lunes, 28 de diciembre de 2009

Hai hoxe dous, e máis, anos

Se tivera que escoller entre tódolos días do calendario algúns dos que me traen máis lembranzas, un deles sería este: o día dos santos inocentes.

O primeiro que sempre me ven á cabeza, tal día coma hoxe, é a memoria dunha muller que vivía soa nunha casa dos Loureiros, un barrio de San Clodio situado por tras do convento e que agora está deshabitado. A muller en cuestión, velliña e solteira, chamábase Mercedes, a Mercedes dos Loureiros. Non sei por que razón esta mulleriña sempre era o obxecto dalgunha das nosas bromas de nenos no día dos santos inocentes. En concreto, con ela, tratábase dunha trasnada que repetíamos ano tras ano. Preparábamos un paquetiño con figos pasos –a lambiscada de nadal máis popular naquela época, por ser a máis barata-, pero tales figos abríamolos antes, con moito coidado, e enchíamolos de pemento picante. Logo, co paquetiño moi ben feito, con selo e todo, íamos ata a casa da señora Mercedes para entregarllo de parte do carteiro. Penso agora que aquela misteriosa muller -a penas botaba o pe fóra da casa-, obxecto das nosas inocentadas, debía ser moi paciente e xenerosa, pois non lembro que nunca nos recibise con malas palabras. A maiores, unha semana despois, sempre lle íamos cantalos reises e sempre nos daba algo, sen que xamais se queixaxe do picante dos figos. Non hai un día de santos inocentes que non me lembre da boa da señora Mercedes dos Loureiros, e estou por asegurar que o mesmo lle pasa a tódolos que foron nenos en San Clodio por aqueles anos. Sospeito que, cando os cativos aínda pensabamos que o zucre era comida de reis, había unha señora Mercedes en cada freguesía galega.


a cara oculta do Ribeiro
"A degradación soamente é visible para quen coñeceu o pasado"

Outra lembranza que nunca falla nesta data é a da gran crecida do río Avia do ano 1978. Lembro ben aquela tarde de vacacións de Nadal. Chovía a diola dar e estábamos na cafetería do cámping de Leiro xogando ás cartas –¡que ambiente había nas festas de Nadal naquela cafetería e naquela sala de festas do cámping de Leiro!; resulta case imposible que os que ven agora esas instalacións tristemente abandonadas, e non coñeceron aqueles tempos, adiviñen o que era o cámping de Leiro-. Entre partida e partida, á vista do que chovía e da auga que traía o río, saíamos para clavar paus na súa beira e observar como crecía. De supeto, alguén decatouse que o río comezaba a pasar por detrás de nós, polo camiño vello da Esperela á Ponte San Clodio, e tivemos que sair pitando do lugar, antes de quedar completamente rodeados polas augas. De noite, a crecida chegou ata a mesma pasarela que une o campo da Esperela con Leiro, uns seis metros por encima do nivel normal do río, as roulottes que invernaban no cámping apareceron nas viñas do San Martiño, na cafetería a auga alcanzou os tres metros de altura, o edificio da recepción cedeu diante do empuxe das augas...por falar soamente dalgún dos estragos que causou nestas instalacións do cámping e no seu entorno. Foi unha noite pavorosa e de moita angustia para tódolos veciños de Leiro e dos pobos ribeiraos máis próximos ó río. Lembro desa noite, sobre todo, a escuridade –fórase a luz- e o tenebroso bruar do río. Para rematala, sobre as seis da mañá, espertounos a todos un sobrecolledor trono, forte e seco, que moitos cremos que fora o ruído producido polo derrube da presa de Albarellos, un temor que estivera moi vivo aquela noite entre a veciñanza. Por sorte non fora iso, pero non foron poucos os que se levantaron e buscaron cotas máis altas do val.... Foi un día inesquencible, de santos inocentes, de hai trinta e un anos.

A noticia na "Vanguardia"

Podería contar moitas máis cousas relacionadas con días 28 de decembro de anos pasados, a maioría sobre bromas que me gastaron, e que eu, inocente, case sempre cría. Pero, o que me leva a escribir o post de hoxe é outra cousa: a conmemoración da presentación do meu libro Nomes do Ribeiro, outro 28 de decembro, neste caso de hai dous anos. Dado que do acto en si xa hai información suficiente no apartado correspondente da miña web, pensei que unha forma de conmemoralo sería publicando o texto da presentación do libro en Ribadavia; un texto que me teñen pedido algúns dos asistentes, pero que aínda permanecía inédito.

A presentación, na que me acompañou o amigo Manuel Vilanova, o poeta de Barbantes, e Anxo Collarte, concelleiro de cultura, celebrouse o día 14 de xuño do 2008, na casa do concello de Ribadavia. Era unha abafante tarde de sábado. Toda a poboación da Vila estaba pendente, non da presentación do libro, evidentemente, senón do televisor, para ver o segundo partido de España na Eurocopa, contra Suecia, que gañamos 2-1. O mesmo fixemos Manolo e mais eu nun bar da Praza Maior. Por iso chegamos algo tarde ó acto. Aínda así, creo lembrar que fomos os primeiros. E este foi o texto que lin:
Os nomes de Ribadavia
Un ten ás veces a tentación de dicilo todo, sen caer na conta que resulta imposible. Pasoume a min algo diso cando souben que ía presentar o meu libro aquí en Ribadavia e me puxen a anotar ideas para esta presentación. Non era o problema resumir o contido do libro, que, coa idea de que o que os libros queren dicir está escrito, non acostumo a facelo. Ademais, neste caso, seis meses despois da saída do libro á rúa, sei que a maioría dos presentes xa o coñecen e xa saben o fundamental: que é un libro de toponimia e que en, aproximadamente, trescentos artigos dá algún tipo de explicación duns 1200 topónimos ribeiráns, a totalidade da toponimia maior rexistrada, algunha non rexistrada e outra de lugares xa desaparecidos. Daquela, aproveitarei o meu tempo para facer algunhas reflexións sobre Ribadavia e O Ribeiro. Serán reflexións ó estilo das que contén o libro, tratando de non perder o fío das etimoloxías toponímicas e do seu contexto histórico.

Ribadavia: A Vila

Nin que dicir ten que é unha honra presentar o meu libro Nomes do Ribeiro en Ribadavia, a capital do Ribeiro. Unha capitalidade que, no seu aspecto onomástico, recoñecemos os ribeiráns de idade certa baixo o nome da Vila. Ribadavia é para nós a Vila do Ribeiro, ou simplemente A Vila. Como sabedes, vila ven do latín clásico villa ‘casa de campo ou granxa agrícola’, e por iso comezou dando nome a pequenos pobos. Eses pequenos pobos nacían case sempre arredor dunha fundación familiar e acostumaban levar por nome o do seu antigo posesor ou fundador: unha vila Leovesindi, é dicir de Leovesindus, está detrás do nome de Lebosende; unha vila Benedicti, de Benedictus, detrás do de Bieite; unha vila Spanosindi, de Spanosindus, detrás do de Esposende; unha vila Saturnini, de Saturninus, detrás do de Sadurnín, etc. Quedou o nome do posesor e foise o de vila pero permaneceu o rastro nos numerosos lugares que se chaman Cima de Vila, Fondo de Vila ou Cabo de Vila. Co tempo foi variando o campo semántico da palabra, e na idade moderna unha vila xa era unha poboación de certa entidade, unha poboación que tiña algún tipo de xurisdicción e capacidade para poñer unha picota –o monumento onde se expoñía ós reos, verdadeiro símbolo do poder xurisdiccional-. Así, no antigo réxime, foi vila Ribadavia, pero tamén San Clodio ou Beade, cabezas de sendas xurisdiccións, por poñer soamente dous exemplos. Non obstante, coa desaparición das antigas xurisdiccións, a instauración do novo estado liberal e a conseguinte creación dos novos partidos xudiciais, na primeira metade do século XIX, Ribadavia pasou a ser, en exclusiva, a vila do Ribeiro, condición que mantén. Pronto haberá quen queira darlle o título de cidade, como ocorre con outras vilas galegas. Na miña vila de acollida, que é O Carballiño, xa hai indicadores que sinalan cara ó centro da cidade. Sempre abundaron as mentes que consideran que todo é unha cuestión de tamaño, aqueles que sempre prefiren burro grande ande non ande. Non obstante, a min compráceme este concepto de vila, que dalgún xeito combina os dereitos cidadáns e as raíces rurais; é un concepto moi axeitado para todas as vilas galegas, pero especialmente para Ribadavia. Poucas poderían presentar unha estampa mellor para reflectir esa unión dos dereitos cidadáns coa cultura labrega cá daquela IV Asemblea Agraria de Acción Galega celebrada en 1912 aquí en Ribadavia. Aquela asemblea onde a Lira, dirixida polo mestre don Adolfo Campos, estreaba o himno de Acción Galega que leva por letra os famosos versos de Cabanillas:

¡Irmáns! ¡Irmáns galegos!
¡Dende Ortegal ó Miño
a folla do fouciño
fagamos rebrilar!

Si, aínda que Ribadavia medre moito, ¡que Dio-lo queira!, eu seguirei chamándolle a Vila. Ó fin e ó cabo, a cidade, do latín civitas, representa nunha das súas acepcións, segundo nos lembra o diccionario da Real Academia, “o urbano como oposición ó rural”. Por algo Madrid segue a presumir de ser vila, sen deixar de ser unha gran cidade, e en Francia, ese país onde tanto se respecta o rural, tódalas cidades seguen sendo villes, incluída París.



a cousa ía seria.....


Cando nace O Ribeiro
Ás veces considérase á toponimia un simple divertimento erudito. Non obstante, lonxe diso, a toponimia permítenos a cotío confirmar e precisar algúns datos sobre a nosa historia que dificilmente poderíamos concretar por outros camiños. Convértese así a toponimia en verdadeira fonte da historia.

Agora ben, para acadar ese importante lugar hai que despoxar á toponimia de toda unha serie de mitos. Considero fundamental neste senso un principio que enunciara o insigne romanista e arabista don Álvaro Galmés de Fuentes. Dicía: «Ó estudar e analizar a etimoloxía de calquera topónimo debemos ter en conta, ante todo, a racionalidade da súa nomenclatura. O verdadeiro creador da toponimia, que é o falante, é moito máis racional có que dan a entender as explicacións de moitos etimólogos, e do mesmo xeito que lle chama ó pan pan e ó viño viño, chámalle ó monte monte, á pena pena ó val val e ó río río...». Logo, para distinguir entre varios montes hai que adxectivalos, un é Montealto, outro Monteagudo; para distinguir entre as penas unha pode ser a Pena Corneira e outra a Pena Moura; nos vales un pode ser Valongo e outro Valfrío e, en fin, nos ríos un poderá ser Riobó mentres outro será Rio Mao, porque na toponimia, queridos amigos, tamén hai bos e malos.

Parecería así a toponimia ciencia moi sinxela. Pero ocorre que os topónimos son moi estables e permanecen, mentres as falas van cambiando. Pasado o tempo, o desuso dos idiomas nos que os topónimos foron creados fan que moitos deles se volvan opacos na lingua actual. A proximidade dalgunhas desas voces toponímicas antigas con voces vivas, conduce moitas veces á reinterpretacións toponímicas fantasiosas ou pequenas historias que tratan de explicar o significado de certos topónimos. Acostuman coñecerse estas historias como etimoloxías populares, pero moitas das interpretacións dos eruditos están tan lonxe da verdade coma elas mesmas. Non, nin Lebosende é unha senda de lobos, nin Eira de Mouros ou A Man da Moura aluden ós mouros, nin Sandulces era un santo lambisqueiro...

Tiven hai pouco tempo noticia dunha asociación toponímica que me resultou moi interesante, e que paso a contarvos. Creo que se nos pedisen que pensásemos na palabra máis característica do galego, case todos coincidiriamos na elección. Pois ben, teño que dicirvos que por antigüidade documental, alomenos, non nos pertence a exclusiva de tal palabra: correspóndelle ós cataláns. En efecto, nun diploma do ano 982 o rei Lotario dóalle ó mosteiro de Sant Pere de Roda, na provincia de Huesca e diocese de Lérida, unha herdade que lindaba cun montis qui vocatur Caralio. Curiosamente, uns anos antes, concretamente no 974, outro escribán, supoño eu que relixioso, referíndose ó mesmo monte, nin sequera se atrevía a nomealo e escribía: montis qui habet inhonestum et incompositum nomen. Asociaba o bo do escribán o nome do monte co común do membro viril, de orixe latino, carall. Non obstante, o nome era totalmente honesto, tratábase dun topónimo latinizado que presentaba a coñecida raíz preindoeuropea, kar ‘pedra, rocha’, moi abundante en Cataluña nos numerosos Caral, Caralt e Carant da súa toponimia. Pero non só en Cataluña, nos Picos de Europa está a famosa garganta do Cares, o exemplo paisaxístico máis fermoso sobre o significado desta raíz, unha paisaxe que combina pedra, auga e fortes pendentes. Aquí e agora bastaría achegarnos á ermida de San Lázaro para divisar enfronte os montes da Carixa, documentados como montem carisis no século X, montes que lle dan nome ó pobo homónimo da freguesía de Ponte Castrelo e onde, a outra escala, se repiten as mesmas paisaxes do Cares. Preguntaranse agora que foi daquel monte catalán do Carallo, con perdón: pois segue a existir; infrinxindo tódalas leis da evolución fonética, ten agora o púdico nome de Mont Cavall ‘monte do cabalo’... Non temos, que eu saiba, carallos documentados en Galicia anteriores ó século XIII. Os primeiros, que nada teñen que ver coa toponimia, aparecen na lírica profana galego portuguesa. Famoso debeu ser aquel caralho arreyte dos versos do trobador Fernán Esquío, cando relatan o prodixio de que de resultas dunha das actividades que lle son propias tres mulleres pariron o mesmo día. Interesoume a min iso do carallo arreyte e atopei a etimoloxía indubidable nun diccionario portugués, idioma no que aínda existe o verbo arreitar, derivado do latín vulgar adrectáre, derivado ad+ rectus, textualmente ‘endereitar, levantar, erguer’, cun significado evidente. Non deixa de resultar curioso que o último carallo documental medieval galego que rexistro non sexa humano, senón dun mulo, o dun mulo dun cóengo da Catedral de Ourense ó que o fillo dunha tal Catalina Touciña de Niñodaguia, e leo textualmente no diploma notarial, lle corta o carrallo con un coytelo podadoyro, no ano do señor de 1466.

pero foise animando....

Do mesmo xeito que os galegos non posuímos a exclusiva da palabra que acabamos de estudar, tampouco o Ribeiro como topónimo é exclusivamente noso, dos ribeiráns. Como sabemos Ribeiro é un derivado do latín ripa, substantivo feminino que fai alusión á orela dun río, e que como sabedes aparece detrás do nome desta vila, Ribadavia, antiga Ripa d´Avia. Pero, o que tal vez non saibades é que o mesmo Avia nace na cima de Ripás, textualmente a cima da ribeira, por encima do Casar de Nabo, na serra do Suído. A pesar da claridade do topónimo Ribadavia, un erudito do século XVIII, concretamente Juan Antonio de Estrada, escribía nun dos tres tomos da súa Población General de España unha disparatada e pouco coñecida interpretación toponímica: «Fundáronla Griegos, compañeros de Diomedes, quando Tuy. Después los Hebreos llamaron Avia al río, interpretado Voluntad del Señor; y como está en sus corrientes y Rivera, juntándose voces se dixo Ribadavia» (II, 324-325). Pois ben, do latín ripa deriva riparia 'ribeira'. Non obstante o riparius masculino, riparium no acusativo, preciso para ribeiro non existía no latín clásico co significado de ribeira. O riparium de ribeiro é palabra do latín medieval e ten, creo eu, unha connotación de tamaño con respecto a ribeira igual ca cesta/cesto, leira/leiro ou poza/pozo.
O outro día lía no diario La Región un artigo sobre os viños do Ribeiro onde o autor afirmaba que no século XII xa eran moi apreciados. Tratarei de demostrarvos que isto, falando stricto sensu, non é correcto. A razón é sinxela, no século XII aínda non existía o Ribeiro. Escribía Américo Castro: Pongamos fin a la farsa de llamar españoles al emperador Trajano, al filósofo Séneca y a San Isidoro de Híspalis. Ninguno de los cuales es español, porque entonces no los había; por el mismo motivo no son italianos Augusto y Marco Aurelio, ni francés Carlomagno… Sobre estas reflexións descansa nin máis nin menos que a tese do eminente historiador que considera que en España non houbo españoles, ata o século XIII. Efectivamente, español é vocábulo foráneo, concretamente provenzal, segundo demostrou o suízo Paul Aebischer en 1948. A palabra español, probablemente, chegou do sur de Francia no século XIII. Utilizábana os francos para aludir ó conxunto de habitantes da península ibérica, que se coñecían entre eles como Galegos, Astures, Vascos ou Casteláns. Traio isto a colación porque un erro semellante, aínda que menos transcendental para a historia, comenten aqueles que falan dos viños do Ribeiro antes de que nacese o Ribeiro. Por que, cando nace o Ribeiro?
A Terra do Ribeiro de Avia comeza a aparecer na documentación ó fin do primeiro cuarto do século XIV. A primeira referencia que coñezo é do ano 1325; trátase dun documento de San Clodio que asina «..Afonso Rodriges notario jurado en terra do Ribeyro da Auia..». Esta Terra do Ribeiro de Avia era unha das xurisdicións baixomedievais resultantes da escisión da antiga Terra de Castela e tivo unha vida duns cento cincuenta anos. A última noticia sobre a Terra do Ribeiro de Avia aparece nun documento en galego do libro de notas do concello de Ourense do ano 1467, un ano moi importante na historia de Galicia. Foi o ano no que o pobo cha ó grito de ¡Deus fratresque Galletiae! arremeteu contra dos señores e das súas fortalezas na denominada revolta Inmardiña ou revolta das Irmandades. A iso se refire o documento, onde lemos: «... Os do Ribeyro da Ávea e dos ditos partidos tomaran e querían tomar en sí as ditas fortalesas e derribaron Roucos e Formygeiro e Pena Corneyra e querian derribar a Peroja e Cabadoso e Juuencos...». Era o ano 1467, o ano no que ¡Os gorrións venceran ós falcóns! Como é ben sabido, a alegría dura pouco na casa dos probes, e dous anos máis tarde regresarían os falcóns. Esta vez para quedarse. Non obstante, coa posterior derrota de Pedro Álvarez de Sotomayor fronte ó arcebispo Fonseca, apoiado polos Reis Católicos, iniciaríase unha nova época onde aquela nobreza, incluída a do Conde de Ribadavia, quedaría definitivamente suxeita á autoridade do novo Estado. Unha das víctimas desas revoltas foi a Terra do Ribeiro de Avia que desapareceu como institución administrativa. Nos novos señoríos xurisdiccionais que se configuran no século XVI xa non figura o Ribeiro de Avia, soamente a nova xurisdicción de San Clodio do Ribeiro de Avia mantería o rastro toponímico da antiga terra. O resto do antigo territorio repartiríase entre diversas xurisdiccións, a maioría de señorío do Conde de Ribadavia. Eran as xurisdiccións de Castro Cavadoso, Roucos, Veiga e Carballeda e Ribadavia, distintas pero que se recoñecían na práctica como O Condado de Ribadavia. Coincide esa época do século XVI coa de maior prestixio dos nosos viños, e esta é a razón pola que maioritariamente se coñecen, neses anos, e sobre todo fóra de Galicia, como vinos de Ribadavia. Aínda así, a desaparición do Ribeiro de Avia como entidade xurisdiccional non foi capaz de eliminar o concepto cultural e xeográfico do Ribeiro, tan axeitado que xa quedou definitivamente incorporado ó espírito do pobo galego, a través da fala. Desde entón a palabra Ribeiro expresa esa confluencia secular e ambivalente dun viño e dunha terra cun País. Por iso non dubido eu que Ribeiro é un dos nomes que máis se asocia con Galicia e co galego.

E os nomes de Ribadavia

Falaba na presentación do meu libro en Vigo da importancia dos nomes compartidos. A unión de cada un de nós cunha terra e coas súas xentes ten unha medida bastante precisa no número de nomes compartidos con ela: nomes de persoas, nomes de lugares, de tendas, de tabernas, de librerías... Multitude son os nomes de Ribadavia que se acumulan na miña memoria desde a infancia, e sobre todo desde aqueles cinco anos do bacharelato que pasei no seu instituto. Dicía Max Aub, nun libro imprescindible que se titula La Gallina Ciega, que un é de onde fixo o bacharelato. Non lle faltaba razón: eu, sen renunciar á miña patria máis esencial que é San Clodio, considero a Ribadavia a miña vila lexítima. Xa non vou a falar dos nomes de persoa, sería unha longa lista de compañeiros de instituto, profesores e amigos que non vou a citar por non cansarvos, aínda que son nomes que sempre teño moi presentes. Os nomes de lugar, que é o tema que nos ocupa, tamén son moi abundantes: A Vichita, San Francisco, A Oliveira, A Costa do Sarralleiro, Regato de Maquiás, A Cuenga, A Foz, O Xestal, A Barca -que aínda cruzaban os rapaces que viñan da Arnoia ó Instituto-, O Castelo -que eu lembro cunha piscina e unha pista de baloncesto, onde acostumábamos perder nos campionatos escolares, porque o noso forte era o fútbol-... Pero eu teño debilidade por dous nomes de de Ribadavia. O primeiro é A Fonte da Plata; tan gustosa me parecía a súa auga cando viña ó instituto que unha vez estando enfermo e con moita febre, convencín a miña nai para que me levasen a San Clodio unha botella da súa auga coa idea de que me sanaría: e sanoume. O outro nome que sempre teño presente é A Beronza. O Campo da Beronza era o lugar ideal para latar as clases nas soleadas tardes de primavera. Moitas veces íamos alí simplemente para tombarnos na herba e observar a heroica loita das troitas no seu intento por subir a presa na busca de augas máis puras e frías. Esa lembranza de soleadas tardes, na primaveira da mocidade, deitados alí na Beronza e vendo saltar as troitas, creo que é o que máis se aproxima ó meu mito da felicidade.

Tamén son nomes de Ribadavia o Cine Río, o Cine España e o Cine Principal; algunhas festas do Portal fun capaz de ver ata tres películas no mesmo día, unha en cada un. Bar Caracas: parada do Cabanelas e do Rodríguez. Taller de bicicletas Refugio: partidas de futbolín. Confitería Muradás: pasteis sobrantes á metade de prezo. Tenda do Torejas: galletas de coco. Imprenta Ribadaviense e Librería Valeiras: arumes de libros novos e doces perfumes das gomas de borrar de nata. Bar Evencio, enfronte da Banca Nogueira: bocadillos de xamón e racións de empanada, os días de festa. Bar Alfonso: partidos televisados do mundial de Inglaterra de 1966. Bazar Che: primeira cociña de butano, Corberó, e primeiro disco, Poetas andaluces de Aguaviva. Foto Chao, A Lira, os curas ye-ye, Abrente –que fermoso nome-, O Papuxas.... Nomes e mais nomes compartidos con Ribadavia, nomes que permanecen indelebles na miña memoria; na mesma que se amosa débil e insegura para tantos outros.

Non, a min non me trouxo a Ribadavia nin a súa historia fidalga, nin os seus monumentos, nin a fama dos seus viños; iso atrae ós turistas, e eu non son un turista. A min tróuxome a Ribadavia, o mesmo que a San Clodio e ó Ribeiro, a vida mesma. O azar cósmico que nos coloca a cada un nunha familia e nun lugar do espacio e do tempo foi o que me colocou a min no Ribeiro. Non precisan, polo tanto, nin San Clodio, nin Ribadavia nin o Ribeiro de máis méritos ca esa casualidade cósmica para que eu os teña no centro do meu corazón. É por iso polo que me interesan os seus nomes, como me interesa todo o seu. Tampouco chegaron como turistas a Ribadavia outros dous sanclodiáns coma min, sanclodiáns ós que sería inxusto non citar aquí. Refírome ó Padre Eiján e a don Eladio Rodríguez. O primeiro, superior do mosteiro de San Francisco entre 1915 e 1920, e responsable máximo do reinicio da vida fraciscana nesta vila, deixounos ós ribeiráns ese regalo sen prezo que é a Historia de Ribadavia y Sus Alrededores, o segundo, don Eladio, tamén nos deixou ós galegos agasallos de gran valor, sobre todo o seu Diccionario Enciclopédico; pero ós ribeiráns deixounos ademais o himno poético por excelencia destas terras, que non é outro que o poema Meu Ribeiro, un dos poemas máis toponímicos da literatura universal, o que fala das aldeas virxilianas do Ribeiro e desta vila de estreitas calexas e recunchos meiguiceiros. Ningún dos dous, nin o Padre Eiján nin don Eladio, cobraron un céntimo polos seus traballos, o mesmo ca don Leopoldo Meruéndano ou Rubén Álvarez, ós que Ribadavia lles debe tanto. Moito leva chovido desde que os egrexios ribeiráns que acabo de citar publicaron as súas obras, pero en moitos aspectos seguen sen ser superadas. Si, a pesar de subvencións, proxectos, xornadas, universidades, publicacións con todo luxo de cores, etc..., esas seguen a ser as referencias fundamentais para quen queira coñecer O Ribeiro. Non obstante, resulta curioso que nin un só centro educativo destas terras faga honra ós seus nomes. O mesmo lles pasa, queridos amigos, a moitos dos nomes de lugar que recolle o meu libro, a pesar de ser parte fundamental do noso patrimonio e da nosa identidade, unha boa parte deles non gozan nin dun triste carteliño que os conmemore, e outros, simplemente, van perdéndose entre o mesmo mato do que emerxeran cando foran bautizados polo home.

Remato, que tiñan en común o Padre Eiján, Don Eladio, Leopoldo Meruéndano e Rubén Álvarez? Direivos que tiñan o mesmo có chorado Xosé Carlos Gómez Alfaro, o poeta que ven de pousar, definitivamente, a súa saudade no Ribeiro. Todos eran ribeiráns e todos sentían esta terra coma súa. Iso foi o que os empuxou a traballar por ela, e por iso o mellor vennos deles. Ningunha comparación admite esta miña humildísima obra, que hoxe vos presento, coa dos autores que acabo de citar, pero vale a súa lembranza para dicirvos que eles foron a miña guía. Tamén para lembrar algo que moitas veces esquecemos os galegos en tódolos ámbitos: que é preciso querer a todos, pero hai que comezar polos nosos.
Moitas grazas


comentarios:

Maeloc dijo...
Si, nas illas Medas ou Medes do mediterráneo catalán existe unha pedra mariña con forma de carallo, chamada El Carall Bernat,transformada eufemisticamente en Cavall Bernat.
30 de diciembre de 2009 14:55

Maeloc dijo...
Cavall Bernat non é eufemismo pleno, pois a palabra bernat en determinados rexistros do idioma catalán seica significa erecto; de aí que o topónimo EL Carall Bernat signifique carallo ou falo erecto, de acordo coa forma deste illote
31 de diciembre de 2009 21:49

Amigo Maeloc, grazas polos teus comentarios, que inserto aquí para poder exemplificar con varias fotografías o tema de Cavall Bernat. É un topónimo que se repite por toda Cataluña, Valencia e Baleares, dando nome a rochas de forma fálica.

Cavall Bernat de Monserrat




Cavall Bernat de Matadepera
Illote Carallot

Hai acordo unánime en canto a que Cavall é forma eufemística de Carall, non obstante dubídase de Bernat. Para Joan Amades podería vir de vernat ‘illado’ (polo feminino da expresión sol-i-ver ‘só e abandonado’); Enric Moreu-Rey supón un carall armat e Joan Coromines (voz carall, DEcat.) un antigo carall *baranat, derivado de barana, á súa vez de BARANDA. Rafael Chacón, pola súa banda, nun interesante artigo, que leva por título "Carajo, carallo/caralho, carall” (http://www.tallerediciones.com/cuza/modules.php?name=News&file=article&sid=290), escribe: «Bernat en origen es una barra de ferro amb la punta torçuda en angle recte que, penjada per l´altra en una anella clavada en el gruix de la obertura d´una porta, en un peu dret, etc., serveix per a assegurar la fulla d ela porta, una peça plegadissa, etc., ingroducint-ne la punta ena anella o baga qui ha en aquesta según el Dicionari de la Enciclopedia Catalana. Bernat está pues en la expresión de carall bernat por erecto...». Ou sexa que o tan repetido Cavall Bernat podería rematar sendo un Carallo Arreite. ¡Alabado!
A foto, “o carallo 29”, que encabeza o artigo de Rafael Chacón, non ten perda:



Outro enigma para min: o 29 da tan coñecida expresión.

De tódolos xeitos non estou moi convencido de todo o escrito arredor dos cavall bernat, habería que coñecer, sobre todo, os nomes que aparecen na documentación antiga: sospeito da repetición do eufemismo Cavall, da repetición de Bernat, dunha serra do Cavall Bernat en Mallorca, na que eu aprecio forma de cabalo saíndo da auga. Aí tedes a foto:







E dunha rocha de la Verna rexistrada en Cataluña... ¡Cheirame a tautoloxía! Pero, en fin, bastantes inseguridades teño eu na toponimia galega para meterme coa catalana.

jueves, 17 de diciembre de 2009

Hai hoxe un ano

Hai hoxe un ano estaba presentando, no Centro Cultural da Deputación de Ourense, o meu libro O padrón de San Clodio de 1580. Estudo histórico e ononástico. Pode ser un bo momento para volver a manifestar o meu agradecemento máis sincero a tódolos amigos que estiveron naquel sinxelo acto. Especial mención teño que facer de Pablo Sánchez Ferro, director do Arquivo Histórico Provincial de Ourense, e de Gonzalo Navaza Blanco, presidente da Asociación Galega de Onomástica, copresentadores comigo do acto.



Pablo Sánchez Ferro, Gonzalo Navaza e Frutos Fernández


Teño que dicirvos que, en breve, todo aquel que queira poderá baixar este libro da miña web e doutras semellantes, salvando así o problema que representaba o pequeno número de exemplares editados, problema que imposibilitou a posta á venda do libro. Tamén quero comunicarvos que seguimos traballando co padrón. Tal como apuntaba no prólogo e na propia presentación do libro, o padrón de San Clodio de 1580, ademais do valor onomástico, ten un gran valor histórico, que se irá recoñecendo co tempo. En concreto, creo que se trata dunha das fontes máis completas das que se dispón para o estudo da estrutura da familia na Galicia do século XVI. A busca, análise e posterior estudo de padróns semellantes, xunto cos resultados que en breve esperamos presentar arredor deste da xurisdicción de San Clodio, seguro que poden poñer moita luz sobre este tema, aínda escuro, da Historia de Galicia.

Vaia agora, como conmemoración, o texto que escribira para cerrar o acto de presentación do libro. Hai hoxe un ano.




O padrón de San Clodio de 1580: As palabras imprescindibles
Frutos Fernández González

Un podería pensar que o padrón de San Clodio de 1580 é unha lista de nomes e apelidos sen máis, un documento cun interese restrinxido ós investigadores. Non obstante, eu coido que o padrón é moito máis ca iso. A súa lectura pode ser unha oportunidade de achegarse á historia a través dunha fonte directa. Na realidade unha oportunidade de facer historia, porque a historia nace das fontes, pero as fontes non son historia.

A fonte directa, ademais, produce unha emoción, no simple lector ou no estudoso, moi diferente á que pode producir o libro de historia; unha emoción semellante á que produce a lectura dunha vella carta ou a contemplación dunha antiga fotografía. É unha emoción que nace, creo eu, da percepción de algo moi valioso, da percepción do tempo perdido. Porque resulta indubidable que nas fontes documentais, coma nas vellas cartas ou nas antigas fotografías, fica apreixada unha parte do tempo perdido, e niso xustamente reside boa parte do seu atractivo. Ó fin e ó cabo, tal como deixou escrito San Agustín, a nosa experiencia do tempo redúcese ó instante actual: o pasado e o futuro sólo son xeitos de vivir, tamén de dilatar –diría eu-, o tempo presente. E dilatar o tempo presente, para enriquecelo, non deixa de ser un dos principios fundamentais sobre os que se move a nosa existencia.

Teñen ademais os rexistros do padrón, na miña opinión, algo da esencia dos vellos relatos: dos relatos en estado puro. Relatos do tipo daqueles que escoitamos á beira das lareiras, cando eramos nenos, e entre o fume das tabernas, cando xa o eramos menos. Relatos construídos coas palabras imprescindibles e exentos de toda parolada.

Un dos meus rexistros favoritos do padrón é este de Alonso Suárez, veciño de Leiro:

«Alonso Suarez, biudo, que esta sentado por soldado para la guerra de su magestad. Tiene quatro hijas y un hijo, suyos y de Constança Mosqueyra, su muger, difunta. El hijo se llama Rrodrigo y bibe en la ciudad de Santiago, y la primera hija se llama Briolanja y bibe con Costanza Feixoa en la feligresia de San Clodio, y la otra se llama Maria y bibe con Pedro Suarez, y las otras se llaman Mariña y Costanza y una anda por ay perdida y la otra la crian por servicio de Dios. Tienen bienes por parte de su madre en este lugar y no tienen tutor.».

Teño eu maxinado o relato da historia desta familia contada ó pe do lume nas longas e frías noites do inverno. Comezaría coa narración dos amores de Afonso Suárez e Constanza Mosqueira. Afonso, cando mozos, recitáballe de memoria a Constanza estrofas enteiras do poema do Mío Cid, e por iso lle puxeron ó seu primoxénito o nome do heroe: Rodrigo. Na súa casa tiñan un Amadís, que lían mentres arrolaban a Rodrigo. O libro sería testemuña da concepción de Briolanxa, a máis fermosa entre todas as damas do Amadís. Soñaba Afonso con facer fortuna como soldado nas guerras da súa maxestade, e en volver a Leiro convertido en fidalgo titular dalgún señorío. Mais, cando quixo realizar os seus soños, a teimosa e indestructible realidade do sufrimento humano deixouno a el perdido polos campos de batalla e a Constanza convertida en viúva de vivo ó coidado dos cinco fillos. A carga resultaría insoportable para a pobre Constanza, quen finaría chea de penas e necesidades entre o pranto inconsolable dos cinco cativos. Daqueles soños de Afonso e Constanza quedaría a desgracia dos fillos orfos e o relato da súa historia, transmitida e escoitada polas xentes, xeración tras xeración, ó calor das lareiras nas longas e frías noites do inverno...

Andaba eu dándolle voltas á idea do relato e do narrador en estado puro en relación co padrón de San Clodio e outra vez ó pe do lume, onde acostuman suceder cousas importantes, chegoume unha axuda de valor inestimable. Chegou en forma de artigo de Muñoz Molina, ese magnífico ponderador dos efectos da materia invisible sobre o universo dos homes. Falaba o artigo da importancia do peso do non dito, do non escrito, pero que gravita sobre as palabras para darlle esa densidade misteriosa que constitúe a esencia da poesía. No padrón de San Clodio, queridos amigos, síntese ese peso do non escrito, e por iso coido que está cheo de poesía. Escoitade senón este rexistro de Adega Guerra, veciña de Leiro naquel ano do Señor de 1580:

Adega Guerra,
muger soltera y baldia.
No tiene casa ni biña ni hacienda
sino lo que pide por Dios,
y se mantiene dello.

En Ourense, un dezasete de decembro de catrocentos vinteoito anos despois.

viernes, 11 de diciembre de 2009

Dificultades toponímicas: Távora

Prometín que este post trataría sobre a etimoloxía de Távora. Case estou arrepentido de tal promesa pois trátase dun tema complexo que supera con moito as miñas capacidades de análise. Limitareime entón a recoller as opinións máis autorizadas e, se acaso, apuntar algún detalle que observo, por se puidera axudar a esclarecer o verdadeiro significado do topónimo, aínda escuro.

Para comezar convén sinalar que en Portugal temos unha freguesía de Távora no concello de Tabuaço (Distrito de Viseu), e dúas (Santa María e San Vicente de Távora) no concello de Arcos de Valdevez (Distrito de Viana do Castelo). As tres están á veira de ríos, a primeira precisamente do río Távora, afluente do Douro, e a segunda e a terceira, limítrofes, do Lima.



Ver mapa más grande

Hai que desbotar en primeiro lugar a posibilidade dunha evolución tabula > távora, a partir do latín tabula ‘táboa’, tal coma a que eu supoñía antes de estudar a cuestión. A documentación no século XII de formas Tavara/Tabara para as dúas localizacións, segundo ten comprobado Almeida Fernandes, e a ausencia de calquera referencia a tabula ou távola (palabra que existe en portugués, tal vez por influencia do italiano tavola, e que podería xustificar tal evolución), así o aconsellan. Tamén teño que dicir que non atopei ningunha referencia de Tavoras nin de Tavaras na documentación medieval de Galicia.

Segundo Edelmiro Bascuas a orixe do topónimo Távora estaría, con bastante probabilidade, na raíz hidronímica indoeuropea *- ‘derreterse, fluír’. Dedica o eminente profesor un extenso capítulo do seu libro Hidronimia y léxico de origen paleoeuropeo en Galicia ó estudo desta raíz. Relacionados con ela estarían hidrónimos tan importantes coma Tambre ( o Tamaris de P. Mela e o Tamara de Ptolomeo), Támega, Tea (Tena), Texo (Tagus) ou Támesis; e topónimos coma Tamaguelos, Tamallancos, Toubes, Temes ou Teis, por citar soamente uns poucos. O caso de Távora estaría dentro do grupo de topónimos que presentan esta raíz con alongamento –b(h)-, base *Tab(h)-, coincidente coa do latín tabes ‘fusión, supuración, decaemento’, xunto a Tabeaio, Tabeirós, Taborda, Tabagón...


Ver mapa más grande

O valor hidronímico parece confirmarse no caso do Távora do concello de Tabuaço, onde a freguesía e o pobo homónimo poderían ter tomado o nome do río, como sucede con frecuencia (Tambre, Barbantes, Barón, Arenteiro...). Este feito parece confirmarse pola existencia do río Tavarela (diminutivo de Távara), un dos tres cursos fluviais que forman o río Távora. Por outra banda, cabe dicir que as paisaxes do río Távora son fortemente empinadas e, se acaso, o pobo de Távora ocupa un pequeno descanso ou chaira na ladeira que se ergue dende o río ata as cumes dos cotos. Non queda tan claro o valor hidronímico de Távora nas dúas freguesías de Arcos de Valdevez. Os nomes, Santa María de Távora e San Vicente de Távora, parecen referirse ás terras sobre as que se estenden estas dúas freguesías, bastante chairas e que desaugan cara ó río Lima. Neste senso hai unha clara semellanza coa terra de Tábara, concello e bisbarra do mesmo nome na provincia de Zamora, unha penichaira entre o río Esla e a Serra da Culebra, tamén con lixeira inclinación cara ó río. En tódolos casos trátase de terras graníticas ou pizarrosas, que nada teñen que ver coas terras lamentas coas que ás veces se asocia esta raíz hidronímica.


Ver mapa más grande

Ademais da existencia dun lugar de nome Tavarela na freguesía de Santa María de Távora, hai outra coincidencia, coido que importante, entre as dúas localizacións portuguesas dos Távora. Nos dous casos, a penas uns quilómetros río arriba están as localidades de: Tabuaço (escrito antigamente Tavoaço), preto do Távora do Douro, e Tabaçô (rexistrado en algúns documentos antigos coma Tavazo), preto do Távora Minhoto. É dicir, nos dous casos temos Távora, Tavarela e Tabuaço/Tabaçô. Opina Bascuas, partindo dunha forma *Tab-ara, combinación da base hidronímica Tab- co sufixo átono prerromano –ara, do que xa falamos en Longara/Longora, que, con algunha reserva, «puede aceptarse como segura la relación etimológica entre Tábara, Távora y Tavarela, y como probable el valor formalmente hidronímico de Távora». Non obstante, dubida de forma clara para Tabaçô e Tavoaço entre a relación coa base *Tab ou co latín tabula. Opino eu que esta coincidencia toponímico-xeográfica que rexistro apunta no sentido de que a relación etimolóxica entre Tábara, Távora e Tavarela pode que sexa extrapolable a Tabaçô e Tabuaço.

Para rematar, teño que dicir que, dándolle voltas e máis voltas á orografía do terreo onde se presentan as diferentes Tábara e Távora/s, tratando de buscar algunha característica común, atopo dúas. A primeira resulta evidente, todas estas terras están á beira de ríos. A segunda, que se trata nos tres casos de chairas situadas en terreos montañosos. No caso da Távora de Tabuaço esa chaira é soamente un pequeno descanso na empinada ladeira, o suficiente para que se asente o pobo e pouco máis; pero a dimensión das cousas ten sempre un aspecto relativo e canto máis montuosa sexa unha paisaxe máis significativa pode resultar unha pequena chaira (na estrada que sobe a San Clodio, “O llano” non ten máis de 20 metros de lonxitude, pero ¡como agradecía eu chegar a el cando subía a “carretera nova” en bicicleta!). Lévame iso, se penso na semántica, a non desbotar unha posible relación con taboa, pola acepción que ten de cousa lisa ou chaira e alongada, ou ó céltico tal- “chaira, solo’; pero non son eu quen de valorar tales posibilidades. Relaciónanse os topónimos Taveira, Taveiro ou Tavares co grupo de topónimos que comezan por Talav-, grupo ó que pertence Talavera, para o que F. Villar supón un composto Tala-bara; esa relación parte da existencia de referencias documentais tales coma Talaueyra, Talabairo ou Taavares. Son referencias das que carecemos para Tabara. Non obstante, atopo que en 1258, nunha lista das igrexas situadas entre o Lima e o Miño, aparece a freguesía de Tabaçô escrita coa forma Taavazo, un caso onde tamén parecía claro que non había relación con Talav-....

En suma, a toponimia é unha disciplina moi difícil, e nos casos complexos, coma este de Távora, resulta imprescindible a valoración da cuestión desde múltiples puntos de vista -históricos, documentais, morfolóxicos, fonéticos, semánticos, orográficos, .....-, case sempre inabarcables para unha persoa soa.

jueves, 3 de diciembre de 2009

Rosquillas Tábora


Hai uns días estiven en Silleda. Celebrábase o XXII Congreso da Asociación dos Ensinantes de Ciencias de Galicia (ENCIGA), asociación da que presumo ter sido presidente fundador, e agora socio de honra. Nin que dicir ten que o congreso foi un verdadeiro éxito e que ENCIGA goza de mellor saúde ca nunca nas mans de Paulino Estevez, ourensán de Ramirás, residente en Santiago e gran profesor e amigo desde hai tantos anos.

Pois ben, o xoves día 19 de novembro, á noitiña, despois de escoitar como Ramón Cid Manzano, outro grande amigo –tamén ourensán, este da capital, e tamén residente en Santiago-, nos tranquilizaba, demostrando que os posibles micro buratos negros que se podían crear no gran acelerador LHC do CERN non acabarían por tragar a Terra, dirixinme á Confeitaría Tábora, para mercar unhas rosquillas. Certamente ía confiado e contento; parecía que a pesar da posta en marcha do LHC, o planeta Terra aínda duraría o suficiente para que eu puidera desfrutar das rosquillas Tábora na compañía da miña muller e dos meus rapaces no Carballiño. A pesar desa confianza, non demorei moito en chegar á casa, non fose o demo que Ramón non tivera razón.

Mercar as rosquillas na Confeitaría Tábora cando paso por Silleda é para min unha verdadeira tradición. Lémbrome dese xeito de cando, aínda neno, ía a Santiago con meu pai -que en paz descanse-, a levar viño do Ribeiro: á volta da viaxe sempre me agasallaba coas devanditas rosquillas. Tamén lembro que sempre se paraba a falar cos donos da confeitaría; porque os Tábora tiñan bens en San Clodio.

Atendeume un señor maior, moi amable, e entón decidinme a comentarlle que eu viña dunha terra que tiña moita relación coa familia Tábora. De seguido soubo que eu era de San Clodio. O señor resultou ser José Tábora, o dono actual do negocio, que coñecía ben todo aquelo, os bens espallados por toda a parroquia e a casa da Barouta, que venderan ós caseiros habería uns corenta anos. Non obstante, descubrín algo que non sabía: que os Tábora non foran de Silleda a San Clodio, como eu supoñía, senón que ben puidera suceder xusto ó revés. E que, en todo caso, a orixe da familia era portuguesa: agora todo me cadraba.

En efecto, hai tempo sorprendérame atopar a un tal Antonio Tábora redimindo un par de foros en San Clodio arredor do ano 1850. Comprobo que sendo a fundación da empresa de Silleda arredor do ano 1870, é moi probable que algún membro da familia, incluso a propia fundadora da confeitaría, Cándida Tábora, puidese ir parar a Silleda desde San Clodio.

A cousa ten o seu interese onomástico e por iso traio o tema ata o meu blog. Eu sempre pensara que o apelido Tábora sería orixinario da zona de Silleda. Parecíame unha curiosa variante de táboa (do latín tabula), con evolución l>r, coma en cumulu > cómaro ou tabulella > taborela. O apelido sería de orixe toponímico coma Táboa ou Táboas. Non obstante as circunstancias históricas leváronme a determe un pouco máis no asunto, e a comprobar que tampouco a etimoloxía do curioso apelido resulta tan sinxela.

O primeiro que cabe dicir é que os 19 casos do apelido Tábora que se rexistran en Galicia corresponden a unha única familia: a familia Tábora de Silleda. É algo que supoñen os xenealoxistas moitas veces, pero que case nunca se dá. Esta familia Tábora puido chegar a Silleda desde San Clodio na segunda metade do XIX, a onde chegarían anos antes procedentes de Portugal.

Non hai rastro en Galicia, que eu saiba, de ningún Tábora toponímico, pero existen dous lugares, polo menos, con este nome en Portugal: a freguesía de Távora, no concello de Arcos de Valdevez, moi cerca da fronteira con Ourense, e outra freguesía homónima, máis ó sur, no concello de Tavoaço (provincia da Beira Alta). Hai outro Távora en Puerto Rico, unha vila que fora fundada por Cristovo de Soutomaior, fillo de Pedro Madruga e de Teresa de Távora, na honra da súa nai. Do mesmo xeito, o tal Cristovo fundou a vila de Sotomayor na honra do seu pai. Porque os Távora foron unha liñaxe destacada de Portugal, que chegou a ser marquesado, ata que caeron en desgracia por forza do atentado contra o rei D. Jose I en 1758. O famoso proceso que se abriu contra da familia Távora, cando era primeiro ministro o Marqués de Pombal, o seu inimigo acérrimo, levou á maior parte dos seus membros a morrer na forca, os seus palacios foron derrubados a ata chegou a ser prohibido en Portugal o propio apelido Távora.

Non podo asegurar que os Tábora que chegaron a San Clodio na primeira metade do XIX, segundo eu teño constancia, tivesen algo que ver coa liñaxe dos Távora perseguidos polo Marqués de Pombal. Pero hai certas circunstancias que o poden facer sospeitar. A primeira, que aparezan redimindo un par de foros importantes de San Clodio, sen ter noticia algunha da familia ata ese momento; iso indica cara a unha familia con certa capacidade económica. A segunda pode ser unha casualidade, pero comprobo que a finais do século XVI o reposteiro maior do rei don Joao III de Portugal era don Pedro Lourenzo de Távora. Simple coincidenciad de apelido cos Tábora das famosas rosquillas de Silleda? Non o sei.


E da etimoloxía?.... Calma; queda para o próximo post.