sábado, 24 de diciembre de 2016

Informe PISA


Un dos temas máis debatidos estas últimas semanas nos medios foi o dos resultados das probas PISA. Non obstante, resulta curiosa a escasa participación do profesorado –xa non digamos do alumnado- en tales foros. Priman as opinións das firmas destacadas do periodismo e as dos especialistas en pedagoxía. E se as dos primeiros adoitan denotar un amplo descoñecemento da materia, as dos segundos acostuman moverse polos espazos etéreos da teorización, con escasa conexión coa realidade das aulas, talvez porque neste país a especialización pedagóxica ten ido unida con frecuencia ó abandono da traballosa práctica docente.

E o primeiro que habería que apuntar é que a educación non é unha magnitude física, polo tanto non se pode pretender medila coa mesma precisión cá lonxitude, o tempo ou a masa. Pero iso non obsta para que non conveña avaliala e incluso cuantificala. Agora ben, sen esquecer nunca o valor tan só indicativo dos resultados de tales cuantificacións.
As probas PISA admiten diversas críticas metodolóxicas, como resulta natural pola súa complexidade, pero son probas moi traballadas, talvez as máis traballadas deste tipo: de aí o seu prestixio mundial. Hai que saber, ademais, que só avalían tres áreas: lectura, ciencias e matemáticas, tratando de medir a capacidade dos rapaces de 15 anos para resolver situacións que se lles poderían presentar na vida adulta e que precisarían de tales habilidades. Todo iso con independencia do currículo que estudaran. Polo tanto, nada teñen que ver con outro tipo de probas máis relacionadas coa estrutura curricular e coa memorización de contidos, como por exemplo as de selectividade. Isto non significa que unhas sexan mellores ca outras. En todo caso, a información que aportan é complementaria.

Con respecto ós resultados de España e de Galicia direilles algo que quizais lles sorprenda: nin os de hai uns anos eran tan malos, nin os de agora son tan bos. Explícome. A puntuación media en calquera dos tres ámbitos establécese en 500 puntos, e os países con máis alta puntuación móvense arredor dos 550 puntos, mentres os peores andan arredor dos 350; e non estamos acostumados a esa escala. Tendo en conta iso, e transformando de xeito lineal os resultados á máis habitual escala 0-10, co cinco como nota mínima de aprobado, observamos que España moveuse en tódalas probas que participou entre 4,7 e 4,9 (4,8-5,0 OCDE) en ciencias, entre 4,3 e 4,9 (4,8-4,9 OCDE) en lectura, e entre 4,2 e 4,5 (4,8-4,9 OCDE) en matemáticas. Mentres, os intervalos de Galicia foron: 5,6-6,2; 4,5-5,9; 4,6-4,8. É dicir, España sempre anda raspando o suficiente en todo, en harmonía coa media da OCDE, e Galicia está un pouco mellor, chegando ata o ben en ciencias e lectura. Ademais, os resultados apenas teñen variado, e mantéñense practicamente estacionarios, excepto se acaso en lectura, onde se mellora en arredor dun punto. De tódolos xeitos, estamos na media da OCDE, e sen diferenzas significativas no apartado de ciencias –apartado que mereceu atención especial nas probas do 2015- con países coma Estados Unidos, Francia, Suecia ou Dinamarca. Alguén esperaba máis?

Un apunte final. Entre os centos de conclusións que se aportan nos voluminosos informes PISA, chama a miña atención a que atopa unha relación inversa entre os resultados e o volume de deberes. É dicir: a máis deberes peores resultados. E nós somos campións en deberes! Pero, como baixar o volume de deberes? Moi fácil: eliminando contidos. Cantos? Eu proporía un 50%, e ademais reducir materias. Pero eu estou na onda de Montaigne, e Montaigne nunca gozou de moitas simpatías en España.


Artigo publicado no diario La Región o domingo 18 de decembro do 2016

sábado, 17 de diciembre de 2016

A árbore da ciencia


Descubrín a Baroja no instituto. Na antoloxía de textos literarios de Lázaro Carreter viña un fragmento de Las inquietudes de Shanti Andía, e como me gustara mercara o libro.  Pero despois, na universidade, apenas se lía novela española, salvo que foses de filoloxía. O que se levaba daquela era ler a Hermann Hesse, a Andre Gide, a Henry Miller, a Albert Camus… E cando regresei á narrativa hispana, coa carreira xa rematada, fíxeno coa xeración do 98, pero con Unamuno. A Baroja retomeino máis tarde, e creo que foi polo seu retrato. Lembrábame ó meu avó materno, o avó Emiliano, quen, coma o escritor vasco,  adoitaba ir enfundado nun pesado e deslucido abrigo, case sempre levaba a barba duns días e nunca espía a boina. Tamén compartía con Baroja  a expresión túzara e sombría, pero a luz da mirada delataba en ambos unha especial sensibilidade e un fondo oculto de tenrura e  romanticismo.

Celébrase este ano o sesenta aniversario da morte de Baroja:  faleceu o 30 de outubro do 56, por certo, dous días despois da primeira emisión de televisión en España, a efeméride que recordaba a semana pasada. E o caso é que non quería que rematase este ano sen escribir algo sobre el.

Teño pensado que se eu tivese algún tipo de xenio narrativo, que non o teño, Baroja debería ser o meu modelo. Pero non só por cuestión de gustos literarios, que tamén, senón porque, en boa medida, creo compartir con el o xeito de ver o mundo. Pode que algúns pensen que o mundo en xeral e España en particular cambiaron moito desde que Baroja escribiu. Si e non. É certo que nos aspectos estritamente materias o mundo de hai cen anos en pouco ou en nada se parece ó actual, pero nos ámbitos máis espirituais talvez non cambiamos tanto como pensamos. Ademais, os problemas de fondo de España veñen a ser os mesmos que Baroja denunciaba: inmoralidade e corrupción estendida na vida pública, unha base de inxustiza social alta e perenne, uns nacionalismos excluíntes que minan a realización do proxecto común, un sistema educativo ineficiente, un odio innato contra todo aquilo que é singular e diferente... En fin, todo iso que conduce a calquera español medianamente lúcido ó desencanto, ó pesimismo e ó illamento. Baroja escribía: «La preocupación ética me ha ido aislando del ambiente español, convirtiéndome en uno de tantos solitarios Robinsones con chaqueta y sombrero que pueblan las ciudades».

E sucedeu que canto máis foi coñecendo Baroja ó espírito humano en xeral, e os comportamentos sociais dos españois en particular, máis  pesimista se foi volvendo. Comprendeu que coa boa fe e coa verdade, nun mundo onde o que reina é a mentira, o egoísmo e o cinismo, non só non se consigue nada, senón que son esas virtudes as que impiden o trunfo de quen as practica. E ó final, tal como lera en Schopenhauer, comprobou que o coñecemento só lle engade dor ó individuo. Por iso, en El árbol de la ciencia, a súa obra mestra, que é novela imprescindible e en gran medida autobiográfica, o tío Iturrioz, home experimentado e de moito caletre, lémbralle a Andrés Hurtado, protagonista e arremedo de Baroja, como no Xénese  fala das dúas árbores do paraíso: a da vida, inmensa e frondosa, e a da ciencia, que non detalla como é, talvez por ser mesquiña e triste; e como Deus lle dixera a Adán que podía comer de todo o que alí tiña, excepto da árbore da ciencia, porque o día que comese dela morrería... Que vén a ser o mesmo que se pode ler no Eclesiastés, ese gran libro sapiencial da Biblia: «moito saber, moita molestia// e canta máis ciencia, máis sufrir.».

Aínda así, Baroja non renunciou ó coñecemento: pagou o alto prezo de resultar odioso a tódalas seitas e entre á felicidade dos animaliños e a insatisfacción dos sabios escolleu o último. 

Artigo publicado no diario La Región o domingo 11 de decembro do 2016

miércoles, 7 de diciembre de 2016

Historias da tele


Cúmprense agora sesenta anos de televisión en España. Na infancia  da miña xeración aínda era o aparato de  radio o que presidía boa parte da vida familiar, desde a cima dun aparador ou dunha repisa, na cociña ou no comedor. Pero a principios dos sesenta, entre a infancia e a adolescencia, descubrimos a televisión, o invento que acabaría expulsando á radio do seus domésticos altares.

A televisión chegaba oficialmente a Galicia no 61, pero iso foi nas cidades; á maioría da vilas non chegou ata  un par de anos despois. Lembro moi ben a primeira vez que a vin. Foi un domingo, calculo que do 63, no que tódolos rapaces de San Clodio, acompañados por padre Pedro, o frade do mosteiro que exercía de párroco, subimos ata a casa de don  José,  o cura da veciña parroquia de San Lourenzo da Pena. A reitoral de San Lourenzo, hoxe arruinada, era fermosa, e estaba situada xusto por debaixo da igrexa parroquial, dominando coa vista boa parte daquel traballado Ribeiro de Avia. Naquela casa, sentados no chan de madeira dunha sala grande, e vixiados  pola criada do señor abade, non fose que se nos ocorrese tocarlle ó valioso aparello, contemplamos o primeiro programa de televisión das nosas vidas. Chamábase “Escala en Hifi”, e era un programa musical, que nos gustara; pero aínda nos gustaran máis os anuncios, principalmente os de electrodomésticos: estufas “Corberó”, neveiras “Kelvinator”, televisores “Werner”, ..., enxeños todos moi desexados pero que aínda ninguén posuía nas aldeas.

Os cafés de Leiro deberon de poñer a televisión no ano 65, porque no 64, cando a final de España con Rusia, aínda non a tiñan. Aproveitando aquel evento, o Sr. Bernardino “O Camba”, dono do cine, colocara unha antena no piñeiro máis alto do Coto de Gaio e trouxera un televisor para poñer o partido. Creo que a entrada custara unha peseta, non me lembro ben, pero o que si lembro é que na pantalla víase máis a neve da pésima sinal que chegaba ó fondo do val cós xogadores dos equipos. Pero a xente saíra contenta: gañara España.

Onde xa daquela se vía ben a televisión era nos pobos altos: en Lebosende, en Cenlle, no Carballiño; porque collían mellor a sinal de Santiago. Por entón, eu ía andando tódolos sábados a Lebosende á tenda de meu tío Eduardo, para ver “El Virginiano”, “Cesta y Puntos” e “Perdidos en el Espacio”, esta última a miña serie favorita. O malo era que acabada de noite, e despois pasaba bastante medo baixando ás escuras pola verea de volta á casa. Desde mediados dos sesenta tamén se podía ver a televisión no cámping de Leiro, pero o barullo da cafetería facía imposible seguir calquera serie ou película, salvo cando pasaban “Viaje al fondo del mar”, ós domingos pola tarde; esa serie conseguía algo milagroso: que todo o mundo quedase atento e calado, incluso os xogantíns do subastado. Teño cavilado nese misterio, e creo que se debía ó característico ping.., ping.., ping... do sonar do submarino da serie, que nunca deixaba de soar.  Alá polo 68, a miña tía Irene mercou a terceira televisión de San Clodio (a primeira trouxéraa de Estados Unidos don Pepe “O comandante”, e a segunda mercárana os frades do convento). Era a época de “Galas del Sábado”, pero o que eu quería ver eran as series que poñían ó rematar as galas: “Ladron sin destino”, “El hombre del maletín”, “Los intocables”; non obstante, poucas veces estaban meus tíos dispostos a permanecer erguidos ata tan tarde, e menos a seguir gastando butano na catalítica...

A principios dos setenta, por fin, chegou a televisión á nosa casa. Pero eu xa comezaba a mocear, e, en consecuencia, xa perdera gran parte do meu interese pola tele.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 4 de decembro do 2016


domingo, 27 de noviembre de 2016

A fermosura de Galicia


Hai tempo que perdín o entusiasmo xuvenil polas viaxes. Non é que  defenda a Emerson, cando dicía que viaxar era o paraíso dos parvos, nin tampouco me produce náuseas a idea das viaxes, como lle acontecía a Pessoa. Pero volvinme cómodo, non acredito que o “homo turísticus” vaia perfeccionar ó “homo sapiens”, e aprecio cada vez máis o adaxio latino “domi manere convenit felicibus”: convenlle ós felices quedarse na casa.

Con todo, aproveitei o bo tempo da ponte de Santos para dar unha volta por Galicia. E o periplo fíxome cavilar sobre a veracidade ou non dunha  idea moi común entre os galegos: a de que Galicia é o país máis fermoso do mundo. Castelao, que non admitía disidencia  a este respecto, escribiu no Sempre en Galiza: «non hai galego que non se sinta orgulloso de ser fillo da terra máis fermosa do mundo».  Eu, talvez pola miña formación científica, que dificilmente admite os absolutos, non sería tan categórico coma Castelao. Pero pode que o enclave natural da nosa terra sexa dos máis fermosos do mundo; non obstante, o que non creo é que as nosas cidades e as nosas vilas estean en posesión de tal condición. A maioría ocupan espazos xeográficos privilexiados, é certo, pero a man do home, en vez de contribuír a potenciar esa natural fermosura, como fixeron as culturas máis elevadas, dedicouse nos últimos cincuenta anos a hipotecala, e en moitos casos para sempre. 

Estiven eses días na Coruña, talvez a cidade galega que prefiro e a que mellor coñezo. E todo o mundo fala da súa fermosura: da Torre de Hércules, de Riazor, dos Cantóns, da calle Real... Pero ninguén fala dos caóticos barrios que rodean a cidade antiga: Montealto, Os Mallos, ... Tampouco das últimas actuacións, que deixaron ós xardíns de Méndez Núñez e ós propios Cantóns sen a visión do mar... E cando saín da Coruña para Carballo era tal a cantidade de desmontes, naves industriais e enlaces de estradas, que nin sequera fun capaz de recoñecer paisaxes polas que durante unha década pasara a miúdo. Arteixo pareceume tan horrenda coma sempre; e logo en Carballo, vila na que vivín oito anos, a conclusión foi que se antes era pouco agraciada, cunha maioría de construcións de ínfima calidade, da época do “desarrollismo” dos sesenta e setenta, colocadas sen ningún xeito, ultimamente aínda foi a peor.

E resultou que só cando abandonei as cidades e as vilas e entrei nos espazos rurais as cousas melloraron. Desde logo, nin en Bergantiños nin no Deza se ven os ermos nin o despoboamento da provincia de Ourense; as terras están traballadas, e as casas, aínda que excesivas en tódolos sitios, parecéronme ben arranxadas, e algunhas ata fermosas. No que respecta á costa entre Cee e Noia,  polo Pindo, Carnota, Louro e Muros, ademais de única, talvez sexa a que mellor se conserva de Galicia, ó non sufrir a presión especulativa das Rías Baixas. E as estradas non teñen comparación coas dos anos oitenta. Pero o que máis me compraceu da viaxe foi comprobar que a “Casa Cruz” de Baio sigue aberta: coas mesmas cociñeiras, coa mesma comida tradicional e ata coa mesma torta de améndoas de hai trinta anos.

O miolo de todo isto resulta bastante extrapolable para toda Galicia, e vén ó caso porque me fai moita graza esa fixación que teñen os “urbanitas” de denunciar o “feísmo” do rural galego: que se viron un metálico facendo de cancela, que se viron unha bañeira como bebedoiro dos animais, que se viron un alpendre de ladrillo... Pois direilles que todo iso son minucias comparadas co espantoso e mastodóntico “feísmo” especulativo das cidades e das vilas galegas. Porque o do rural ten fácil arranxo: basta con sacar o metálico ou a bañeira, ou con recebar o galpón. Pero, quen vai arranxar os desastres urbanísticos  das vilas e dos barrios das cidades galegas?


Artigo publicado no diario La Región o venres 25 de novembro do 2016






domingo, 20 de noviembre de 2016

Trump

Que o sistema democrático non é ideal é algo ben sabido, e que non hai outro mellor tamén; por algo dicía Churchill que a democracia era a peor forma de goberno, exceptuando tódalas demais. A principal desvantaxe que ten é que ninguén pode asegurar que a elección da maioría sexa acertada, pero tal desvantaxe queda neutralizada pola capacidade que teñen os electores de modificar o seu veredicto nos seguintes comicios. Nas clases fago ás veces un  sinxelo experimento: diante de varias posibilidades de solución dun problema, solicito que os alumnos escollan unha delas. O resultado normal é que a maioría, nun principio, adoita escoller unha solución falsa, mentres só unha minoría acerta coa correcta. Non se trata de falta de intelixencia, por suposto, porque unha vez explicada a solución, case todos os errados comprenden o seu fallo. Trátase máis ben dunha natural nugalla para pensar,  o que leva a aceptar solucións que parecen evidentes, pero que logo, na maioría dos casos, resultan falsas. E na política, coma na vida ou na ciencia, case sempre hai que dubidar das solucións fáciles: porque o mundo é complexo.

Acaba de pasar en EE UU o que case ninguén cría que puidera suceder: o trunfo de Donald Trump. E agora todo o mundo anda tratando de explicar as causas da súa vitoria.  A miña impresión, despois de ler ducias de artigos ó respecto, é que case todos teñen razón nas causas que apuntan, pero quédame unha certa sensación de insatisfacción despois das explicacións. Pode que a razón dese desacougo resida en que diante dun problema complexo, e este éo, onde conflúen multitude de variables, a explicación non se pode reducir a citar e xustificar variables, precísase da ponderación das mesmas, para poder centrarse nas significativas. 

E dentro desas variables significativas colocaría eu en primeiro lugar a educación. Porque desde Aristóteles vense argumentando, e con razón, que só nunha sociedade educada e sen grandes desigualdades (xusto o contrario de a onde estamos indo), se dan as condicións para que as masas participen de forma eficiente no sistema democrático, e presenten inmunidade diante das chamadas dos demagogos, a quen xa o mesmo Aristóteles consideraba veleno da democracia, mentres informaba que a maioría dos tiranos chegaran ó poder facendo uso da demagoxia. Ademais, esa falta de educación cidadá nos valores democráticos, que nada ten que ver con formar empregados, que é no que se centran os sistemas educativos, conduce a que a masa dos electores non se fíe en xeral das persoas intelixentes, e prefiran a mediocres para poder no seu caso desprezalos, interesante premonición que xa apuntara Tocqueville, a mediados do XIX,  como característica dos votantes americanos, pero que é máis global. Se encima consideramos que o populismo –a democracia dos ignorantes, segundo acertada definición de Savater- é unha das formas máis perigosas da demagoxia, ó axitar os fantasmas máis escuros dun pobo (racismo, xenofobia, ... ), darémonos conta das razóns que hai para a preocupación, xa non só nos EE UU senón en todo o mundo.

Que con Trump estamos diante dun demagogo populista está fora de toda dúbida, basta escoitar o seu discurso. Pero non utilizarei máis cualificativos, xa están todos ditos e os demócratas non deben caer na dinámica do insulto. Limitareime a nomear algúns dos políticos que máis festexaron o trunfo de Trump: Marine Le Pen, candidata da extrema dereita á presidencia de Francia; Vladimir Putin, o autoritario presidente de Rusia; Viktor Orban, o conservador e ultranacionalista primeiro ministro húngaro; Benjamin Netanyahu, primeiro ministro israelí; Aznar ... Ah, e Pérez Jácome.

Artigo publicado no diario La Región o mércores 16 de novembro do 2016

viernes, 11 de noviembre de 2016

Domingo Fontán



O pasado vinte e catro de outubro cumpríronse cento cincuenta anos do pasamento de Domingo Fontán (1788-1866). Pero, quen era Domingo Fontán?  Por desgraza, pouca xente o sabe. Nunha consulta ós meus alumnos do instituto, a ningún lle soaba o nome; pero incluso entre xente con título universitario adoita ser descoñecido. E non obstante, o seu mapa de Galicia, completado en 1834, talvez sexa a obra de máis mérito científico feita nunca por un galego. Só por iso, todo natural desta terra con estudos medios debería poder dar razón del. Dirán algúns que a súa obra quedou superada polos mapas máis modernos, pero tamén a táboa periódica de Mendeléiev quedou superada pola actual e non por iso se deixa de honrar ó químico ruso: porque era o pioneiro. E iso mesmo foi Fontán: un pioneiro, no seu caso da cartografía científica en Galicia e en España.

Ademais, a biografía de Fontán resulta exemplar desde moitos puntos de vista. Dunha familia humilde de Porta do Conde (Caldas de Reis), estudou grazas a dous tíos curas. E o seu currículo demostra ata que punto aproveitou a posibilidade que lle deron: bacharel en filosofía, en canons e en leis; doutor en teoloxía e en artes; profesor de retórica, de francés, de inglés e de metafísica; catedrático por oposición de “matemáticas sublimes”, praza na que substituíu en Santiago ó seu mestre José Rodríguez, o famoso matemático de Bermés; director do Observatorio Astronómico e catedrático de xeometría e astronomía en Madrid. De ideoloxía liberal, foi perseguido por esta condición –a persecucións dos mellores, tan característica na historia de España-, o que lle custou a suspensión da súa cátedra de matemáticas, en 1823, cando o regreso do absolutismo, e a posterior separación da cátedra e da dirección do Observatorio Astronómico de Madrid, en 1840, tralo pronunciamento de Espartero. Tamén foi deputado por Pontevedra nas Cortes de 1836, por Lugo nas de 1837, e por  Pontevedra nas de 1839.

Pero a obra pola que merece ocupar un lugar destacado entre os grandes de Galicia é o seu mapa ou carta xeométrica. Sen máis axuda cós seus coñecementos e o seu patrimonio persoal, botouse ós camiños para, durante dezaseis anos, os que van de 1818 a 1834, percorrer o país, parroquia a parroquia, coto a coto, río a río, vila a vila, e así, mediante a medida e o cálculo, seguindo o método da triangulación xeodésica, poder colocar cada accidente xeográfico no seu sitio sobre un mapa a escala 1:100.000, unha cousa que  nunca se fixera en España. En 1837 dicía no Parlamento: «gasté dieciseis años de vida y más de dieciseis mil duros de caudal en levantar la Carta de Galicia... ¿Y de que sirve todo esto? Esa obra aún no se publicó”...».  Ó final o mapa acabouse gravando en París, por encargo do goberno, e 500 exemplares chegaron a España en 1847. Pero Fontán aínda tivo que poñer 4.500 francos do seu peto e pasar polo mal trago de ser ignorado na distribución da súa obra: evitaron calquera homenaxe e nin lle deron uns poucos mapas para agasallar ós seus amigos... Pero nin con esas deixou de servir a Galicia; de volta en Santiago, aínda participou nos estudos preparatorios das primeiras liñas de ferrocarril de Galicia e presidiu a Sociedade Económica de Amigos do País.

Todo esta historia faime lembrar algo que escribía Albino Núñez neste diario nun artigo de 1956: «El Quijote  fue escrito en un lugar “donde toda incomodidad tiene su asiento”..., ese es el único camino que conduce a la realización de cosas verdaderamente grandes». E tiña razón don Albino, pero non deixa de molestar que sabios coma Fontán sigan sendo ignorados, mentres ducias de mediocridades son vivamente celebradas.


Artigo publicado no diario La Región o domingo 6 de novembro do 2016.

sábado, 5 de noviembre de 2016

Dylan: a resposta está no ritmo



Soy poeta porque no he podido ser músico
Gerardo Diego

Moito se ten escrito estes días sobre se Bob Dylan merece ou non o Nobel que acaban de concederlle. Os que critican a decisión din que as letras de Dylan, en ausencia da súa música, nunca alcanzarían semellante premio, argumento que parece admitir pouca discusión, aínda que algúns traten de demostrar o contrario. Pero a obra de Dylan, como a de calquera cantautor, vén coa música de fábrica, e quitarlla sería mutilala. A clave entón está en saber se a literatura, e máis en concreto a poesía, debe restrinxirse ó texto escrito, ou se pola contra pode admitir a música como complemento.

Para George Steiner a música é a linguaxe fundamental dos humanos á hora de comunicar emocións e sentimentos; talvez por esa razón, mentres unha maioría non lé un libro na súa vida, todo o mundo canta e baila. Pero, pregunto eu, persigue a poesía algún outro fin máis importante có de comunicar emocións e sentimentos? Tratar de comprender todo isto pode levarnos á mesma xénese da linguaxe, que nun principio debeu ter máis de música ca de palabras. Walter Benjamin, admitindo a orixe na palabra divina creadora, supoñía unha segunda etapa na historia da fala caracterizada pola coincidencia perfecta entre a palabra e a cousa, a denominada linguaxe adámica. Esa etapa pasou, pero os seus ecos persistirían na función simbólica, é dicir poética, da lingua. Mentres, a fala iríase degradando ata «caer no abismo da charlatanería» actual. En tan dilatado proceso evolutivo, a unidade orixinaria da lingua, que presentaba unha natureza dual música-palabra tan indisoluble coma a dualidade onda-corpúsculo da materia, acabouse perdendo, pero non de todo: mantívose na poética clásica e medieval, e nos primeiros tratados do renacemento sobre esta materia a separación música-texto aínda se consideraba unha dexeneración; pero a imprenta consumou o divorcio.

Hoxe, as cancións manteñen aquela primixenia dualidade música-palabra, mentres a poesía trata de conservar un dos elementos máis característicos da música, senón o que máis: o ritmo. Apuntaba Octavio Paz nese senso que ó poeta correspóndelle “encantar” a lingua por medio do ritmo, de xeito que aquilo que tratan de dicir as palabras, tamén o diga o ritmo no que se apoian. Por que nos emocionan tanto algunhas cancións aínda que non entendamos o idioma no que se cantan? Por que cando escoitamos un poema –os poemas son para escoitar, como recomenda Bloom, e non para ler en silencio- sentimos unha fonda emoción, aínda que non sexamos capaces de traducir con palabras o seu significado? Por que cando lemos traducidas as letras de Dylan, de Lennon, de Cohen, ..., temos a sensación de que xa sabiamos de que falaban as cancións correspondentes? Hai unha resposta común a todas estas preguntas: os grandes da poesía e da música son capaces de lograr o “encanto” que Octavio Paz propoñía. Pero apuntaba algo máis o sapiencial escritor mexicano: «Cada sociedade posúe un ritmo propio [...] O ritmo é unha imaxe do mundo»... Dito todo isto, parece claro que Octavio Paz estaría feliz, como moitos o estamos, pola máis que xusta concesión de este Nobel. Porque ata Dylan ninguén fora capaz de captar e de reproducir con semellante acerto o ritmo universal dunha época.

Comentario aparte merece que a Academia Sueca aínda non lograse contactar con Dylan. Puro teatro. Fai que me reafirme nun pensamento: cos artistas hai que gardar unha prudencial distancia, para poder valoralos exclusivamente pola súa obra. Ninguén é perfecto.


Artigo publicado no diario La Región o domingo 30 de outubro do 2016

lunes, 3 de octubre de 2016

Dilatacións e contraccións no espazo-tempo



O espazo é o único e verdadeiro depositario do tempo ido.
J. Marías

O tempo non ten ninguna medida.
Cando nos parece curto é curto,
e cando nos parece longo é longo.
Pero ninguén coñece a súa extensión real.
Thomas Mann

O silencio propio permite aprezar mellor o que din os demais… Os que me seguíades sabedes da miña debilidade polos temas do espazo-tempo e pola rebusca do tempo perdido. Hoxe quero compartir con vós a lectura de dous textos magníficos, un de Javier Marías e o outro de Manuel Vicent. Javier Marías compara a dilatación do  tempo pasado infantil coa contracción do actual tempo acugulado: «Nadie se aburría si disponía de una tarde sin quehaceres, se inventaban actividades y no se requería que los Ayuntamientos –convertidos hoy en fábricas de imbecilidades ruidosas– proporcionaran entretenimiento en calles y plazas. La gente era imaginativa, no bovina como en nuestro tiempo.». Imbecilidades ruinosas, ademais de  carísimas e idiotizantes, engadiría eu. E logo o Vicent máis lúcido percorrendo un ciclo espacial que me lembra moito o conto de Tolstoi sobre a terra que precisa un home… Non se pode pedir máis.

El pasado es un misterio
Javier Marías (EPS, 2-20-26)

De todos es sabido, aunque no siempre recordado, que el tiempo de los niños transcurre muy lentamente. O al menos así era antes: no sé si será igual para los de ahora, con tanta actividad extraescolar y distracción “obligatoria” en compañía de los padres, que van con la lengua fuera los fines de semana y en vacaciones. En los años cincuenta y sesenta del siglo XX los días y las semanas eran interminables, no digamos los meses o un curso entero. El domingo por la tarde era una pesadilla, porque le seguía no ya el lunes con la vuelta al colegio, sino un montón de días eternos hasta que asomara de nuevo un sábado. En aquellas jornadas daba tiempo a todo, a levantarse y bañarse, desayunar, ir en tranvía o autobús a la escuela, pasar allí numerosas horas encerrado, disfrutar de un recreo aventurero en el patio, tontear en la escalera con la chica que le gustaba a uno, almorzar, recibir más lecciones, regresar a casa tal vez andando, jugar allí un partido de chapas con mi hermano Fernando, acaso merendar algo, hacer perezosamente unos deberes, aguardar la hora de la cena asediando un fuerte, cenar con padres y hermanos, retrasar la hora de irse a la cama con mil triquiñuelas, por fin acostarse.

En los veranos de Soria no digamos: acercarse a Pereda a ver si había salido El Capitán Trueno o un Zane Grey nuevo, pasar por los tres cines para enterarse de qué ponían, bajar al Duero, hasta el embarcadero de Augusto, alquilar allí una barca y remar río arriba hasta la mejor zona para nadar largo rato, jugar un partidillo de fútbol en un arenal cercano, subir a pie la empinada cuesta desde el Duero hasta casa, almorzar con los padres, acompañarlos a tomar café con sus amigos, Heliodoro Carpintero infalible, en una terraza de la Dehesa, como se conoce el parque. Quedarse luego en ella lo que parecían horas correteando o peleándose con los chicos locales, subir –buenas caminatas– al Mirón o al Castillo o a las Eras, bajar, leer sin prisa en casa de Heliodoro, con su buena biblioteca y su generosidad infinita, incluso jugar a la canasta con sus hermanas solteras, Mercedes y Carmen, la primera risueña y la segunda seria. Volver a cenar, ir al cine a la sesión ¡de las 11!, a nadie le extrañaba ese horario. Regresar a casa lentamente, oyendo los pasos cada vez más audibles de los transeúntes (cuantos menos hay, más resonantes) y las campanadas del reloj del Ayuntamiento.

Pero no sólo era el tiempo de los niños. En Madrid, durante el curso, mi padre contestaba el correo y trabajaba muchas horas en casa, pero luego se iba a pie a la tertulia de la Revista de Occidente; a la cual volvía en segunda sesión también algunas tardes. Cuando enseñaba a extranjeros, iba a sus clases, regresaba, almorzaba, a menudo aparecían visitas sin anunciarse (se estilaba el “pasaba por aquí”), escribía más en su despacho, merendaba con mi madre (¡merendaban!), leía, aún quedaba rato que aprovechar hasta la cena en familia, eso si no salían con amistades o al cine.

¿Qué se ha hecho de todo ese tiempo? ¿Es sólo la edad, que nos lo acelera, o es nuestra época, que nos lo ha ido robando? No sé a otra gente, pero a mí y a las personas que trato los días y las semanas se nos escapan. ¿Otra vez es sábado?, me pregunto perplejo cada vez que me toca un nuevo artículo para esta página. Tengo la sensación de que el anterior lo escribí hace unas horas. Cierto que en aquellos años evocados había menos solicitudes y distracciones. Ni televisión había (o no en mi casa), no digamos Internet ni videojuegos ni emails ni obsesivos smartphones ni Twitter ni Facebook, que exigen tanta tarea. El tiempo, por así decir, estaba libre y se dejaba llenar, pasivamente. No corría detrás de la gente ni la dominaba, era la gente la que dominaba el tiempo y lo administraba con una libertad hoy desconocida o infrecuente. Nadie se aburría si disponía de una tarde sin quehaceres, se inventaban actividades y no se requería que los Ayuntamientos –convertidos hoy en fábricas de imbecilidades ruidosas– proporcionaran entretenimiento en calles y plazas. La gente era imaginativa, no bovina como en nuestro tiempo.

Claro que nuestro tiempo es mejor en conjunto, o eso creo, es difícil saberlo. El pasado es un misterio. Ni siquiera el que uno ha vivido acaba de explicárselo, ni de representárselo. ¿Cómo era posible la elasticidad del tiempo? Niños aparte, ¿cómo hacían los adultos para que les cundiera tanto y andar desahogados? Probablemente será distinto para los incontables parados y para muchos jubilados, pero yo sólo conozco personas permanentemente estresadas y a menudo medicadas, a las que todas las horas (y son veinticuatro, como antaño) se les hacen insuficientes. Que viven a la carrera y aun así no les alcanzan para sus tareas. No digamos para dar un paseo al atardecer o jugar a la canasta.

El compás
Manuel Vicent (EP, 2-10-16)

Al nacer, todo tu espacio se reduce a las medidas de la cuna, 80 x 60 centímetros. Se abre el compás. A los seis meses gateas por la habitación y al cumplir el primer año aprendes a caminar. A medida que el tiempo te posea, el espacio comenzará a expandirse a tu alrededor. El triciclo en el jardín, la guardería, la bicicleta en el parque, la primera descubierta a la tienda de helados de la esquina. A continuación llegarán los viajes de vacaciones con los padres, la primera excursión con los compañeros del colegio y después de descubrir tu ciudad y de recorrer el paisaje de tu niñez, durante la adolescencia querrás traspasar los horizontes que hayas soñado. Según te vaya en la vida el espacio se va a acomodar a tu ambición hasta el punto que si eres una persona de éxito el mundo te va a parecer pequeño. Aeropuertos, hoteles internacionales, anchos mares, fiestas en países exóticos, citas empresariales en los cinco continentes. Al llegar a la plenitud de los 50 años el espacio habrá abierto el máximo compás desde esa cumbre de tu edad, pero un día notarás que el espacio comienza a contraerse en la medida en que te vas adentrando en el almanaque. La curva de bajada se hará evidente cuando empieces a creer que ya lo has visto todo y que nada será capaz de sorprenderte a tus años. Primero renunciarás a viajar en avión, luego te dará pereza salir de noche, cualquier fiesta te parecerá aburrida, empezarás a soñar con una casa en el campo, el sillón de orejas será tu barricada frente al televisor. De pronto descubrirás que apenas necesitas para vivir las cuatro paredes de aquella habitación en la que de niño aprendiste a gatear. Finalmente el tiempo, como una boa constrictor, dará el último espasmo y el espacio retrocederá hasta convertir aquella lejana cuna en una caja de pino de dos metros por uno. ¿Para qué más?


lunes, 18 de julio de 2016

Eloxio do silencio


Remataba a última columna lembrando a importancia que Bertrand Russell concedía ó que el denominaba coñecemento inútil; concesión que, por certo, nada tiña de menosprezo para o coñecemento útil, que tamén consideraba imprescindible. Nun ensaio no que o filósofo se ocupaba deste tema escribía: «Cando a actividade consciente se concentra por enteiro nalgún propósito definido, o resultado final, para a maioría da xente, é o desequilibrio, acompañado por algunha forma de alteración nerviosa». Por iso é tan necesario “desconectar” con certa frecuencia das ocupacións e preocupacións que ameazan facerse co control total do noso tempo; e de aí a importancia, persoal e social, de que a xente poida dispor duns tempos xenerosos de descanso e de vacacións, cousa  nada fácil nunha sociedade dominada polo principio do éxito e do máximo beneficio (material). 

Escribir con algún fin distinto do de facer pasar un rato agradable ós parroquianos resulta case sempre inútil. Sabíao ben Cioran cando escribía que «digamos o que digamos todo vai seguir igual»; e creo que Cioran foi optimista nisto. A maiores, escribir algo con certo sentido e “a contrafío”, respectando un principio de Wittgenstein que establece que non todo o que se pode pensar se pode dicir, é traballoso, alomenos para min. Porque ás veces, como escribira Beckett, «ata as palabras nos abandonan», e iso sempre resulta doloroso para quen escribe, aínda que sexa unha sinal inequívoca da misericordia de Deus para algúns dos seus coñecidos ... Pero non debe de preocuparnos o silencio literario; ó contrario, tamén resulta beneficiosa a “desconexión”, sexa temporal ou definitiva, coa escritura, tanto para o propio escritor coma para os seus lectores, que así poden dispor dun tempo extra para a realización de cousas máis interesantes, incluída a lectura dos mellores. Ó fin e ó cabo, nos varios milenios que os home levan pensando e espreméndose os miolos, xa se ten escrito case todo o que se podía escribir, de xeito que a maioría do que agora se publica apenas consiste, no mellor dos casos, na repetición de cousas que xa están ditas, e non ten máis fin có de alimentar o mercado e a fogueira das vaidades.

George Steiner, un dos máis afamados teóricos da literatura comparada e pioneiro explorador das limitacións da linguaxe para expresar a realidade intelectual, é un gran defensor do silencio en xeral, e do literario en particular. Steiner di que só no silencio podemos aprender o esencial. E por iso recomenda unha maior dedicación á vida contemplativa, da que tamén forma parte a lectura, que non é máis ca un xeito, tan obrigado coma incompleto, de contemplar o mundo. Así que, in angello cum libello, ‘nunha esquiniña cun libriño’, que era como lle gustaba pasar o veraneo a Unamuno, lendo un bo libro e ollando para unha paisaxe da alma que nos leve a relembrar os sinuosos camiños da vida... E se lles interesa a literatura do silencio, ata me atrevo a recomendarlles un par de libriños:  o ensaístico “Lenguaje y silencio” de Steiner, e o narrativo “Bartleby y compañía” de Vila-Matas.

Conclúo. Escribindo ou falando pódese ter razón, pero con Kafka apréndese  que «ás veces un ten razón cando cala», e co meu querido W. Benjamin que «o máis importante que hai que dicir non sempre se proclama en alto»… Por iso, boa parte das verdades necesarias terá que buscalas cada un no murmurio dos “sons do silencio”, coma naquela inesquecible canción de Simon and Garfunkel… Felices vacacións e ata outra.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 17 de xullo do 2016.



viernes, 15 de julio de 2016

Avión


Avión está de moda. Talvez sexa o concello da provincia de Ourense que máis aparece nos medios de comunicación forasteiros. Agora foi porque concentrou a maior porcentaxe de voto do PP en todo o Estado. Pero outras veces  teno sido por outros motivos: por ter unha das rendas “per capita” máis altas de Galicia; por ter o maior número de oficinas bancarias en relación ó de habitantes; polos vehículos de alta gama que ten matriculados; polas luxosas mansións que adornan cada unha das súas aldeas, e, sobre todo, polas visitas de veraneo que lle fixo un dos homes máis rico do mundo, o mexicano Carlos Slim. E todo isto ten unha explicación: a afortunada emigración a México de moitos dos seus naturais.
Non obstante, coido que hai outro elemento que suma en favor de Avión: o seu propio nome, dada a súa singularidade. A nós, acostumados a oílo, non nos chama a atención; pero a un forasteiro que unha vila se chame Avión debe de causarlle o mesmo asombro cá nós unha que se chamase Aeroplano. E sobre isto quero escribir.
Para comezar, convén saber que, a pesar do que lean, vexan ou escoiten, non existe ningunha poboación concreta que se chame Avión. Avión é o nome do concello, o mesmo que levaba a antiga xurisdicción de señorío dos condes de Ribadavia, que á súa vez o recibira da terra medieval que lle fora concedida por Enrique II a Pedro R. de Sarmiento, Adiantado Maior de Galicia e Señor de Ribadavia, no último cuarto do século XIV. O nomenclátor oficial de Galicia –que non é un exemplo de traballo ben feito- dálle o nome de Avión á parroquia dos Santos Xusto e Pastor, pero historicamente era a parroquia de San Xusto e Pastor de Avión, igual  cá de Abelenda era a de Abelenda de Avión; e dicir, a parroquia de San Xusto non é nin máis nin menos Avión ca calquera outra do concello. No Catastro de Ensenada (1753) lemos que San Xusto constaba de «cuatro lugares: Veresmo, Zendones, Cernadas y San Vicente, y la Iglesia Parroquial está en la parte de arriba del de Cendones». Ó que agora ás veces se lle chama Avión non é máis có Igrexario, o lugar que se formou no século XIX arredor da igrexa parroquial de San Xusto, e que medrou máis cando a capitalidade do concello se estableceu neste lugar, despois de estar en Amiudal e na Abelenda.
Na realidade o nome de Avión é un hidrónimo, o nome dun río; aínda que neste caso se trate máis ben dun regato, porque Avión é un diminutivo de Avia. Agora pode sorprendernos que o sufixo -on teña carácter diminutivo, e non aumentativo; pero hai que entender que Avia e Avión son nomes prelatinos, reliquias das falas que había antes da chegada dos romanos, con desinencias que teñen pouco o nada que ver coas derivadas do latín que agora usamos. A mesma flexión -a/-on aparece noutros hidrónimos ibéricos: Bara/Barón, Sala/Salón, Urbia/Urbión, etc. Non lonxe de aquí atopamos un exemplo que aclara ben o significado destes binomios toponímicos. Trátase de Deza/Dezón, nome o último que evolucionou a Dozón, e que agora lle corresponde ó concello da provincia de Pontevedra que atravesamos os ourensáns cando imos a Lalín ou a Santiago. Dozón dálle nome ó curso alto do Deza, e por extensión ás terras que baña. Pois o mesmo lle sucede a Avión en relación co Avia.  
Polo tanto entre o Avión ‘topónimo’ e o avión ‘aeroplano’ simplemente hai unha relación de homografía. Como non podía ser doutro xeito, porque o último nome ten pouco máis de cen anos de vida e o topónimo pasa dos dous mil… Por certo, sabían que ós cirrios xa lle chamaban avións antes de inventarse os avións?... Que, para que vale saber esas cousas? Pregúntenllo a B. Russell, que escribiu sobre a importancia do coñecemento inútil.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 10 de xullo do 2016

miércoles, 6 de julio de 2016

Verán


Xa estamos no verán. Nun suspiro pasouse do solsticio de inverno ó equinoccio de primavera, e noutro chegou o solsticio do verán. É o tempo que fuxe inexorablemente, e non dun xeito uniforme, senón uniformemente acelerado. Non obstante, Séneca pensaba que o tempo do home non era curto, tan só que desperdiciaba gran parte del en cousas que non lle conviñan: por iso dicía que non eramos pobres en tempo, senón pródigos con el. E coido que tiña razón, e que unha das causas do ano tan acelerado que levamos ten que ver co excesivo tempo que lle vimos dedicando á política; que podía ser un tempo proveitoso se a política fose boa, pero que se transforma nun tempo totalmente desperdiciado cando a política é ruín, coma a nosa. En consecuencia, tratarei que tal ocupación non perturbe o meu tempo de verán.

Porque, ademais, os veráns de agora son máis curtos cós de antano. Na miña memoria, por exemplo, o San Pedro, que acaba de pasar, xa se situaba no verán máis centroso, e agora semella que apenas está ó principio. Mentres, no remate, setembro aínda era un mes de veraneo; pero nos últimos tempos é raro que este pase da Virxe de Setembro (día 8). É certo que nesa percepción pode influír o acurtamento das vacacións escolares, que tamén axudan a definir o tempo de verán, pero creo que hai algo máis, relacionado cos cambios no clima. 

Claro que a percepción do verán tamén ten cambiado moito na Galicia interior. Por diversos motivos, pero talvez un dos máis importantes teña que ver co diferente uso que se facía dos ríos, en especial para o baño. Hai corenta ou cincuenta anos, o río era elemento central do verán en multitude de vilas e aldeas, especialmente para a xente moza. Un non podería imaxinar un verán daquela sen baixar ó río a bañarse. Praias fluviais, coma a do Cuco no Carballiño, a do Misieiro en Leiro, a da Beronza en Ribadavia, as do Miño en Ourense –cito algunhas que coñecín, pero había en tódolos lugares- tiñan unha animación que hoxe resulta difícil de explicarlle ós máis novos. Porque agora apenas se ve xente bañándose nos ríos; e iso a pesar de que o baño da sabedoría de Heráclito fora nun río, non nunhas augas chocas nin no mar. Pero ocorreu que fronte ás piscinas e a praia, o baño nos ríos ata colleu certa fama de sucio e perigoso; e non obstante, eu non lembro baños tan limpos coma os que nos dábamos naqueles paradisíacos ríos ourensáns de antano. Certo que despois viñeron os embalses, e esa manía de converter os ríos en prolongacións das nosas cloacas… Era o progreso. 

E agora que estamos coa Eurocopa, lembro como o verán tamén era o tempo do fútbol de competición. Porque no inverno un xogaba cos da súa aldea, ou cos das aldeas veciñas. Pero os grandes campionatos eran no verán, coincidindo coas festas das parroquias, que era cando se organizaban torneos nos que existía a maior rivalidade entre os equipos, ás veces reforzados por “figuras” de equipos xa federados, que daquela só existían nas cidades e nas vilas. As confrontacións acababan normalmente en merenda no campo da festa, pero tampouco era raro que rematasen coa intervención da garda civil… Por aquela época, o adestrador do equipo de Leiro era o inesquecible Paco Hermida, que fora xogador do Real Madrid e da Orensana, e adestrador do Arenteiro e do Ribadavia Atlético. O Paco era moi esixente coa preparación física. Unha das súas primeiras leccións consistía en terte toda unha tarde dando voltas ó campo sen parar de correr; e cando rematabas rebentado espetábache: «Amigo, ó fútbol non se xoga andando!»… Polo que se viu no campo, esa lección aínda non a aprenderon os seleccionados españois. A diferenza dos valentes islandeses.


Artigo publicado no diario La Región o domingo 3 de xullo do 2016


miércoles, 29 de junio de 2016

Eleccións: de onte a hoxe



As eleccións de hoxe, por cadrar en xuño e por darse nun panorama político incerto, tráenme á memoria aquelas primeiras do 15 xuño de 1977, as que inauguraban este período democrático da historia de España. 

Aquel 15 de xuño era mércores –as eleccións eran en día laborable, para favorecer a participación-, e facía calor, como se correspondía coa data. Eu estaba en Santiago, preparando exames; pero, igual cá maioría, non quería perder a ocasión histórica de votar –moitos universitarios non puideron facelo ó estar o limiar de idade nos 21 anos-. Así que a mediodía saín para Leiro, en compañía de tres amigos, dous estudantes coma min e outro traballador en Santiago e dono do Simca 1000 no que fixemos a viaxe. Os Accesos a Galicia estaban bastante adiantados, e da estrada Santiago-Ourense creo lembrar que só quedaba por facer a circunvalación de Lalín e algún tramo próximo a Santiago. Agora ben, de Cea a Leiro era a estrada antiga, que aínda resistiría case vinte anos máis, con  curvas e máis curvas. Daquela aínda nada se sabía en Galicia de autopistas, como non se sabía de moitas cousas. No rural  comezaban a chegar as traídas de auga ás casas; moitas pistas aínda eran de terra; a roupa lavábase maiormente nos lavadoiros públicos, e para chamar por teléfono había que ir á centraliña da capitalidade municipal. A calefacción eran as lareiras, os braseiros e as bolsas de auga quente na cama. A televisión, de canal único e en branco e negro, íase incorporando ós fogares, pero aínda había moitas aldeas sen sinal. Na universidade estudabamos catro: baste dicir que hai agora máis estudantes universitarios en Galicia ca daquela no ensino medio. A xente morría maiormente na casa, sen paso intermedio por ningún hospital cando enfermaba. E coche tíñano moi poucos; viaxábase no Auto Industrial, no Castromil e no Ferrobús. En suma: non sobraba nada, e máis ben faltaba de todo. Certo que nas vilas e nas cidades notábase un pulo de progreso e modernidade: na construcción, na industria, no xeito de vestir, nas formas de diversión… E todos queriamos que España se parecese ós países europeos onde media Galicia se gañaba a vida moito mellor ca aquí. De feito, digan o que digan, gran parte do que aquí hai fíxose co que de alá veu.

Van case corenta anos desde aquela. E moito ten cambiado o país. Agora disfrutamos das liberdades e das comodidades dos países máis avanzados. E diso debemos sentirnos orgullosos, pero sen caer na autocomplacencia. Porque a nosa democracia ten evidenciado graves eivas, e nin España nin Galicia están coma para tirar bombas. Xa sei que a maioría vivimos incomparablemente mellor ca hai corenta anos. Pero non deberíamos esquecer que a terceira parte do país sobrevive no limiar da pobreza, e que moitos mozos preparados teñen que facer as maletas. E iso non pasaba hai corenta anos, cun país moito máis pobre. Porque daquela non se gañaría moito, pero había traballo, incluso en Galicia. Mentres agora, ou non o hai, ou o pouco que hai apenas dá para vivir.  

Non creo que a democracia teña como deber asegurar a felicidade dos cidadáns, porque a felicidade é un concepto subxectivo, relativo e tramposo, pero si debería apostar por un ambiente de liberdade e de benestar que favorecese a súa busca. Dicía Bertrand Russell: «É un erro imaxinar que o diñeiro trae a felicidade,… Pero quen non ten cubertas as necesidades básicas nunca pode ser feliz», e moito menos libre. Polo tanto, en España, por moito que se queira tapar, a un terzo da poboación estámoslle negando a posibilidade de ser libres e felices. De aí vén a incerteza política da que non conseguimos saír. Nin con eleccións.


Artigo publicado no diario La Región o domingo 26 de xuño do 2016

miércoles, 22 de junio de 2016

Ó fío da Dauphiné


O domingo pasado remataba o critérium ciclista da Dauphiné, que este ano gañou o británico Froome. É unha proba de gran prestixio, na que os grandes campións adoitan medir forzas antes do Tour. Das dez victorias españolas, tres son de Ocaña, dúas de Indurain e dúas de Valverde, pero resísteselle a Contador.  A min, como afeccionado ó ciclismo televisado –xa teño escrito sobre iso-, gústame moito esta proba, tanto pola categoría dos corredores que participan coma polas espléndidas paisaxes por onde transcorre, situadas entre o Ródano e os Alpes.
Outra afección miña, como saben algúns, son as etimoloxías: gústame explorar a alma das palabras, simplemente por coñecela, sen pretensións de especialista. Talvez teña certo parecido con aquel cura de Combray de “O tempo perdido” de Proust que publicara un libro sobre os nomes de lugar da súa rexión, con etimoloxías que eran moi criticadas por Brichot, un pedante profesor de lingüística da Sorbona… Iso explica que unha das cousas que primeiro me interesou desta carreira foi o seu nome: “Dauphiné Liberé”, que así se chamou ata o 2010. O nome, que é o do periódico que comezou a organizar a proba en 1947, lembra a liberación da ocupación nazi do Dauphiné, unha provincia do antigo reino de Francia.
Pero, que interese podo ter eu polo Dauphiné? Para entendelo, convén que saiban que cando comecei o instituto, no ano 66, poucos profesores posuían coche. A maioría chegaba ó centro andando, e só dous o facían en auto propio: don Julio, o director, e don Manolo, o de carpintería, que tiñan senllos e flamantes “Renault Dauphine”. Desa circunstancia, aparentemente intranscendente, vén o meu interese.
“Dauphin”, ou sexa, delfín, era o título que levaba o señor feudal do “Viennois”, un  territorio que abranguía as terras de Vienne, Albon e Grenoble, no surleste da actual Francia, alá pola segunda metade do século XIII. A denominación viña do nome dun antigo conde desas terras chamado “Delphinus”, nome persoal latino do que proceden Dauphin (masc.) é Dauphine (fem.), nomes franceses que teñen a súa correspondencia nos nosos Delfín e Delfina. A finais do século XIII, o citado territorio, por estar baixo o señorío do “dauphin”, comezou a cualificarse de “dauphiné”, é dicir, de delfinado, cun significado semellante ó de condado. Co tempo iríase esquecendo o de “Viennois” e só quedaría “Dauphiné” como nome propio do territorio -algo parecido sucedeu en Galicia co territorio do Condado, que xa poucos lembran que era o Condado de Salvaterra-. En 1349, o Dauphiné foi mercado e incorporado ó reino de Francia polo rei Felipe VI, da dinastía dos Valois, quen lle transferiu o título de Dauphin ó seu primoxénito. Desde entón, o príncipe herdeiro de Francia foi coñecido como Dauphin, e a súa muller como Dauphine. Iso explica por que existen tantas rúas Dauphin e Dauphine en Francia, e por que un delfín pode ser, ademais do intelixente cetáceo, o sucesor, designado ou probable, dunha persoa importante.
Polo demais, resulta sumamente curiosa a común etimoloxía de “delfín”(cetáceo piscívoro) e de “golfo” (gran entrante de mar na terra ou enseada). E a mellor proba desa coincidencia está na variante “golfiño” que temos en galego para “delfín”. Porque estas palabras, en última instancia, remítennos a un mesmo proto indoeuropeo *gwelbh- ‘seo, ventre, útero’, que estaría detrás das gregas  “delphís”  e “kólpos”, das que viñeron, latín entremedias, “delfín” e “golfo”... De xeito tardío incorporáronse outros “golfos” (os pillos e truáns) a esta decente familia... Pero hoxe non quero escribir de política. 


Artigo publicado no diario La Región o domingo 19 de xuño do 2016

miércoles, 15 de junio de 2016

Libros de texto


Mentres isto escribo, os alumnos do último curso do bacharelato están  realizando a Selectividade. Parece ser que será a última co formato actual, pero xa se verá; porque, aínda que pareza mentira, non se sabe que vai pasar o ano que vén. E non debería causar pena a desaparición desta Selectividade: unha proba mal deseñada, que condicionou moi negativamente o bacharelato e que, encima, baremou ós alumnos dun xeito bastante inxusto. Pero claro, neste país todo pode ir a peor.
Non obstante, sobre o que quero escribir é sobre os libros de texto. Porque desde hai un tempo non deixan de chegar ó departamento paquetes con libros para avaliar das diferentes editoriais, de 2º e 4º da ESO e 2º de bacharelato, cursos que o vindeiro ano teñen que adaptarse á LOMCE, o mesmo que este ano se adaptaron os de 1º e 3º da ESO e 1º de bacharelato. Primeiro foi a LOECE, despois a LODE, despois a LOGSE, despois a LOE… Eu que sei!  A verdade é que xa non lembro un ano no que ningunha materia do departamento experimentase cambios. E a cada cambio, novas programacións e novos libros de texto.
O outro día chamaban a miña atención uns alumnos que transportaban unhas caixas ata un gran contedor. Intereseime polo que levaban e dixéronme que eran libros de texto camiño da reciclaxe. Libros que quedaran inutilizados cando a decisión do goberno de Feijóo de cambiar o idioma de certas materias. Parece ser  que, só por esa medida, foron ó lixo uns douscentos mil libros de texto pagados con cartos públicos. Pero é que ós dous anos diso os novos libros, estes pagados polos alumnos, volveron a retirarse pola chegada da LOMCE. En suma: un enorme despilfarro e unha estampa do que é este país.
Na miña biblioteca persoal hai un pequeno espazo, talvez o máis querido, reservado para libros de texto que utilicei na escola e no instituto. Alí está desde a “Enciclopedia Álvarez” ata a “Estructura Política” de Manuel Fraga, pasando pola “Antología Literaria” de Lázaro Carreter, o “Aprendiz de hombre” de Torrente Ballester, unha edición escolar de “Don Quijote” da Editorial Everest, os primeiros libros de Física e Química, a táboa de logaritmos…  Creo que bastante do que logo somos vén de aí, dos libros de texto nos que comezamos a fundamentarnos.
Pero hoxe semella que caeu sobre os libros de texto certo descrédito, ata o punto de que hai bastantes profesores que os consideran arcaicos, desaxeitados para os tempos que corren. Non é que sexan maioría os que prescinden deles, en beneficio de apuntes, fotocopias e outros materiais, pero creo que se usan cada vez menos. E iso é unha mala noticia, porque como di o profesor J.C. Bermejo Barrera, ó observar un desprezo semellante polos libros na propia universidade: «un libro é un libro».
Non coñezo estudos sobre este tema en España, pero o que din os realizados fóra é que os países con mellores resultados en educación manteñen os libros de texto de calidade como instrumento básico do ensino. Destaca entre todos Finlandia, onde ese uso prioritario do libro de texto acada porcentaxes superiores ó 90%. Pola contra, en Inglaterra calou moito a chamada “hostilidade ideolóxica” contra os libros de texto, e as porcentaxes de utilización apenas chegan ó 10%; neste senso, o propio ministro de educación, Nick Gibbs, vén de reclamar un “renacemento” dos libros de texto, ó considerar que gran parte da culpa dos mediocres resultados de Inglaterra en educación está en telos abandonado. 
Si, eu tamén estou a favor dos libros de texto, gratuítos e de calidade, coma en Finlandia. Pero creo que en España tarde veremos unha cousa e maila outra… Ogallá me equivoque.


Artigo publicado no diario La Región o domingo 12 de xuño do 2016.

miércoles, 8 de junio de 2016

Nunca dejes de creer


Por que son do Atlético? Téñome preguntado iso bastantes veces. E non podo concretar unha resposta, porque non gardo memoria exacta de como adquirín esa condición cando tiña cinco ou seis anos. Pero elaborei unha pequena teoría.
Para comezar, convén saber que fun o primeiro afeccionado do Atlético en San Clodio: xa había moitos do Madrid e algúns do Celta, do Barcelona e do Bilbao, pero ningún do Atlético. Polo tanto, a miña afección non veu de familiares ou de amigos, como é bastante común. Tampouco duns resultados espectaculares: os primeiros anos dos sesenta, cando isto sucedía, foron absolutamente merengues; o Real Madrid de Di Stefano, Puskas e Gento gañou tódalas Ligas do 61 ó 65, mentres o Barça gañara a última no 60. Agora ben, o Atlético comezaba  a aparecer neses anos: fora tres veces subcampión de Liga e gañáralle ó Madrid as finais de Copa do 60 e do 61, sendo campión da Recopa de Europa no 62. En consecuencia, eran anos nos que o Atlético se presentaba como alternativa fronte ó todopoderoso Real Madrid. E aí creo que radica a explicación da miña afección e da de moitos “atléticos” da mesma quinta. Algo semellante podería explicar o incremento de seguidores que tivera o Barcelona de Suárez e Kubala uns anos antes.
Porque, na psicoloxía humana aprézanse dous tipos ben diferenciados: o dos que tenden a seguir ós poderosos, que son pragmáticos e adoitan ser maioría, e o de aqueles que non lles gusta que gañen sempre os mesmos, que presentan certo grao de rebeldía, son máis idealistas e adoitan estar en minoría. Como resulta obvio, moitos do Atlético pertencemos ó segundo grupo. Pero claro, non resulta fácil derrotar ó poderoso: por iso este camiño é duro e minoritario, e non serve para os que teñen a victoria como único fin.
A derrota do sábado foi dolorosa, como tódalas derrotas importantes. Pero, a pesar do que dixo Simeone, nada tivo de fracaso: ó contrario, foi unha derrota sumamente honrosa, decidida polo azar, que tamén forma parte do xogo, e da vida. O Atlético leva perdido tres finais da Copa de Europa, certo; pero ningún dos contrincantes, a pesar do seu inmenso poderío, foi quen de vencelo dentro dos noventa minutos de xogo. Tampouco é certo que ninguén se lembre dos perdedores: talvez a selección máis lembrada da historia sexa a holandesa do 74, a “Laranxa Mecánica” de Cruyff e compañía, que perdeu a final dese ano fronte a Alemaña; e a selección máis lembrada no Brasil non é ningunha das que gañou a Copa do Mundo, nin sequera a de México do 70, senón aquela de Zico, Sócrates, Falcao, .., que xogou en España no 82 e perdeu en cuartos contra Italia; e para min, o Atlético máis glorioso é o da final do 74, o que tivo ó mellor Bayern da historia contra as cordas… Non, non se esquece ós vencidos que souberon resistir e nunca claudicaron, nin no fútbol nin en ningunha faceta da vida; ó contrario, as historias máis eternas son as de perdedores dese tipo: Xesús, Antígona, Espartaco, Don Quijote…
Albert Camus, o gran escritor francés, que chegou a afirmar que todo o que sabía sobre os homes o aprendera no fútbol, reflexionou moito sobre o valor das victorias e das derrotas, e era un amante das causas perdidas. Porque non cría na existencia das causas victoriosas nin na dos trunfos absolutos: a vída, esa historia que sempre acaba mal, só sería un conxunto de pequenas victorias e derrotas pasaxeiras que conviña relativizar… María Zambrano, que falara destas cousas con Camus, deixou escrito: «Para ser home é preciso ser vencido […] e todo o vencido está chamado a renacer […] e a vencer, se é que vence, coa sabedoría dos derrotados»… Pero para chegar ata aí é preciso que “nunca deixes de crer”.



Artigo publicado no diario La Región o domingo 5 de xuño do 2016.

sábado, 4 de junio de 2016

De peixes e pescantíns


Escribía o outro día de paxaros, pero este tamén é tempo de peixes e de pescantíns. En Galicia, e máis na Galicia interior, todos os que temos unha certa idade estamos asociados a un río; pode ser un humilde regatiño ou un río de maior entidade, pero un río ó fin e ó cabo, con todas as filosofías e todas as  poéticas que lle son propias. E con ese río, onde botamos os primeiros barcos de xoguete, onde aprendemos a nadar e onde fixemos algunhas das  primeiras aventuras exploratorias, sentímonos identificados de por vida. Pero esta identificación falta nos novos, porque se perdeu o contacto íntimo cos ríos, e coido que iso é unha gran perda.
O meu río da infancia e da adolescencia, e polo tanto o meu verdadeiro río, é o Avia. Gardo memoria de cada un dos seus recunchos. Por iso cando leo ou escoito a palabra “río”  vexo o Avia, o mesmo que cando a palabra é “nai” teño a feliz imaxinación da miña. Daquel río da infancia e da adolescencia lembro a maxia das viaxes en piragua; en especial cando, no medio da verde soidade dos amieiros e entre os trilos dos paxariños, un deixaba de remar e aproximaba a cara á pel da auga, ata chegar a rozala, para así poder observar mellor o enigmático transcorrer da vida asolagada: das troitas, das bogas, dos peixes, das anguías, que se movían por tódolos lados. Tamén lembro tardes soleadas de abril e maio en Ribadavia, na época do Instituto, cando íamos a tumbarnos á beira do río para observar o grandioso espectáculo da loita heroica de miles de troitas contra a lei da gravidade, tratando de superar a presa da Beronza. Daquela, o primeiro exercicio de pesca para os nenos adoitaba consistir en atrapar unha anguía cunha fisga feita dunha estaca cun garfo atado na punta; e logo viñan as primeiras experiencias, tamén obrigadas, con cana, sedal e anzol. Pero non facía falta ir nunha lancha nin ir de pesca para observar a numerosa poboación de peixes e anguías que daquela tiña o río. Bastaba pararse ó cruzar unha ponte ou unha pontella e mirar para as augas, nese acto case instintivo ó que o reformador español Juan de Valdés asignaba grande importancia definitoria, pois opinaba  que os ríos e os seus habitantes foran feitos para que os contemplaran os sabios e para que non reparasen neles os imbéciles… Hoxe case nada queda de todo aquilo. Cruzo con frecuencia o Arenteiro e o Avia, e ás veces, no rutineiro exercicio observatorio, non son capaz de divisar nin un só peixe, aínda permanecendo catro ou cinco minutos na vela.
Que pasou? Que entremedias viñeron os embalses e a contaminación das augas: acabáronse os sábalos (que subían polo Miño ata Francelos, lexítima capital histórica da pesca de Ourense), as lampreas (que eu aínda vin pescar na Ponte San Clodio) e as anguías, e diminuíron unha barbaridade as troitas e os peixes… Así que os efectos do “progreso” foron especialmente perversos cos ríos. Curiosamente, os índices de calidade das augas en xeral non son malos: pero os embalses alteraron equilibrios e comportamentos das especies acuáticas que nada teñen que ver cos parámetros que se miden.
Nunca me afeccionei á pesca, talvez pola pouca maña que demostrei nas primeiras tentativas; pero sempre admirei ós pescadores, que tanto practican a virtude da paciencia como exercitan a sabedoría da contemplación. E gústame escoitar os seus relatos, igual cós dos cazadores, paradigmas os dous do arte da narración. Por iso me pesa non ser pescantín, sobre todo despois de lerlle a Cunqueiro que de haber existido en Galicia un Isaac Walton, aquel “perfecto pescador de cana” inglés, coetáneo de Shakespeare, seguramente houbera escollido o Avia para pescar…

Artigo publicado no diario La Región o domingo 29 de maio do 2016.

jueves, 26 de mayo de 2016

O labirinto español


Gerald Brenan (1894-1987) foi un dos últimos viaxeiros románticos e máximo expoñente dun xénero literario asociado, o consistente en escribir sobre un país alleo ó de nacemento.  Brenan era inglés, aínda que nado en Malta, onde estivera destinado o seu pai como militar do exército británico. Despois de participar como oficial na I Guerra Mundial,  Gerald decidiu cumprir o seu soño: ser escritor; e con esa idea, e cargado de libros, viaxou a España en 1919, buscando un lugar tranquilo onde poder ler, escribir e camiñar. Logo de cruzar toda a Península, desde A Coruña ata Granada, acabou atopando o lugar que buscaba nunha remota aldea das Alpujarras granadinas: Yegen. Alí viviu e conviviu coas humildes xentes do lugar durante case quince anos. Logo, entre 1935 e 1936, afincado en  Málaga –onde agora repousan os seus restos-, asistiu horrorizado ó estalido da Guerra Civil.
 Froito desa experiencia foi unha das súas obras máis coñecidas, O Labirinto Español, editada en inglés en 1943; logo, en 1962, sairía a edición en castelán de Ruedo Ibérico, a editorial fundada en París por exiliados españois. E podería ser pertinente recuperar a memoria deste libro, dado o especial momento político que atravesa o país. 
 O Labirinto Español é un lúcido ensaio histórico que vai en busca da raíz dos problemas que levaron a España á Guerra Civil, pero está cheo de interesantes observacións filosóficas e psicolóxicas sobre o carácter hispano, observacións que tratan de explicar o por que daquel tráxico colapso da convivencia: non era fácil entender como aquela xente, tan encantadora e admirable no trato, caera de repente nunha espiral de conflictividade que desembocaría en horrendo baño de sangue. 
 Para comezar, observaba Brenan, España sempre fora un país difícil de gobernar, “incluso nas mellores épocas”. E esa dificultade, ó seu modo de ver, viña da excesiva forza que aquí tiña o sentimento rexional e municipal: “España é o país da «patria chica»… Un conxunto de pequenas repúblicas, hostís ou indiferentes entre si, agrupadas nunha federación de escasa cohesión”. Hai períodos, dicía, nos que estes pequenos centros se animan por unha idea ou sentimento común, e entón o país experimenta espectaculares épocas douradas capaces de asombrar ó mundo; pero en canto decae ese impulso orixinario, as pequenas repúblicas divídense e volven á súa existencia separada e egoísta. Resulta admirable, escribía Brenan, a forza e a independencia do carácter español, a integridade emotiva e a elocuencia das súas xentes, pero tamén a súa crónica indisciplina; aprézase así unha intensa vida política, que semella ser herdeira dunha mestura da antiga cidade-estado grega, da tribo árabe e do municipio medieval, ocupando a tertulia dos cafés o lugar do ágora. Tales caracteres convertían ó pobo español nun dos máis vigorosos e humanos de toda Europa, pero tamén nun dos máis ineficaces. Porque, ademais, a diferenza do que observaba noutros países europeos, faltaba en España o respecto ó Estado: “En España, nin un só partido abrigou nunca tal sentimento… Para a maior parte dos españois, o goberno é simplemente a camarilla de políticos que conseguiron ocupar o poder...”. Aínda que tamén xustificaba esa opinión, alimentada pola tradicional “incapacidade das clases dirixentes para gobernar o país honradamente”…
 Por sorte, a situación actual de España, tanto no económico coma no político, dista moito da que Brenan coñecera. Non obstante, a problemática de fondo, se nos fixamos, segue a ser esencialmente a mesma … Por iso a lectura ou a relectura do libro de Brenan resulta tan recomendable.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 22 de maio do 2016


jueves, 19 de mayo de 2016

Selección Galega


O próximo venres a Selección Galega de fútbol enfróntase a Venezuela. É o primeiro partido que xoga despois dun longo paréntese de oito anos. Hai que lembrar que a Selección Galega de fútbol nacera nos anos vinte do século pasado para participar na Copa Príncipe de Asturias, un campionato interrexional do que Galicia foi subcampiona na tempada 1922/23. Nos anos trinta aínda celebrou algún amigable, pero desapareceu coma tódalas seleccións semellantes co estalido da Guerra Civil e a instauración do franquismo.
O seu rexurdimento produciuse no 2005, co goberno bipartito, cando o BNG, responsable de Cultura da Xunta, recuperou a antiga iniciativa. Así, o 29 de decembro dese ano, en Santiago, reapareceu a Selección Galega, fronte a Uruguai, nun partido histórico que Galicia gañou por 3-2. No 2006 enfrontaríase a Ecuador (1-1), no 2007 a Camerún (1-1) e no 2008 a Irán (3-2). Despois, a retirada de apoio económico por parte do goberno de Feijóo fixo naufragar o proxecto. Pero agora da man da Federación Galega parece que emerxe de novo. Ogallá se consolide.
 Estiven repasando a lista de convocados para este partido e paréceme que Galicia ten unha selección notable, capaz de competir con calquera outra, incluídas as seleccións autonómicas. Porque o certo é que, aínda recoñecendo o atractivo dos partidos contra seleccións estranxeiras, moitos desfrutaríamos máis vendo xogar a Galicia contra Cataluña, o País Vasco, Andalucía, Asturias,… 
 Cando eu era neno todos sabiamos a aliñación da Selección Galega: Pazos na portería; Cortizo, Santamaría e Reija na defensa; Martín Esperanza e Pais na media; Ufarte, Amancio, Marcelino, Suárez e Pepe na dianteira. Pazos, de Cambados, fora porteiro do Atlético de Madrid e xogaba no Elche. Cortizo, de Ribadavia, era o defensa dereito do Zaragoza. Santamaría, central do Real Madrid, nacera no Uruguai, pero os pais eran de Ribadavia, e por esa razón permitíraselle xogar na Selección Española despois de ser internacional con Uruguay. Reija, de Lugo, era o defensa esquerdo do Zaragoza e un dos campións de Europa con España no 64. Martín Esperanza, de Verín, xogaba de medio no Pontevedra do “Hai que roelo”; e Pais, de Padrón, xogaba no Zaragoza. A dianteira era practicamente a da Selección Española. Todo o mundo se lembra de Ufarte, do Atlético de Madrid; de Amancio, do Real Madrid, o xogador galego máis mítico xunto con Suárez; de Marcelino, dianteiro centro do Zaragoza, autor do famoso gol a Rusia na final do 64, e de Suárez, do Inter, o único español que gañou un Balón de Ouro. Pero quen máis sorprendía na aliñación era Pepe, a quen poucos coñecían. Era un fillo de galegos de Verín que nacera no Brasil e que xogaba no Santos e na Selección Brasileira como compañeiro de Pelé. Falaba Pepe nunha entrevista dun partido Santos-Botafogo, no ano 59, na Coruña, nun Teresa Herrera: dun lado Pelé e Pepe, do outro Didí e Garrincha; fora un partido memorable que gañara o Santos por 4-1, con tres goles de Pepe e un de Pelé; pero na memoria de Pepe quedara, sobre todo, que un gran número de familiares e de xente de Verín fora ó partido para coñecelo: debeu ser aí cando foi seleccionado por Galicia…
 Como é sabido, aquela selección ideal, a mellor da historia de Galicia, nunca xogou ningún partido; pero mantense viva na memoria e sempre venceu nas imaxinadas confrontacións coas seleccións do resto de España... O venres estarei atento ó partido con Venezuela, e desfrutarei se resulta un éxito e Galicia trunfa. Pero lembrarei algo que escribía Proust, relativo ó inútil que resulta buscar nas cousas reais o encanto das soñadas... Por iso a oda está diante do drama.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 15 de maio do 2016


O Santos gañador do Teresa Herrera de 1959. Pepe, xunto a Pelé, é ó segundo pola esquerda na fila dianteira,