se mantén como lenda folclórica nalgunhas partes de Galicia. A lenda conta que un santo varón, de nome Amaro, virtuoso e de boa familia, preguntaba a tódolos peregrinos que atopaba se sabían como chegar ó Paraíso Terreal. E unha noite unha voz celeste mandoulle que saíse ó mar e que Deus o guiaría. Pasados setes meses desde o embarque chegou á illa de Terra Deserta, onde as mulleres eran fermosas e os homes feos. Pronto a mesma voz que oíra mandoulle embarcar de novo, e pasado o mar vermello chegou á terra de Fonte Clara, onde a xente era moi boa e moi guapa, e vivía arredor de trescentos anos. Pero de novo a voz lle esixiu que partira, non fose que se acostumase a vivir alí e xa non quixese buscar o Paraíso. Despois de múltiples aventuras chegou ó Val de Flores, onde coñeceu a Leonatis, quen lle indicou que debía deixar nese lugar ós seus amigos e seguir só ata un mosteiro de mulleres situado na base dunha montaña. Alí estaba Baralides, unha santa muller que vira o Paraíso e incluso trouxera un par de ramos floridos que tiñan o poder de converter calquera pena en alegría. Desde alí o santo, despois de escalar a montaña, chegou a un val onde había un castelo precioso con catro torres, e por debaixo de cada unha saía un gran río. Quixo entrar no castelo, pero un garda impediullo, aínda que lle deixou ver o interior desde a  entrada. Deuse conta entón que estaba vendo o desexado Paraíso. O garda ofreceulle levar froitas do mesmo, pero o santo preferiu un saquiño de terra.

Cando regresou a onde deixara ós compañeiros, atopou alí unha gran cidade e que non coñecía a ninguén: pasarán máis de trescentos anos desde que se fora, aínda que a el lle pareceran só uns días. Acabou morrendo nesa cidade, sendo soterrado no mosteiro que alí fundou.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 22 de xaneiro do 2016.

Ó fío da Dauphiné

O domingo pasado remataba o critérium ciclista da Dauphiné, que este ano gañou o británico Froome. É unha proba de gran prestixio, na que os grandes campións adoitan medir forzas antes do Tour. Das dez victorias españolas, tres son de Ocaña, dúas de Indurain e dúas de Valverde, pero resísteselle a Contador.  A min, como afeccionado ó ciclismo televisado –xa teño escrito sobre iso-, gústame moito esta proba, tanto pola categoría dos corredores que participan coma polas espléndidas paisaxes por onde transcorre, situadas entre o Ródano e os Alpes.

Outra afección miña, como saben algúns, son as etimoloxías: gústame explorar a alma das palabras, simplemente por coñecela, sen pretensións de especialista. Talvez teña certo parecido con aquel cura de Combray de “O tempo perdido” de Proust que publicara un libro sobre os nomes de lugar da súa rexión, con etimoloxías que eran moi criticadas por Brichot, un pedante profesor de lingüística da Sorbona… Iso explica que unha das cousas que primeiro me interesou desta carreira foi o seu nome: “Dauphiné Liberé”, que así se chamou ata o 2010. O nome, que é o do periódico que comezou a organizar a proba en 1947, lembra a liberación da ocupación nazi do Dauphiné, unha provincia do antigo reino de Francia.

Pero, que interese podo ter eu polo Dauphiné? Para entendelo, convén que saiban que cando comecei o instituto, no ano 66, poucos profesores posuían coche. A maioría chegaba ó centro andando, e só dous o facían en auto propio: don Julio, o director, e don Manolo, o de carpintería, que tiñan senllos e flamantes “Renault Dauphine”. Desa circunstancia, aparentemente intranscendente, vén o meu interese.

“Dauphin”, ou sexa, delfín, era o título que levaba o señor feudal do “Viennois”, un  territorio que abranguía as terras de Vienne, Albon e Grenoble, no surleste da actual Francia, alá pola segunda metade do século XIII. A denominación viña do nome dun antigo conde desas terras chamado “Delphinus”, nome persoal latino do que proceden Dauphin (masc.) é Dauphine (fem.), nomes franceses que teñen a súa correspondencia nos nosos Delfín e Delfina. A finais do século XIII, o citado territorio, por estar baixo o señorío do “dauphin”, comezou a cualificarse de “dauphiné”, é dicir, de delfinado, cun significado semellante ó de condado. Co tempo iríase esquecendo o de “Viennois” e só quedaría “Dauphiné” como nome propio do territorio -algo parecido sucedeu en Galicia co territorio do Condado, que xa poucos lembran que era o Condado de Salvaterra-. En 1349, o Dauphiné foi mercado e incorporado ó reino de Francia polo rei Felipe VI, da dinastía dos Valois, quen lle transferiu o título de Dauphin ó seu primoxénito. Desde entón, o príncipe herdeiro de Francia foi coñecido como Dauphin, e a súa muller como Dauphine. Iso explica por que existen tantas rúas Dauphin e Dauphine en Francia, e por que un delfín pode ser, ademais do intelixente cetáceo, o sucesor, designado ou probable, dunha persoa importante.

Polo demais, resulta sumamente curiosa a común etimoloxía de “delfín”(cetáceo piscívoro) e de “golfo” (gran entrante de mar na terra ou enseada). E a mellor proba desa coincidencia está na variante “golfiño” que temos en galego para “delfín”. Porque estas palabras, en última instancia, remítennos a un mesmo proto indoeuropeo *gwelbh- ‘seo, ventre, útero’, que estaría detrás das gregas  “delphís”  e “kólpos”, das que viñeron, latín entremedias, “delfín” e “golfo”... De xeito tardío incorporáronse outros “golfos” (os pillos e truáns) a esta decente familia... Pero hoxe non quero escribir de política. 

Artigo publicado no diario La Región o domingo 19 de xuño do 2016

O Padrón de San Clodio de 1580

Desde a páxina da Asociación Galega de Onomástica (AGON) pódese baixar o meu libro O Padrón de San Clodio de 1580. Estudo histórico e onomástico (2008), libro número tres da Biblioteca Galega de Onomástica.

Pincha aquí para enlazar coa descarga

Galván

De rapazote fun algunhas veces gañar o xornal, principalmente na vendima e no tempo de dar o sulfato. Os meus patróns habituais eran o tío Xildro do Corrillo e o señor Luís o Abeledo, descansen en paz os dous. Xa daquela, os nomes das paraxes dalgunhas das súas viñas tiñan para min un encanto especial: O Arrufado, O San Martiño, O Cortiñal, O Comillón, Mudes, As Costas…, supoño que por escoitalos menos cós das viñas da miña familia. Pero, entre todos os nomes, había un que chamaba a miña atención máis cós outros: era o de Galván, e non me preguntedes por que. Alí, en Galván, tiña unha viña o Abeledo. Era unha paraxe fermosa, entre A Barouta e San Clodio, a carón do Camiño Grande. Lembro ben a viña, en tres socalcos, e o pequeno regato que pasaba polo fondo. Ó lado do socalco de abaixo había un tarreo*, cun pozo e un pereiro. Era alí, á sombra do pereiro, onde almorzabamos, o señor Luís a súa tarteiriña de café con leite con sopas e eu o meu bocadillo. Almorzando, adoitaba contarme algunha das súas andanzas de mozo, normalmente relacionadas co fútbol, coa guerra ou coas mulleres. Pero a historia que eu sempre asocio con Galván é outra, a dun compañeiro de escola  moi traste, tanto que lle puxemos “O Demo” -alcume que lle cadraba e que pasou á súa descendencia: “Os Demiños”-. O tarreo de Galván era do avó do Demo, do señor Javier. Un día, neto e avó foron coller os peros do pereiro, que era bastante alto. Nesas, o avó díxolle ó Demo que lle tivese conta da escada, mentres el recollía a froita para un gheipo. Como o traballo se demoraba e o avó non era de moitas palabras, ó Demo déuselle por pensar… Unha pregunta comezou a repetirse de xeito obsesivo no seu maxín: que pasaría se lle quitase a escada ó avó? E tanto se repetiu a condenada pregunta que non puido evitar o experimento!... Cousas do Demo!

Entenderedes agora a miña debilidade por Galván.

Por desgraza, nas miñas pescudas documentais sobre a toponimia de San Clodio, a pesar do meu interese, nunca atopei rastro de Galván. Que o nome da paraxe non apareza nos detallados rexistros dos Tombos do Mosteiro de San Clodio, ou mesmo na documentación do Catastro de Ensenada, parece indicar que se trata dun nome relativamente moderno, pero tampouco descarto que sexa antigo. Vexamos.

Galván aínda soa a nome da onomástica cabaleiresca, coma Roldán, Tristán ou Esplandián. Porque, en efecto, Galván era o nome dun dos cabaleiros da Mesa Redonda, o  daquel lendario sobriño do Rei Arturo cuxas forzas medraban coa altura do sol,  o contrario do que me pasaba a min cando lle ía carrexar o sulfato ó Abeledo. Discútese sobre o significado do nome Galván, parece que do galés Gwalchmai en última instancia, e que podería significar ‘falcón branco’; pero non hai un acordo total nin sobre a orixe nin sobre o significado do nome. Outro enigma está na rápida incorporación do nome, desde o inglés Gawain, a outras linguas: Galvanus  na forma latinizada, Gauvain en antigo francés, Galván en castelán e galego, etc. En documento de Braga da primeira metade do século XII xa temos a un Galvam (e a un Rolam), pero logo, durante toda a Idade Media, apenas aparece: ningunha vez como nome, un par delas como alcume e cerca dunha ducia como apelido é todo o que atopo nos rexistros informatizados da diplomática medieval galega. Nunca debeu ser común o nome de Galván, nin en Galicia nin no resto da Península Ibérica. Incluso é probable que o Galván hispano non fose un nome persoal, senón un alcume, e pode que non tivese nada que ver co Galván cabaleiresco. Iso explicaría a súa abundancia relativa como apelido: en Galicia lévano arredor de 600 persoas, e máis de 12.000 en toda España. Que non apareza Galván entre os nomes das entidades de poboacións rexistradas en España simplemente apuntaría na mesma dirección, na de que Galván fose un alcume.  

Pero, de ser un alcume, que significaba? José Godoy Alcántara, no seu Ensayo Histórico Etimológico de los Apellidos Castellanos (1871), afirma que o apelido Galván viña de galvanus ‘recadador de impostos’, no b. latín, á súa vez de gabulum ‘gabela, renda’: non me parece moi crible. Corominas, pola súa banda, na voz galbana, «ant. ‘especie de guisante’, mod. ‘desidia, pereza’, origen incierto», tamén rexistra o catalán galbán 'nugallán' pero, prudente, apenas fala do nome persoal e do apelido. En galego, galbana e galván tamén significan ‘perezoso, nugallán’. Curiosamente, na toponimia galega o nome de Galván, descoñecido na toponimia dos núcleos habitados, aparece con certa frecuencia na das paraxes agrícolas, como a de San Clodio, aínda que rexistremos un Casgalván, tamén agrícola, en Moaña, que denota con claridade a antiga casa dun Galván. Pero en xeral son hortas, o mesmo cás diversas Galbana/Galbanas que se rexistran. Poderían mesturarse no topónimo nomes de propiedades de individuos alcumados ou apelidados Galván con terras cualificadas de Galbán ou de Galbana, onde se podería supoñer un significado semellante ó das terras con lentura (boas), pero tamén o contrario, o de terras nugallás para dar algo –lembro agora a Fonte da Nugalla na Aguada-. A maiores, a existencia do alcume Galván ‘nugallán’, tería dificultado a introducción do nome persoal. Pero non sei, o tema resulta moi complicado.

Dito todo isto, convén sinalar que parece indubidable a documentación no norte de Italia de nomes relacionados coas lendas artúricas xa a principios do século XII, entre eles Artusius e Galvanus, aínda que algúns autores, como Edmond Faral, dada a dificultade de que tales lendas chegaran por vía escrita en datas tan temperás, explican doutro xeito a orixe destes nomes: un xermánico Hartewic para Artusius e o cognome latino Galbanus para Galvanus. Pero tamén podería ser que os nomes tiveran chegado a Francia e a Italia coas lendas artúricas, pero por vía oral, cos primeiros cruzados, a finais do século XI. Algo semellante puido ter pasado en Galicia, pola vía das peregrinacións a Santiago. En consecuencia, tampouco desbotaría a posibilidade de que algúns dos primeiros Galván fosen xentes chegadas de fóra.

Antes de rematar, non me resisto a lembrar aquí ó quixotesco Caballero del Verde Gabán; un nome que, na miña opinión, semella un xogo de palabras que fai Cervantes co do famoso relato artúrico de Galván e o Cabaleiro Verde.

Ah! E, preguntarédesvos, que pasou co avó do Demo?  Por sorte, había pouco tempo que arrincaran as patacas no tarreo. O señor Javier aínda viviu bastantes anos: morreu de vello e cristianamente!

*tarreo: 'horta'

San Sebastián

 San Sebastián, A. Mantegna (1480)

Di o refrán: o día vinte de xaneiro, San Sebastián o primeiro. Pois non hai máis que falar! Xa fun á misa a Longoseiro, onde por sorte se honra a este santiño, xa tomei un café con amigos, e agora chove: un bo momento para escribir algo sobre San Sebastián (sec. III).

A imaxe do santo, mozo e imberbe, atado a unha árbore ou a unha columna, e saeteado é unha das máis doadas de idenficar nas nosas igresas, tanto polo coñecida que é a súa iconografía como polo común que resulta a súa imaxe nos altares, sinal dunha devoción moi extendida. Todo o mundo respondería de contado á pregunta de cómo morreu San Sebastián: a frechazos!  Pois non: morreu a paus! Si: segundo o relato, Sebastián, que era xefe da cohorte pretoriana en Roma, dedicábase ó proselitismo da fe cristián, e por iso foi condenado por Diocleciano a morrer saeteado a mans dos seus propios compañeiros. Así se fixo, pero parece ser que o bo de Sebastián quedou mal ferido pero non morreu, e que foi Santa Irene quen o recolleu  e o curou. Diocleciano enterouse do que pasara  e mandouno deter de novo, para condenalo agora a morrer a paus, cumpríndose desta vez a sentencia a satisfacción do emperador. Por que, entón, sempre se representa o martirio das frechas? Pois, en resumo, porque queda máis bonito! Aínda que existen representacións pictóricas notables do segundo e definitivo martirio, coma unha de Veronés, é moitísimo máis frecuente a do primeiro. Isto foi tanto así que, durante séculos, coincidindo coa época de maior extensión da súa devoción, o martirio de San Sebastián foi un tema de “Academia”, no que os artistas, pintores ou escultores, podían demostrar a súa destreza na representación do desnudo masculino: Boticcellli, Mantegna, Ribera, O Greco, Vittoria ou Bernini son algúns dos autores das obras máis recoñecidas do martirio do santo.

Martirio de San Sebastián, P. Veronés (1558)

En Galicia houbo unha gran devoción a San Sebastián, que agora meguou moito. Naceu entre os séculos XV e XVI e o motivo non foi outro cá peste. San Sebastián, convén lembralo, foi o primeiro santo invocado contra este mal, azoute histórico de Galicia nos séculos citados, por considerar que fora el quen librara a Roma da que asolara a cidade no ano 680. A outra gran devoción contra as epidemias pestíferas era a da Cruz; esa foi, na miña opinión, a causa do espallamento dos cruceiros por Galicia no século XVI, a mesma ca na Bretaña Francesa. Logo viría a devoción a San Roque (1295-1327), pero xa é posterior, de entre finais do XVI e principios do XVII. Por iso son innumerabeis as parroquias galegas nas que se veneran, ou se veneraron, os dous santos xuntos, parroquias nas que tampouco faltan nunca varios exemplares de cruceiros espallados polo territorio. Coa idea de que a peste viña de fóra, cando se erixiron ermidas, sempre se situaron nas entradas da parroquia, polos camiños máis importantes, feito que é moi doado de comprobar, sobre todo coas ermidas de San Roque, pois unha boa parte das de San Sebastián xa non existen. No meu libro Nomes do Ribeiro falo das pinturas murais que existen na igrexa de San Clodio, que poderían ser do século XV, nas que se representa o martirio do santo; e da desaparecida ermida de San Sebastián, da que xa non quedaba memoria na xente, pero que fora levantada polos propios veciños no ano 1575, na entrada do camiño real que viña de Santiago,  a un quilómetro escaso do mosteiro; e de como a confraría que se formou baixo a súa advocación tiña entre as súas obrigas enterrar a tódolos forasteiros que morrensen dentro da parroquia, así como de dicir varias misas na súa memoria. Tamén conto como hai algúns anos foron roubadas da igrexa parroquial as imaxes de San Sebastián e de San Roque, valiosas tallas de madeira do século XVI. Centrados agora nos “esplendores” históricos da nosa Galicia –o esplendor do monacato, o esplendor románico, o esplendor barroco e non sei cantos esplendores máis- fomos ignorando que a nosa verdadeira realidade histórica é a dun país pobre e inxusto, habitualmente asolado pola fame e pola enfermidade; e que a nosa arte e tradicións populares son, na maioría dos casos, a representación de peticións angustiosas dos nosos devanceiros ó ceo, para que os librarse dos males e das desgracias que continuamente os perseguían aquí na terra. Na historia, coma no arte, presentar o relato do xeito “máis bonito”, tamén é unha constante. Como dicía W. Benjamin, unha cousa é o pasado e outra a historia. A historia non existe ata que se constrúe o relato, que está en función do tempo e dos intereses do historiador e da sociedade na que vive, pero non do tempo nin dos intereses dos historiados. Pero, pasemos á onomástica.

Deixou San Sebastián pegada na toponimia. O Nomenclátor rexistra en Galicia dez parroquias coa súa advocación e tres localidades co seu nome, unha cerca do Carballiño, en Anllo (Santiago) –onde houbo festa con música tal día coma hoxe ata hai poucos anos, igual ca en Longoseiro-. As parroquias deben de ser de formación tardía, porque en xeral o seu nacemento (séculos XI-XIII) é anterior á devoción do santo; pola mesma razón, San Roque soamente ten cinco parroquias. Resulta curioso, iso si, a pouca presenza do nome Sebastían na onomástica persoal, sen que acerte a dar cunha razón explicatoria que me convenza –algo parecido pasa co nome de Roque-. Non posúo datos cuantitativos, pero agora mesmo non lembro ter coñecido a ningún Sebastián na miña vida, e cada ano pasan polas miñas aulas máis dun cento de alumnos. Na Idade Media, a contar polos que figuran na documentación que se conserva, tampouco era un nome frecuente en Galicia. Non obstante, na xurisdición de San Clodio, no ano 1580, sobre un total de arredor de mil varóns, 19 levaban o nome de Sebastián, 15 deles coa forma do hipocorístico Bastián, e incluso había unha Sebastiana, o que indica que, senón era dos máis frecuentes, tampouco  podía ser considerado un nome exótico.

Remato. Na infancia, San Sebastián era para min, principalmente, o nome dun ceibo ó que íamos a xogar a miudo ós vaqueiros ou ós romanos, e un dos lugares a onde ía a parroquia en rogativa, para que chovese ou para que escampase. Era un nome que chamaba a nosa atención de nenos: como era posible que un monte de San Clodio onde non se vía resto algún de antigas casas se chamase igual cá cidade onde xogaba a Real Sociedade? Fora algo que ninguén nos soubera explicar, pois nadie tiña memoria de que ali houbera unha ermida do santo. Agora poderíamos trasmitir a historia, pero temos un problema: xa non quedan nenos que alí vaian xogar, para contarllo!... É o moucho de Minerva, que sempre levanta o voo cando escurece!

Algúns apuntes sobre a Ponte de Ribadavia*

 Vista xeral da Ponte de Ribadavia

Se me preguntasen por cales son na miña opinión os restos arqueolóxicos que mellor reflicten o pasado esplendor do Ribeiro, non dubidaría na resposta, escollería as antigas pontes do Avia. Sería difícil atopar en Galicia, e mesmo en España, un caso semellante ó deste nobre, poético e amado río noso, que, nos pouco máis de dez quilómetros de conca que debuxan o Ribeiro de Avia, reunía xa a mediados do século XVIII tres obras da envergadura da ponte de Ribadavia, da de San Clodio e da de Pazos de Arenteiro.

As pontes son o paradigma da obra pública e a súa construcción sempre foi indicador de tempos de bonanza, do mesmo xeito que o seu deterioro ou destrucción se asocia con épocas de decadencia ou guerra. Desde un punto de vista estritamente estético, as pontes sempre chamaron a atención dos homes, tal vez porque nelas vemos unha metáfora da propia vida en sociedade, como obras colectivas que axudan á superación das dificultades do camiño, e tamén porque nelas percibimos un dos máis importantes símbolos da humanización das paisaxes; como escribía Cunqueiro, nas pontes é onde os ríos aprenden mesura e xeometría. Li Tai Po, poeta chino do século VIII, cría que o encanto dunha ponte descansaba na perfecta conxunción de tres elementos esenciais: o carácter de obra viva, a beleza dos seus materiais e a presenza do arco, e iso segue valendo agora, se acaso facendo fincapé no especial valor do terceiro elemento –o arco- e engadindo a necesidade dunha axeitada integración da obra no seu entorno paisaxístico. Ademais, no caso das pontes antigas, como monumentos que son, adquire unha relevancia especial a súa historia.

Teño dedicado bastantes horas de estudo ás nosas pontes, e podo dicir que unha historia do Ribeiro que non comtemplase a destes monumentos sería unha historia coxa. Da de Pazos, hoxe entre as ruínas máis evocadoras e fermosas do Ribeiro, atopei que era unha obra máis nova do que se pensaba, que non era medieval e que fora construída por impulso dos veciños de Lebosende na primeira metade do século XVIII[1]. Da de San Clodio hai abondosa documentación que informa de como foi promovida polo abade do mosteiro de San Clodio, Rodrigo de San Xes, a finais do século XV. Non obstante pouco sabemos seguro arredor da ponte de Ribadavia, salvo que é a máis antiga das tres.

Na idea de que sempre resulta convinte chamarlle ás cousas polo seu nome, isto sería o primeiro sobre o que cabería apuntar algo. Certo que o nome máis habitual que se lle aplica, Ponte de San Francisco, ademais do xenérico de Ponte de Ribadavia, vén de moi antigo; así figura, por exemplo, nun coñecido e valioso plano da vila do ano 1799. Non obstante, a ponte de Ribadavia é moi anterior ó convento de San Francisco. O convento, con tal nome, ocupa o lugar dunha antiga igrexa, a de Santiago de Alén, e nunca sería anterior ós séculos XV-XVI; mentres, a primeira noticia da ponte remóntase ó ano 1211, cando nunha doazón ó mosteiro de Melón se rexistra unha chousa “ad pontem burgi”, en Ribadavia. Deste xeito, resultaría máis propio chamarlle á ponte polo seu nome orixinal de Ponte do Burgo,  nome que reflicte unha orixe próxima no tempo á da propia vila, que nace, como ben se sabe, do antigo e xerminal Burgo de Ribadavia. Esa datación tan temperá da ponte fai moi improbable, por non dicir imposible, a relación entre a súa construcción e quen a tradición considera promotor da mesma, San Pedro González Telmo, que non chegaría a Galicia, como moi pronto, ata uns vinte anos máis tarde da data antes citada; iso tamén dificulta a relación do santo coa Ponte de Castrelo, obra para a que se rexistran mandas testamentarias nos anos 1227  e 1229. E se esa chegada tardía do santo ás terras de Galicia fai dubidar do que conta a tradición na cuestión das pontes de Ribadavia e Castrelo, a data do seu pasamento, anterior ó ano 1250, é razón de peso contra outra suposición moi extendida, a de que fose o fundador do convento de Santo Domingo, cuestión sobre a que xa se mostrara prudente o Padre Eiján, cando se decantara por considerar máis plausible que o fundador do convento fose un discípulo seu, frei Pedro das Mariñas, soterrado na igrexa deste convento de Ribadavia.

Alzado actual da Ponte (Puentes Históricos de Galicia (1990))

O segundo apunte que me gustaría facer ten que ver coa propia estrutura da ponte: foi sempre a de Ribadavia tal e como hoxe a contemplamos? Unha primeira cuestión sería a referente ó número de arcos. A dúbida sobre ese número aparece cando se le no dicionario Miñano (1826-28) que a ponte tiña catro arcos. Todos os autores posteriores,  desde Madoz (1845-50) a Avila y La Cueva (1852), falan dos tres arcos que agora observamos. Tampouco coñezo ningunha referencia antiga que fale de catro arcos: no plano do Ribeiro de don Joaquín Pardo (1831), case coetáneo co dicionario Miñano, figuran tres -aínda que se debería considerar como no mesmo plano a ponte de Pazos, que tiña catro, tamén aparece con tres-, o mesmo ca no citado plano de Ribadavia de 1799. Creo que o apunte do dicionario Miñano é un simple erro, pero non parece desatinado pensar na posibilidade dun cuarto pequeno arco de alixeiramento do lado de San Francisco, semellante ó arco pequeno do lado dereito: por cuestións de simetría, a ponte melloraría bastante na súa estética. Non se aprecian na actualidade indicios de tal cuarto arco, pero iso non quere dicir nada, a modificación do número de arcos secos dunha ponte resultou bastante frecuente, sirva de exemplo a Ponte Vella de Ourense, que chegou a ter once arcos dos que hoxe soamente quedan sete. Unha segunda cuestión sería a referente á rasante da ponte. Tódalas fotografías nas que aparece a ponte, e témolas desde finais do século XIX, indican unha rasante horizontal, pero todas son posteriores ás modificacións que experimentou como consecuencia das obras de construcción da estrada Vigo-Madrid a mediados do século XIX, obras que non coñecemos en detalle. Claro que, nos citados planos de 1799 e 1831, anteriores a esas obras, tamén aparece debuxada unha rasante horizontal. Non obstante, as edificacións máis antigas que hai nos dous estremos da ponte, sobre todo as da rúa Avia, entrada da antiga verea que viña da Ponte San Clodio atravesando o Ribeiro, aparecen a un nivel claramente inferior ó da rasante actual. Non desbotaría eu unha rasante lixeiramente inclinada cara os estremos, máis acorde coa estrutura xeral das pontes medievais, como é o caso da Ponte Vella de Ourense, a Ponte Loña ou a Ponte San Fiz, obras que sempre se poñen como exemplo de similitudes técnicas e epigráficas coa de Ribadavia. Hai que considerar a este respecto que no ano 1640 contratábase unha reparación da ponte, dado o seu estado de ruína, e que, tal como apuntaron Segundo Alvarado, Manuel Durán e Carlos Nárdiz na súa obra Puentes Históricos de Galicia (1990), na parte superior dos tímpanos obsérvase unha reconstrucción antiga. Esa reconstrucción, digo eu, ben podería ter sido a que alterou a rasante inclinada e incluso o número de arcos da ponte orixinal. Outro enigma que habería que aclarar sería o da falta de espolóns augas abaixo nas pilas da ponte de Ribadavia,  unha ausencia normal nas pontes romanas -os romanos ignoraban os problemas da socavación augas abaixo-, que unicamente presentan tallamares, pero rara nas pontes medievais; talvez a explicación resida en que todas as pilas están apoiadas sobre penedo, e en que soamente a pila que separa os dous arcos maiores está metida na auga de xeito permanente.

Recreación do suposto alzado medieval da Ponte

Máis anotacións cabería facer sobre as reformas que se produciron no entorno da ponte como consecuencia do paso da estrada Vigo-Madrid, e sobre as importantes e desafortunadas intervencións do ano 1933, realizadas con motivo do ensanche da estrada e da construcción das beirarúas, que conlevaron, entre outras cousas, a eliminación dos tallamares triangulares orixinais da ponte. Pero o espazo do que hoxe dispoñemos non nos permite entrar en máis detalles.

*Traballo publicado no boletín da Asociación de Amigos do Museo Etnolóxico e do Conxunto Histórico de Ribadavia, A Fundación, nº21, 2011, pp. 4-5.

---

[1] Fernández González, F. (2004): “A Ponte de Pazos sobre o Avia. A historia fronte ás lendas”, Boletín Avriense, XXXIV, pp. 79-96.

Sobre a abundancia do apelido Ferreiro

Venus, Vulcano e Marte (Tintoretto, 1555)

Na casa do ferreiro, coitelo de pau

Non te cases cun ferreiro

que é moi malo de lavar

Cantiga popular

Noutra ocasión xa escribín aquí arredor do libro Allegro ma non troppo de Carlo M. Cipolla (1922-2000). Naquela ocasión fora para falar das súas leis fundamentais da estupidez humana. Hoxe, nas vésperas dunhas importantes eleccións para Galicia, talvez non estaría de mais lembrar que, segundo apuntaba Cipolla, a proporción dos estúpidos (aqueles que fan mal ós outros sen obter ningún beneficio propio) nun país mantense constante ou medra, non hai maneira de diminuíla, e esa proporción é a mesma para tódolos estratos da poboación, desde o dos analfabetos ata o dos catedráticos de universidade, e desde o dos pobres de solemnidade ata o dos multimillonarios. O que se observa en situacións de decadencia coma a actual son drásticos cambios na composición dos grupos dos non estúpidos: por unha banda, unha alarmante proliferación de malvados (aqueles que procuran un beneficio propio a costa do prexuízo alleo) cun alto grado de estupidez entre os gobernantes, e por outra, un non menor incremento da proporción de incautos (aqueles que procuran o beneficio alleo a costa do prexuízo propio) entre os gobernados. Tales cambios na distribución da poboación non estúpida reforza o poder destructivo dos estúpidos e conduce a calquera país á ruína. Nin que dicir ten que as escasas posibilidades de salvación do noso –moi cerca da ruína, senón o está xa- pasarían por diminuír drasticamente o número de ignorantes malvados entre os gobernantes e o de incautos entre os gobernados: difícil me lo poneis!

Pero hoxe non vou a escribir diso, senón do apelido Ferreiro. Preguntaredes que ten que ver este apelido con Cipolla? Pois moito! O libro que citaba comeza cun ensaio que leva por título “El papel de las especias (y de la pimienta en particular) en el desarrollo económico de la Edad Media”. É un ensaio delicioso, que puidera ter escrito o noso Cunqueiro, el que tanto sabía dos afrodisíacos e dos fornicios asociados. Cipolla analiza nel a grande influencia que tivo a expansión do comercio da pementa (potente afrodisíaco) na forma de ser dos europeos: “Europa occidental se transformó como por encanto. Del lugar lóbrego y triste que era, pasó a ser una tierra de desbordante vitalidad, energía y optimismo.”. Conta que iso sucedeu coincidindo coa época das cruzadas, e que os cruzados, a pesar de ser case todos analfabetos, coñecían ben os refráns, en concreto un que dicía: “fiarse da muller propia está ben, pero non fiarse está mellor”. Dese xeito, os cruzados, para non atoparse con desagradables sorpresas á volta das súas expedicións a Terra Santa, preocupábanse, antes de partir, de colocarlle ás súas mulleres un incómodo (para elas) pero tranquilizador (para eles) aparello: o cinto de castidade. Como se pode supoñer, foron tempos de gran prosperidade para os ferreiros; incluso moitos que non tiñan ese oficio, motivados pola abundancia de mulleres fermosas que non recibían as merecidas atencións durante as longas ausencias dos maridos, experimentaron un inaudito interese pola arte da ferrería e pola manufactura de chaves. Segundo Cipolla, iso tivo dúas importantes consecuencias para a sociedade: a expansión definitiva da metalurxia e a crecente frecuencia do apelido Ferreiro ( Ferrari  en Italia, Herrero en Castela, Ferrer en Cataluña, Errementaria en Euskadi, Lefevre en Francia, Smith en Inglaterra, Schmidt en Alemaña, etc.). Aínda que a miña condición de químico deberíame levar a investigar a veracidade da primeira consecuencia, a da expansión medieval da metalurxia, a súa evidencia afórrame o esforzo. Non obstante, non resulta tan evidente a segunda, a da crecente frecuencia do apelido Ferreiro. É así que, dadas as miñas afeccións onomásticas, propóñome comprobar ata que punto os datos confirman a hipótese de Cipolla.

Podería comezar dicindo que o ferreiro sempre se presentou como paradigma de home especialmente capacitado para o exercicio sexual. Ignoro o que hai de certo niso, pero o golpeo vigoroso e acompasado que fai co seu pesado martelo na bigornia da forxa vese desde hai moito tempo como unha representación figurada do acto carnal;  “bater o ferro” e “machacar” son formas comúns de referirse a súa  realización; “ferrote” e “ferramenta” son nomes habituais do órgano sexual masculino e “forno” e “fornela” do feminino. Estas crenzas, como apuntaba, son antiquísimas: non esquezamos que o home de Venus, a deusa do amor e da beleza, era Vulcano, o ferreiro, o deus da fogo e da forxa; esposo, por certo, que tamén foi enganado (atención a Marte, debaixo da cama, no cadro de Tintoretto). Pero todo isto non sería proba de nada, o importante é ver se a frecuencia do apelido Ferreiro é tan notoria como supoñía Cipolla. Iso demostraría que a crenza sobre os ferreiros non é unha simple ficción, senón que está asentada na praxe.

Para a miña pescuda utilicei a base de datos da Cartografía dos Apelidos de Galicia. Busquei entre cerca de cen oficios medievais, desde o de capador ata o de zapateiro, pasando por arrieiros, barbeiros, carpinteiros, ferreiros, colmeiros, monteiros, canteiros, sarralleiros, mariñeiros, xastres, moleiros, barqueiros, pescadeiros, médicos, etc.; tamén oficios administrativos, coma alcalde, rexedor ou escribán; e relixiosos, coma cura, crego, frade ou bispo –si, tamén había os complementos do cura, do frade, do bispo, que daquela non escandalizaban tanto-. O resultado foi concluínte, Ferreiro destácase entre os apelidos de oficio como o máis frecuente en Galicia, con máis de 17.000 casos (cerca de 19.000 se lle sumamos as formas castelanizadas Ferrero e Herrero). Moi de lonxe séguelle Monteiro/Montero (9.663). Algúns dos seguintes, xa a gran distancia, son Escudeiro/Escudero (1708), Vaqueiro/Vaqueira/Vaquero (1558), Peleteiro (1022), Carpinteiro/Carpintero (986), Colmeneiro/Colmenero (882), Labrador (418), Veleiro (328), Moleiro/Muleiro/Molinero (296), Obelleiro/Ovejero (295), Sastre (268), Pedreiro/Pedrero (222), Gaiteiro/Gaitero (210), Colmeiro (194), Canteiro/Cantero (178), Barbeiro/Barbero (154), Pulpeiro (129),  Zapateiro/Zapatero (110), Carnicero (102), Sacristán (93), Taberneiro/Tabernero (75), Mariñeiro/Marinero (22), Tendeiro/Tendero (21), Arriero (18), Barqueiro/Barquero(17), Sardinero (6), Cirujano (6), Médico (1). Os apelidos relacionados con oficios administrativos tampouco son escasos, e son unha clara mostra da antigüidade do minifundismo xurisdiccional e administrativo galego: Meiriño/Merino (1637), Alcalde (1110), Escribano (221), Regidor (38), Notario (22). Por último, non deixa de resultar curiosa (ou non tanto) a relativa frecuencia dos apelidos de ascendencia relixiosa; os datos demostran, entre outras cousas,  a importancia do monacato galego na Idade Media:  Frade/Fraile (959), Crego (897), Monje (105), Bispo (55), Cardenal (21), Cura (19).

En suma, a hipótese de Cipolla queda plenamente confirmada en Galicia. Os datos reflicten con claridade que a suposta mala fama dos ferreiros, como homes sucios e bastos, que repite unha e outra vez o noso folclore, debíase ver amplamente compensada con outras virtudes e atributos máis ocultos, pero que semellaron ser moi apreciados polas nosas féminas. Polo demais, os datos tamén reflicten que o oficio do home sempre foi algo importante para a muller á hora de atopar parella de apareamento e/ou matrimonio; iso explicaría certas cuestións, por exemplo que un oficio relativamente frecuente na Idade Media, o de capador, non deixara rastro algún entre os apelidos.

O apelido Casares. De nobrezas e xenealoxías

Antonio Casares

Ningún árbol genealógico

garantiza el cien por cien

de  sangre azul

Claudio Magris

O pasado día oito de outubro chamou a miña atención un artigo que aparecía destacado na sección de cartas ó director do diario “La Región”. Levaba por título “Casares, un apelido avoengo” e ía asinado por Eduardo Prieto Casares, de Parada do Sil.

O artigo comezaba: «“Casares” é un apelido de orixe vasca… A Casa Solar dos “Casares” seica tivo o seu berce no lar de Alza, desto xa medraron os carballos, claro; agora Alza é un barrio de Donostia. Disque unha liña destes Casares foi parar a Cantabria… ao parecer, desta rama montañesa procedemos os Casares de Parada do Sil.». Logo, sustentábase esa argumentación sobre un tal Francisco Casares que «figura como tallista escultor no censo de Ensenada de 1756. Certo. E disque partira de Cantabria co gallo de cubrir a ábsida do Mosteiro de Santa Cristina…». Remataba dicindo que os Casares loitaran na batalla das Navas de Tolosa nas filas de Don Diego López de Haro, e que tiñan unha «nobreza de alma que, con certeza, herdamos tódolos Casares do Concello de Parada do  Sil».

O obxectivo do meu comentario refírese sobre todo ó principio do artigo, a iso de que Casares é un apelido de orixe vasca, afirmación que repiten os libros de xenealoxías, por exemplo o famoso “Blasones y Linajes de Galicia” do P. Crespo del Pozo. E teño que dicir, de entrada, que esa afirmación é totalmente falsa. Non nego eu que soamente unha liñaxe do apelido Casares, a procedente de tal casa de Anza, fose fidalga ou nobre, cousa que ignoro, pero unha cousa é o apelido e outra as liñaxes, habitualmente múltiples. E isto resulta aplicable para a práctica totalidade dos apelidos.

O apelido Casares é un claro exemplo de apelido toponímico, é dicir, un apelido que ten a súa orixe no nome de lugar homónimo. Son, xunto cos patronímicos, os apelidos máis comúns. Exemplos poderían ser: Veiga, Chantada, Costa, Souto, Castro... Como hai moi poucos topónimos únicos, son contados os casos nos que pode asignárselles unha orixe xeográfica definida ou única a estes apelidos. Esta circunstancia resulta aplicable tan só excepcionalmente, por exemplo para apelidos coma Puga, Nóvoa, Meín, Araújo ou Valeiras, que corresponden a topónimos únicos, pero son minoría. Aínda así, unha única orixe xeográfica non garante unha liñaxe familiar única. Pero, como esta evidencia atenta contra os moi antigos negocios da xenealoxía e contra a vaidade humana –que aínda é máis vella-, simplemente se silencia.

Pero, vaiamos co topónimo Casares. Trátase dun topónimo moi común en Galicia; o Nomenclátor rexistra 26 lugares con este nome. Na realidade haberá moitos máis, como nome de pequenos barrios ou simples casas dunha aldea, que non aparecen no Nomenclátor. Hai que ter en conta que o “casal” e os “casares” foron elemento fundamental no poboamento plenomedieval de Galicia. Sobre o significado do termo lévase indagado moito -nese estudo foi pioneiro o médico historiador de Ribadavia, Rubén García Álvarez- e sábese que foi evolucionando, desde o século IX ou X, cando se refería ó patrimonio dunha familia –casas e terras, e ás veces soamente as terras-, ata o XII ou XIII, en que se foi centrando máis nas casas, pasando a ser “casal” e “casares” un conxunto de casas -unha aldea-, no primeiro caso dunha familia e no segundo de varias. Tal denominación foi perdendo uso na escrita ó substituírse por “lugar”, forma case única a partir do século XV. En canto ó apelido, algúns naturais deses “Casares” toponímicos pasarían a levar o complemento toponímico “dos Casares”, e ese sería o xerme do apelido, e o mesmo lle sucedeu a tódolos apelidos toponímicos. Así atopamos, por exemplo, no século XIII, na documentación de San Clodio, a un tal Martinus Paez dos Casares e a un Iohan Domingez dos Casares, que levaban o complemento polo nome dun antigo barrio de San Clodio, que hoxe non existe, pero que mantén o rastro toponímico no nome da paraxe onde estaba asentado, cerca da Barouta. En suma, en Galicia hai uns 1000 posuidores do apelido Casares e a maioría terán a orixe do seu apelido nun deses humildes “Casares” repartidos por Galicia e non nesa nobre casa de Alza de Donostia. Iso non quita para que algún puidera ter relación con esa liñaxe –pero hai que demostralo, non vale o “disque”-; tampouco quita para que outros puideran vir de fóra de Galicia: no resto de España o topónimo “Casares” resulta bastante común, pois esa mesma fórmula de poboamento aplicouse en Castela. Deste xeito, o apelido lévano arredor de 10000 persoas en España, repartidas de xeito bastante homoxéneo e coherente cos territorios onde se localiza o topónimo. Polo tanto, a orixe do apelido Casares é múltiple e indeterminada.

E sobre a nobreza da que se fala ó final do artigo, lembrar algo que escribía o P. Feijóo: «Es el resplandor de los mayores una llama, que produce mucho humo en los descendientes. De nada se debe hacer menos vanidad, y de nada se hace más.». Incidiu dabondo Américo Castro nos prexuízos que causaron os expedientes de limpeza de sangue no xeito de ser dos españois, pero, por desgraza, a idea da pertenza a unha liñaxe fidalga ou nobre segue moi presente na nosa sociedade; é unha idea que tamén defendía Caro Baroja, para quen a falsificación das liñaxes resulta clave para entender  a nosa extravagancia e a nosa capacidade de fabulación. Eu concordo totalmente con eles, e con Unamuno cando escribía na “Vida de don Quijote y Sancho”: «Miremos más que somos padres de nuestro porvenir que no hijos de nuestro pasado…, y en cuanto al linaje, todos nietos de reyes destronados». O pai da química moderna en Galicia, Don Antonio Casares (1812-1888) –de quen este ano se celebra o bicentenario do seu nacemento*-, a actriz María Casares (1922-1996) ou o escritor Carlos Casares (1941-2002), son todos lembrados como galegos ilustres, pero non pola súa liñaxe, senón polo seu traballo e pola súa obra.

*Por certo, magnífico traballo do meu amigo Ramón Cid Manzano sobre este científico, publicado pola Fundación Barrié. Pódese baixar premendo aquí.

Ribeiro: un nome e un apelido

O pasado domingo día 7 de maio estiven en Ribadavia, na quincuaxésima edición da Feira do Viño do Ribeiro. Tiña que falar do nome do Ribeiro e do apelido homónimo. A organización do certame decidiu homenaxear a todas as persoas que presentasen este apelido en calquera das súas variantes, para nomealos embaixadores deste viño e destas terras polo mundo adiante. A cita era ás 11 da mañá, e eu contaba con que estaríamos en familia, pero a sorpresa foi grande cando comprobei que tal convocatoria lograra reunir a medio cento de posuidores do dito apelido. Isto asustoume un pouco: o que eu pensaba dicir era que as orixes do apelido, salvo en contados casos, nada tería que ver co Ribeiro. E non sabía que tal sentaría isto entre a asistencia, organizadores incluídos. En fin, isto foi o que dixen.

Bos días a todos.

Convócaseme aquí para falar de nomes e apelidos, máis en concreto, do nome Ribeiro e do apelido homónimo. Pero o título desta charla podería ser “As cousas poucas veces son o que parecen”. Isto, aplicado á historia, adoita incomodar á xente, por iso advertía o Padre Feijó: «aqueles que escriben para desterrar falsas crenzas non deben sorprenderse de que o público reciba con desagrado os seus escritos». Non obstante, hai que dicir cos mestres, desde Luciano de Samosata a Rubén García Álvarez, pasando polo P. Feijóo, que  o historiador debe ter como principal amigo a verdade dos feitos e non o aplauso do pobo. E, neste senso e nestes tempos, conviría lembrar que nin o turismo nin o comercio teñen potestade para terxiversar a historia. Ademais, no Ribeiro, para presumir de historia, non precisamos nin da exhibición de falsas mitificacións nin da ocultación de vergoñentas realidades pasadas.

Dito isto, vaiamos co que nos ocupa.

Como xa saben, ribeiro é un derivado do latín ripa, substantivo feminino que se refire  ás terras que lindan coas augas, dun  río, dun mar ou dun lago. Este substantivo latino é o que está detrás do nome desta vila, Ribadavia, antiga Ripa d´Avia. De ripa deriva riparia, que deu o galego ribeira. Non obstante, o riparius masculino preciso para ribeiro non existía no latín clásico, é palabra do latín medieval e podería ter, creo eu, unha connotación de tamaño con respecto á forma feminina, igual ca cesta/cesto, leira/leiro ou poza/pozo. O primeiro ribeiro que atopamos na documentación medieval galega aparece nun diploma de Samos do ano 982, e nada ten que ver co Ribeiro da Avia, trátase dun ribeiro no val do río Neira, en Lugo. Logo atopamos ribeiros espallados por toda Galicia. Os Ribeiro eran nomes de paraxes agrícolas, e algúns deles, máis tarde, pasarían a ser nomes de lugares habitados. Isto vale para entender que Ribeiro é un nome bastante común na toponimia, e que non ten nada de especial ou singular. O Nomenclátor de Galicia rexistra ata 14 lugares habitados co nome de Ribeiro, ningún, por certo, no Ribeiro, aínda que existe polo menos un,  na freguesía de San Fiz do Barón (O Carballiño).

Da Terra do Ribeiro da Avia, como lle gustaba dicir a Otero Pedrayo por ser consecuente coa documentación medieval, comezamos a ter noticias arredor do final do primeiro cuarto do século XIV. A primeira referencia que coñezo é do ano 1325, nun documento de San Clodio que asina «Afonso Rodriges notario jurado en terra do Ribeyro da Auia». A partir desta data, as referencias son moi numerosas. A Terra do Ribeiro da Avia era unha das xurisdiccións baixomedievais que resultara da escisión doutra circunscrición máis antiga, a da Terra de Castela, terra que agrupou ata o século XII todo o que son agora as comarcas do Ribeiro e O Carballiño. Esa Terra do Ribeiro da Avia, como división administrativa, tivo unha vida relativamente curta, uns escasos cento cincuenta anos. A derradeira noticia da mesma aparece no libro de notas do concello de Ourense, nun apunte de 1467, un ano moi importante na historia de Galicia, o ano no que o pobo ó grito  de ¡Deus fratresque Galletiae! arremeteu contra dos señores e das súas fortalezas na denominada revolta Irmandiña. A nota di: «os do Ribeyro da Ávea e dos ditos partidos tomaran e querían tomar en sí as ditas fortalesas e derribaron Roucos e Formygeiro e Pena Corneyra e querian derribar a Peroja e Cabadoso e Juuencos». Unha das víctimas daquelas revoltas foi a Terra do Ribeiro da Avia. Nos novos señoríos xurisdiccionais do século XVI xa non estaba O Ribeiro da Avia; desde entón, soamente a xurisdición de San Clodio do Ribeiro de Avia mantería o rastro toponímico da antiga terra. O resto do antigo territorio repartiríase entre diversas e pequenas xurisdiccións, a maioría de señorío do Conde de Ribadavia: Castro Cavadoso, Roucos, Veiga e Carballeda e Ribadavia,  xurisdiccións distintas pero que se  recoñecían na práctica co nome unificador de Condado de Ribadavia. Coincide esa época do século XVI coa de maior fama dos nosos viños, e esta é a razón pola que maioritariamente se coñecen, neses anos, e sobre todo fóra de Galicia, como viños de Ribadavia. Aínda así, a desaparición do Ribeiro de Avia como entidade xurisdicional non foi capaz de eliminar o concepto cultural e xeográfico do Ribeiro, concepto que quedou definitivamente incorporado ó espírito do pobo galego a través da fala. No ámbito xeográfico, a definición de Ribeiro ampliouse para acoller non só ás terras das ribeiras do Avia, senón tamén as próximas correspondentes do Miño e do Arnoia; no semántico, ribeiro pasou a significar especificamente, non calquera ribeira, senón, de xeito específico, aquelas aptas para producir viño. Así, por exemplo, o diccionario de Reguera (1840), un dos primeiros de galego, define ribeiro como: “Ladera muy soleada a las márgenes de algún río, en donde se produce vino, y frutas”. Cal é entón o mérito do Ribeiro, dado o común que resulta a voz? Pois xustamente iso, que cando a xente escoita ese nome tan común, non pensa nun ribeiro calquera, senón nun viño e nunha terra: nesta! Niso reside, meus amigos, o recoñecemento do seu grande mérito.

Pasemos agora ós apelidos.  Rota a tradición do tria nomina romano polos pobos xermánicos, que non levaban nome de familia, non foi ata o século IX cando comezou a aparecer, timidamente, un segundo nome. A causa probablemente estivese relacionada co empobrecemento do corpus onomástico, un empobrecemento que dificultaría a distinción entre individuos do mesmo nome. Eses segundos nomes eran normalmente patronímicos, e aparecían coa forma do nome do pai no caso xenitivo; por exemplo, Didacus Petri era Didacus o fillo de Pedro. Sería no século X cando se imporía definitivamente o uso deses complementos que están no xerme dos apelidos, palabra que vén do latín apellitum ‘apelativo’. Ó mesmo tempo iríanse incorporando complementos onomásticos doutras clases. Entre eles, pola súa importancia, hai que destacar os de orixe toponímica e os de alcume. Aínda que as disposicións do Concilio de Trento, co establecemento da obrigatoriedade dos libros sacramentais nas diferentes parroquias, axudou a  fixar bastante o uso destes complementos, a súa asignación era bastante discrecional e heteroxénea, sendo comúns, por exemplo, os casos de irmáns con distintos apelidos. A fixación estandarizada dos apelidos non se establecería de forma definitiva ata a implantación do rexistro civil, na segunda metade do século XIX. Coñecido todo iso, podemos dicir que hai tres tipos fundamentais de apelidos: patronímicos, toponímicos e de alcume. Os patronímicos, os máis numerosos, remataron adoptando na Península Ibérica, na súa maioría, a desinencia -ez (Fernández,Pérez...), que significa ‘fillo de’. A súa fosilización e herdanza entre os membros dunha familia non se produciu nunha época concreta, foi un costume que se foi introducindo na onomástica da Idade Media, pero durou ata os albores da Idade Moderna. Os apelidos de alcume reflicten un sobrenome que, referido a algunha característica física, moral, ou profesional, acabou individualizando a unha persoa (p. Ex. Calvo, Veloso, Fidalgo, Carpinteiro, ...). Por último, os toponímicos fan referencia ó lugar onde era natural un individuo; eses apelativos aínda se utilizan de xeito normal para diferenciar entre individuos do mesmo nome (Benito da Ponte, Benito de Cabo, Benito de Cuñas), pero agora non se incorporan como apelidos porque o sistema está estandarizado.

O apelido Ribeiro é un apelido toponímico, aínda que non se podería descartar que nalgún caso tivese orixe nun alcume.  Aparece con catro grafías: Ribeiro (1050 casos en Galicia), Riveiro (6075 casos), Ribero (79 casos) e Rivero (3068 casos), onde as dúas últimas son deturpacións castelanizantes das dúas primeiras En total, entre as catro formas, arredor de 10.000 persoas levan en Galicia o apelido Ribeiro,  o que fai que o encadremos como un apelido toponímico bastante frecuente. Estudando a súa distribución xeográfica diremos que Ribeiro está repartido por 156 concellos de Galicia, con máximos  en Carballeda de Valdeorras, Lobios, Esgos, O Barco, Pontedeva e Ribadavia (15 casos); Riveiro repártese entre 171 concellos, agrupados sobre todo na costa occidental galega con máximas densidades relativas en Carnota e A Cañiza (154 casos); Rivero é unha forma especialmente abundante, repartida en 163 concellos, concéntrase nas terras fronteirizas do Limia e do Támega, con máximos de densidade en Cualedro, Monterrei, Oímbra e Xinzo; Ribero é unha forma que escasea e presenta os seus máximos no Baixo Miño, nos concellos do Rosal e As Neves, outra vez lindeiros con Portugal. En ningún dos casos, polo tanto, se observa unha relación entre a distribución do apelido e a terra do Ribeiro.

Sobre a orixe do apelido aportarei un dato: no ano 1267, bastante antes de que teñamos noticia do Ribeiro da Avia, nun documento de Oseira, rexistramos a un Martín Ribeyro. A conclusión é clara, o apelido é anterior ó nome da Terra. Por iso e pola súa distribución hai que concluír que a orixe do apelido é diversa. Resulta evidente que algúns apelidos Ribeiro deben ter a súa orixe no nome desta terra –atención especial me merecen esa abundancia do apelido Riveiro na Cañiza-, pero deben de ser os menos. Existen outros apelidos co nome de antigas terras: Deza (530 casos), Limia (870 casos), Bergantiños (500 casos), Soneira (848 casos), etc., todos distribuídos arredor desas demarcacións. Non obstante, no caso de Ribeiro, á vista da distribución, do número de posuidores e do común que resulta o topónimo, a maioría debe de vir de nomes de pequenos lugares, ás veces simples nomes de barrios de calquera aldea, que nin sequera aparecen rexistrados no Nomenclátor. Nos apelidos toponímicos destacan os humildes, cousa rara en calquera outra faceta cultural.

Así e todo, sorpréndeme a abundancia relativa do apelido Ribeiro comparada co limitado número de lugares habitados con este nome, aínda que, repito, a orixe de moitos apelidos toponímicos está no nome de barrios non rexistrados en nomenclátor algún. Paréceme probable que na súa importancia relativa influísen outros dous factores: primeiro, a chegada de inmigrantes portugueses con este apelido –o apelido tamén é relativamente frecuente en Portugal-, coherente coa maior densidade que presenta nas terras da Raia; e segundo, a existencia dalgunha liñaxe fidalga, razón que explica a especial abundancia de certos apelidos toponímicos, coma Araúxo, Nóvoa ou Puga, cunha orixe toponímica única. Con respecto a isto, no Nobiliario de Don Pedro, Conde de Barcelos (1344) xa figura un Juan de Magallaes, señor das terras de Nóbrega (arredor de Ponte da Lima), que casa con Dª Isabel de Sousa filla de Ruy Vaz Ribeiro de Vasconcelos. Estes, estaban emparentados cos Rodríguez de Araúxo, señores do Lindoso, o que podería explicar a abundancia relativa do apelido polas terras de Lobios. Nesa mesma liñaxe da casa de Magallaes figura un Pedro de Sousa Ribeiro, alcalde maior e comendador de Pombal, casado con Juana de Lemos, dato que exemplifica as relacións que houbo en certas épocas históricas entre a fidalguía portuguesa e a galega. De tódolos xeitos, tamén hai que dicir que os Linajes Galicianos de Pérez Constanti non rexistran nin un só apelido  Ribeiro, aínda que, claro está, estas liñaxes de Constanti xa son da época moderna, e as de don Pedro son medievais.

En suma, a orixe do apelido Ribeiro, dado o común que resulta o topónimo, é diversa, coma a da maioría dos apelidos, sexan estes toponímicos, patronímicos ou de alcume. Soamente en casos contados podería estar relacionado o apelido con algún individuo orixinario do Ribeiro, e buscar esa relación nun caso concreto podería ser unha especie de probatio diabolica. Agora ben, é a sona do nome desta terra a que fai que cada vez que escoitamos a palabra Ribeiro, pensemos inmediatamente nun viño e nunha terra de Galicia.

Soamente me queda felicitar á organización deste evento pola brillante idea que tivo de reunir ós posuidores do apelido Ribeiro, e a estes últimos agradecerlle a súa presenza neste acto. Conclúo. Pode que tódalas xenealoxías sexan falsas, pero os nomes son verdadeiros. Ribeiro, máis alá de calquera fidalguía e da súa indiscutible eufonía, sempre será un apelido ilustre, que honra a quen o leva: ten por divisas principais as paisaxes destes vales amenos,  traballados polos homes, e as frescas fragancias  dos dons de Dionisos, e ambas inspiran felicidade.

Moitas grazas.

Queredes saber o resultado? Non houbo asubíos nin lanzamento de obxectos, e ata escoitei bastantes aplausos !!! Pero, o verdadeiro éxito no cultural desta edición da Feira do Viño do Ribeiro foi o pregón en verso de Gonzalo Navaza, que queda para a próxima entrega.

Cinonimia sanclodiana

O Platón e o Tío campando pola Praza de San Clodio (1989)

Se non houbera cans,

eu non quixera vivir

Schopenhauer

A cinonimia é aquela parte da onomástica que se ocupa do estudo dos cinónimos (do grego kino ‘can’ e onoma ‘nome’), é dicir, dos nomes propios dos cans. Dentro da onomástica, polo tanto, é unha rama da zoonimia, coma a ailuronimia, que estuda os nomes propios dos gatos, a boonimia, os das vacas e os dos bois, a hiponimia, os dos cabalos, etc. A costume de poñerlle nome ós animais domésticos pérdese na noite dos tempos e xa era común no mundo grego-latino. Na Odisea, Argos era o nome do can de Ulises, o único que recoñeceu ó heroe cando regresou a Itaca vestido de mendigo. Resulta proverbial a fidelidade do can, a súa mirada podería ser o paradigma da tenrura, e sobre a súa intelixencia e filosofía da vida eu non sería tan crítico coma o Padre Feijóo con aquelas tribos de Etiopía que preferían ter por rei a un can.

Non pretendo realizar aquí un estudo pormenorizado dos nomes propios dos cans, un tema que considero de grande interese, pero que sobrepasa claramente as miñas capacidades, así que tan só farei un breve apunte sobre os nomes que levaban algúns que eu coñecín e tratei en San Clodio. A idea xa me tiña pasado varias veces polo maxín, pero foi o outro día, escoitando unha reflexión de Barreiro Rivas nun programa de TV, cando me decidín. A reflexión do ilustre politólogo de Forcarei referíase á cantidade de cans que levaban o nome de Ney cando el era neno. A afirmación de Barreiro pareceume atinadísima: é probable que non existise unha parroquia galega onde non houbese un can co nome daquel mariscal de Napoleón, valente entre os valentes, que, xunto con Soult, dirixira a ocupación de Galicia entre xaneiro e xuño de 1809. Ney foi unha gloria para Francia e un ser vil para os galegos, que morreu fusilado polos seus propios compatriotas, circunstancia esta última bastante frecuente na historia. En San Clodio, o nome do ilustre mariscal francés correspondíalle ó can de raza loba de doña Benita da Petada, a viúva de don Ceferino, o mestre de San Clodio. Outro can da mesma raza era o do señor Arsenio, que levaba outro cinónimo moi común en Galicia: Trotski, o nome daquel revolucionario soviético que correu sorte semellante á de Ney. Eses dous nomes son un exemplo da utilización da cinonimia como modo de humillación de persoeiros históricos especialmente odiados ou perseguidos nun país, tal conducta ilumínanos tamén sobre como acostuman tratar os homes ós seus mellores amigos. Algúns anos despois, significado parecido terían nos cans os nomes de Foucellas ou Piloto, alcumes de dous dos máis destacados guerrilleiros da loita antifranquista. Estaban tamén os Sultán e os Morito como signos evidentes dunha sociedade eminentemente racista, aínda que quen bautizase ós cans non fose consciente de tal actitude.

De tódolos xeitos, na cinonimia, coma na antroponimia, moda e tradición explican a maioría dos nomes. Os máis abundantes por tradición entre os nomes caninos debían ser  León e París; en San Clodio lembro varios con estes nomes, dous deles na miña casa. Logo estaban as modas, a mediados dos sesenta, por exemplo, nos tiñamos un Twist e o Federico da Petada tiña unha Yenka. Don José Sobrado, O Comandante, cando veu dos Estados Unidos, trouxo para San Clodio o primeiro can de perdices lexítimo e púxolle Paul, un nome de beatle, a aquel can neurasténico que, durante varios anos, foi o terror dos nenos que xogabamos na Praza (algúns compañeiros meus aínda teñen marcados os dentes do Paul nas pernas ou nas costas); aínda agora, cada vez que escoito o Help dos Beatles, coma nun videoclip, vexo ó Paul atacando a calquera dos meus amigos, mentres os outros fuximos para agocharnos nas solainas.  

Na nosa casa, dada a afición do meu pai á caza, sempre había varios cans. Lembro o Coma Ti -un nome que lle facía moita graza ós nenos- que viñera de Berán, onde quedara o seu irmau, o  Xa Cho Dixen. O Tío foi o último can de meu pai e da nosa casa, levaba tal nome porque de novo coidara moito dun sobriño orfo, o Pisquiño. O único can anónimo (‘sen nome’) de San Clodio era o dos frades; simplemente o Can Dos Frades, sempre no claustro, sempre na cadea e sempre ladrando. Esta última circunstancia lévame a propoñer a seguinte pregunta: alguén coñece que nome tiña o canciño de San Roque, sen dúbida o máis homenaxeado pola igrexa?

Célebre fora o Non de Gomariz por poñerlle ó can o nome do equipo dos seus amores: Real Madrid. Pero un veciño por non ser menos, o Bolicas da Esperela, mercou outro e púxolle Barça. Épica, cando non esperpéntica e surrealista, fora a pelexa que se armara un día entre o Real Madrid e o Barça no campo da Esperela, nun descanso dun partido de fútbol do Leiro, coa metade da asistencia berrando: Ala Madrí, Ala Madrí!!, e a outra metade: Visca Barça, Visca Barça!! A cousa rematara en empate, pero con bastantes lesións por ambas partes. E doutro que non me quixera esquecer sería do Madaleno, un can mendigo que veu do Carballiño para Leiro, pero que era coma se fose un veciño máis de San Clodio, onde nunca deixaba de asistir á misa dominical, seguramente porque, con acerto, recoñecía a maior monumentalidade da nosa igrexa parroquial comparada coa de Leiro.

Ó único can que eu tiven púxenlle Platón. Era un collie, natural de Carballo. Levaba o seu nome pola seguinte circunstancia: o meu lembrado e querido amigo Antonio Pérez, catedrático de matemáticas na capital de Bergantiños, tiña un can ó que lle puxera Gauss, por razóns evidentes, aínda que case sempre lle chamaba Gaussiño. A min non me cadraban moito os cans coas ciencias nin coas matemáticas, xa que sempre me pareceu adiviñar neles unha maior tendencia á reflexión filosófica e á contemplación, así que, cando tiven que bautizar ó meu cadelo, desbotei o nome de Newton, que cadraría mellor coa miña profesión, e decidín poñerlle Platón, aínda que case sempre lle chamaba Platonciño. Logo, afeito eu a contemplar os cans en liberdade, non me acostumei a ver ó meu Platonciño confinado a vivir nun piso, así que o levei para San Clodio. Creo que alí, en compañía do Tío,  un can sociable onde os houbera, de miña nai e dos meus sobriños, viviu feliz o tempo que lle estaba asignado alá arriba, como diría Jacques “O fatalista”. Pero ese tempo foi curto. O Platón tivo mala pata en San Clodio –a vida en liberdade ten os seus riscos-, primeiro un gato baleiroulle un ollo, e logo, con pouco máis de dous anos de vida, comeu algo envelenado. Tódolos catro de decembro, desde o ano 1991, lembro aquel  día frío e neboento no que enterrei ó Platón na viña de ó pé da casa de San Clodio. Algúns anos despois, ó seu carón, enterrei ó Tío.

Case sempre que vou a San Clodio, séntome un pouco nun artístico marco de pedra que hai na antiga viña, hoxe erma, onde están soterrados os dous cans. Alí, pensando neles, lembro uns versos que, como epitafio, lle escribira Lord Byron ó seu mellor amigo, o can Bratswain:

Cerca deste lugar

descansan os restos dun ser

que posuía a bondade sen vaidade,

a forza sen insolencia,

o valor sen ferocidade,

e todas as virtudes do home,

sen os seus vicios...