Gran Cañón

Gústanme as películas escritas e dirixidas por Lawrence Kasdan, desde aquela primeira e magnífica Fuego en el cuerpo (1981), con William Hurt e Kathlen Turner. Logo virían outras notables coma Silverado (1985) ou El turista accidental (1988), pero a que se considera a súa obra mestra é Gran Cañón (1991), aínda que o guión talvez dese para algo máis.

Lembrei estes días esa película, que trata do azaroso que resulta sobrevivir por enriba do fondo violento e deshumanizado da sociedade. Sobre ese fondo, exemplificado na cidade de Los Ángeles a principios dos noventa, media ducia de protagonistas de diversas clases sociais, desde un rico produtor de cine ata un humilde condutor de camión, pasando por un avogado de clase media, tratan darlle sentido ás súas vidas. Kasdan vainos mostrando como debaixo da superficie aparentemente segura da sociedade da opulencia, existen diversas e ameazantes faias que as clases medias e altas, instaladas no seu cómodo benestar, prefiren ignorar; ata que un día un feito traumático lles ensina o milagroso que resulta seguir vivo ó remate do día. Kasdan non propón solucións, simplemente convida por boca do máis humilde dos protagonistas, o camioneiro, a ir a ver o Gran Cañón, a gran rachadura, pois como di: «cando estás alí dáste conta da merda que somos e do absurdo que resulta darlle tanta importancia á maioría das cousas». 

E foi unha visita ó meu “Gran Cañón” a que me fixo lembrar a película: porque todos podemos ter o noso “Gran Cañón” particular. O meu está aquí, moi cerca de onde vivo, na lomba dos montes da Madanela, que separa as terras do Irixo das do Carballiño. Desde alí tense unha das mellores vistas da vila do Carballiño, e máis ó lonxe divísanse case tódalas serras de Ourense, desde a Martiñá ó Suído, pasando por Meda, Manzaneda, San Mamede, Larouco, Leboreiro,... É un exercicio moi formativo subir ós montes, sen ningún espírito de conquista, tan só para mirar, observar e meditar. E estes días,  de néboa nos vales, o espectáculo resultaba grandioso. Era coma se o mar océano se houbera elevado uns douscentos metros sobre o seu nivel e tivese  penetrado polo Miño arriba ata convertelo nunha enorme ría. Mirando, fixábame eu, tomando como referencia o xeitoso e inconfundible picacho do Coto de Novelle, onde estaría situado o Ribeiro de Avia, e Leiro, e a miña nativa parroquia de San Clodio.  E todo iso resultaba ser apenas nada naquel mar de néboa mesta. Resultaba incrible que tantos séculos de historia, tantas xentiñas e tantos traballos, tantas alegrías e tantas xenreiras, tantos éxitos e tantos fracasos, ocupasen aquel nada asolagados no océano da néboa... Josep Pla, unha das miñas amizades intelectuais máis firmes, dicía que unha das poucas conviccións que tiña era a da enorme magnitude da nosa ignorancia, e que non se cansaba de ler os Ensaios de Montaigne, porque tiña o gran humanista francés unha idea moi precisa da insignificante posición do home sobre a terra. E xusto iso é o que percibe un cando observa o mundo desde calquera “Gran Cañón”.

Comeza un novo ano. Pasará o inverno e coa primavera iranse disipando as néboas, despois chegará a plenitude do verán, e máis tarde retornarán as douradas luces do outono, preludio dunha nova invernía. E dentro dese decorado cíclico e climático seguirá transcorrendo a oscilante, azarosa e fuxidía vida dos homes; no medio da máis absoluta indiferenza cósmica. Por iso nunca convén inchar moito o peito.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 8 de xaneiro do 2017

O traballo no século XXI

A etimoloxía de “traballo”, do latín trepalium ‘instrumento de tortura formado por tres paus’, acércanos ó significado orixinal da palabra: o traballo era un xeito de tortura dos homes. E iso foi durante case toda a historia da humanidade. Aínda así, en España, contra do que pode parecer estes días, a xente demanda traballo antes ca nada. Noutros países prefiren pedir emploi, job, lavoro; e ser ouvriers, workers, lavoratori, antes ca traballadores. E non resultan banais esas preferencias léxicas; porque a maioría da xente, máis ca traballo, o que quere é un emprego cómodo cun salario digno. Postos a escoller, todos preferiríamos cobrar sen traballar a traballar sen cobrar; proba de que, por moito que se diga, o traballo non é un anhelo natural dos homes. Así, diante do panorama de desemprego que nos afoga, eu non centraría a demanda en máis traballo. Algo diso fíxose xa no XIX, «e as penas do traballo forzado abatéronse sobre o proletariado en maior cantidade cás langostas da Biblia», en palabras de P. Lafargue; e o mesmo nos anos trinta do XX,  cando a petición rematou cuns carteis colocados á entrada dos campos de concentración nazis nos que rezaba: «O traballo faravos libres»... Logo Orwell debuxaría a sociedade totalitaria do futuro, pero nela o traballo, proporcional á miseria, sobraba. Un dos lemas daquela sociedade era: «A liberdade é a escravitude»; e algo  diso xa se ve: basta analizar o groso dos postos de traballo que se crean.

 Eu estou con Montaigne, cando pensaba que de traballo «basta co suficiente para manterse vigorosos e libres das incomodidades dos que caen no extremo dunha ociosidade covarde e adormecida». E Voltaire, cando retrataba ó home máis feliz do seu Cándido, facíao na figura dun ancián que, ignorante das intrigas dos poderosos, se limitaba a cultivar unha pequena horta coa axuda dos seus fillos, «e o traballo líbranos de tres das máis insufribles calamidades do home: o aburrimento, o vicio e a necesidade»; é dicir, que nin o ocio absoluto nin o traballo excesivo son bos para o home. Pero talvez o ensaio máis lúcido sobre esta cuestión fose o Eloxio da ociosidade de Bertrand Russell, escrito en 1932, en plena Gran Depresión. Nel lemos: «Con que cada asalariado traballase catro horas ó día, habería para todos e non habería paro.». Porque xa daquela a técnica fixera innecesaria moita man de obra; pero mentres a metade da poboación ía ó paro, o resto traballaba en exceso por salarios miserables: coma agora. Dirase que despois arranxáronse as cousas; si, pero antes houbo que sementar de mortos e de ruínas medio mundo, como predixera o propio B. Russell, que coñecía ben o entusiasmo dos humanos polos fogos artificiais.

Os avances tecnolóxicos da primeira metade do século XX semellan ridículos comparados cos que se están dando agora, coa revolución informática e a robotización. C. B. Frey e M.A. Osborne, da Universidade de Oxford, nunha minuciosa investigación, estiman que en dúas décadas os ordenadores e os robots eliminarán arredor do 45% dos empregos de EE UU.  Confírmase así o enterro da Lei de Say, piar da economía neoclásica que establecía que a oferta xeraba a súa propia demanda, mercado de traballo incluído. Agora, nin os aumentos de productividade nin os baixos salarios tiran o necesario da demanda de emprego. Solución? A mesma que propoñía Russell: reparto do traballo e aumento  do tempo libre da xente. Hai riqueza máis que suficiente para iso. Cal é o problema? O de sempre: a cobiza dos que nunca se ven fartos, que agora dispoñen dunha capacidade de dominación nunca antes imaxinada. Por iso non cabe descartar que todo isto remate noutra gran sesión universal de fogos artificiais. 

Artigo publicado no diario "La Región" o mércores 11 de xuño do 2014

Queridos amigos: hai amigos?

Words mean different things to different people

Stephen King (The Body)

Conta Luciano de Samosata (125-181) nos seus Diálogos a historia  dun home corintio de nome Eudámidas que morrera novo e pobre. Deixara unha filla casadeira, unha nai anciá e  dous amigos ricos, Carixeno e Areteo. No seu testamento estipulara: «Déixolle a Areteo o coidado de alimentar a miña nai e de sostela na súa vellez. A Carixeno encoméndolle o casamento da miña filla, e que a dote o mellor que poida. No caso de que un dos dous faleza, quédalle a súa parte ó que sobreviva.». Como cabía supoñer, os que souberon do testamento de Eudámidas ríronse del, pero os dous amigos recibiron a encomenda, e cumprírona, con singular contento. Montaigne (1533-1592), que lera a Luciano, recupera nos Ensaios esta historia, e válelle para concluír que a verdadeira amistade é sumamente rara no mundo; por iso lle dá a razón a Menandro, quen consideraba ditoso a todo aquel que atopase, aínda que só fora, a sombra dun amigo. Pola contra, na opinión de Montaigne, ó que de xeito ordinario chamamos amigos e amistades non son máis ca unións e familiaridades trabadas por causa dalgún interese. E conclúe lapidario: «O mes amis, il n'y a nul amy!» (Oh, meus amigos, non hai amigos!), frase atribuída en orixe a Aristóteles, pero que quizais non fose tan categórica como Montaigne a interpreta; tal vez un  «quen ten moitos amigos, non ten ningún amigo!», sería máis axeitado.

Si, entre os filósofos, empeñados desde a antigüidade en definir a amistade, é común afirmar a rareza da verdadeira, pero tamén constatar a súa necesidade para os homes. Sócrates «prefiriría un amigo a tódolos tesouros de Darío»; Aristóteles considerábaa como «o máis necesario para a vida»; Cicerón, no célebre Tratado sobre a amizade, escribe  que  «non hai nada tan axeitado á natureza»; Montaigne que  «é o máximo estremo de perfección nas relacións que ligan ós humanos»; Kant que «todo home cabal trata de facerse digno de ter un amigo»... En conclusión: os homes teñen ansia de amistade! Pero esa mesma natureza humana, sempre contradictoria, parece tender a maltratala, o que explicaría a súa rareza. Cervantes, no Quixote,  pon como exemplo de amistade firme non a de don Quixote e Sancho, como cabería esperar, senón a que existía entre as súas bestas, entre Rocinante e o ruzo de Sancho; e faino de xeito consciente: «para confusión de los hombres, que tan mal saben guardarse amistad los unos a los otros». E tamén habería que darlle a razón a Maquiavelo cando  advirte que os homes, en xeral, «son ingratos, volubles, simuladores, covardes diante do perigo e ávidos de riqueza. Mentres lle fas ben, son completamente teus: ofrécenche o seu sangue, os seus bens, a súa vida e os seus fillos… pero cando a necesidade se presenta danche as costas.». Na realidade, nada que non souberamos: a amistade é un cisne negro. «O amigo seguro soamente se coñece na situación insegura», dicía o verso de Eurípides; pero, de cantos temos noticia que pasaran esa proba na historia?...  Si, hai tempo que reflexiono sobre a amistade, máis canto máis solitario me volvo. Entendo a Nietzsche, aquel xigante solitario, cando consideraba irremediable o pago da peaxe da soidade para todo home que quixese ser tal; pero iso non lle evitaba un fondo sufrimento, como deixan percibir algunhas das súas cartas: «Un aínda ve, e fala por non calar, e para non calar escribe. Pero … a verdade escoitase ben, e di así: amigo Nietzsche, estás só, totalmente só»; «a miña saúde, en verdade, é normal; pero a miña alma continúa tan vulnerable coma sempre, e sinte ansia de bos amigos… Procúrame un pequeno círculo de persoas que queiran oírme e entenderme, e terasme san». Agora ben, os filósofos sempre falan da amizade ideal, desa unión de dúas persoas a través do amor recíproco e do respecto -segundo a definición de Kant, unha das que máis acordo concita-, e que se constituiría, segundo a coñecida síntese de Laín Entralgo, pola sucesión de actos de benevolencia, beneficencia e confidencia entre os amigos, sendo os de confidencia os máis característicos da amistade. Pero esas esixencias definitorias conducen a que soamente os adultos poderían aspirar á amistade. Para Cicerón, por exemplo, «a amizade non pode ser sólida senón na madurez da idade e na do espírito», e pouco ou nada se ten mudado nesa apreciación filosófica.

Á vista de todo iso, téñome preguntado eu moitas veces: Pero, que hai dos amigos da infancia, dos da adolescencia, dos da xuventude? Está claro que para os filósofos case nada. Serían amistades imperfectas, de colegas, de camaradas, de pandillas,… pero non de verdadeiros amigos. Non obstante, preguntádelle a calquera polos amigos máis queridos, por aqueles dos que nunca se esqueceu, e veredes como case sempre aparecen os da infancia, os da adolescencia e os da xuventude. Para a maioría dos mortais, en contra do que os filósofos establecen, son as amistades entre adultos as que adoitan atoparse na categoría das imperfectas!

Hai unhas semanas, un día calquera, sentado diante do televisor, comecei a ver unha película totalmente descoñecida para min: Cuenta conmigo (Stand by me) de Rob Reiner (1986). Neses momentos non podía imaxinar que nela ía atopar a maioría das claves sobre a amizade que me interesaban, as mesmas que non atopara nas lecturas filosóficas. Na realidade, esas claves viñan dun libro; porque a película está baseada nunha novela curta de Stephen King: The Body (1982). A novela, en síntese, conta a aventura que corren catro rapaces de 12 anos nos últimos días das vacacións de verán, do verán previo ó seu primeiro curso no instituto. Un suceso está na raíz da aventura: un rapaz coma eles dunha vila próxima desaparece, e os veciños e a policía de toda a contorna andan na súa procura; os protagonistas da historia descobren que, na realidade, o desaparecido xa está morto, que morreu atropelado polo tren e que o seu cadáver permanece próximo á vía nun lugar determinado. Deciden, entón, facer unha viaxe ata o lugar onde se atoparía o corpo, para así contemplar por primeira vez un morto. O relato escríbeo un dos catro amigos cando xa ten trinta e tantos anos, ten fillos nenos e é escritor. É fácil deducir que ese escritor ten moito de Stephen King. Podo dicir que é un dos relatos máis fermosos que levo lido sobre a amizade na adolescencia, e que a película non lle desmerece en nada. Ademais, está cheo de intelixentes reflexións sobre outras cousas, por exemplo sobre a narración, o narrador e a propia literatura. Hai fragmentos tan maxistrais coma  inesquecibles, coma aquel no que o narrador observa: «os amigos entran e saen das nosas vidas coma os camareiros nun bar»; xúrovos que nese momento parei de ler, para ver con total claridade aquelas portas de batentes, tan típicas nos bares de antano –inesquecibles as da película As vacacións de Mr. Hulot de Tatí-, que se abrían e se cerraban co seu característico ¡clac! ¡clac!; e así estiven un tempo, observando como entraban e saían os amigos da miña vida, e constatando, con pena, como, desde hai algún tempo, xa saían máis dos que entraban! Pero, sen dúbida, o momento culminante do relato, para min –e para o director do filme, que o desprazou desde a metade da novela ata  o final da película-, é aquel no que o escritor teclea no seu ordenador: 

“I never had any friends later like the ones I had when I was 12.

 Jesus, does anyone?”

“Nunca volvín a ter amigos coma os que tiven ós doce anos!

 Pero, meu Deus, alguén os volveu ter?”

Queridos amigos: hai amigos? Non o sei, tal vez tivese razón Nietzsche cando berraba: «Hai camaradería. Ogallá un día haxa amistade!». Non, non sei se hai amigos. Pero dunha cousa estou seguro: de que os houbo!... E, se un non se conforma con iso? Pois, que viva coma se os houbera!

Ah! O título da película, Stand by me, repite o do tema principal da película, a famosa e fermosísima canción de Ben E. King, do ano 1961, máis ou menos coetánea coa historia que conta The Body.

When de night has come

and the land is dark

and the Moon is the only light we see

...

Aínda non era vello!

El hombre es ese ser de corta vida

que se muere siempre demasiado pronto.

Javier Gomá

A vida non é breve...

non somos pobres, senón pródigos do tempo.

Séneca

Neste tempo terminal da Galicia rural, calquera sabe que onde máis veces adoitan xuntarse os veciños é nos tanatorios e nos camposantos. En asistencia a enterros será nunha das poucas cousas nas que os galegos estamos á cabeza en algo. No meu caso é rara a semana que non vou a un enterro ou a un cabodano, cando non a máis dun, así que teño certo coñecemento destes acontecementos sociais tan importantes para os galegos. Pero, nin sequera fai falla moita experiencia para saber que unha das frases máis repetidas nos velorios e nas conduccións é aquela que di: aínda non era vello!, referíndose ó finado. E dise isto tivera 60, 70 ou 80 anos. Pero, pregunto eu, pode considerarse que non é vello un home de 70 ou 80 anos? Coma case todo, depende como se mire.

Escribía Montaigne no libro primeiro dos seus Ensaios que acababa de cumprir trinta e nove anos e que podería vivir outros tantos, pero que sería loucura confiar niso, pois, cando revisaba o que acontecía na realidade, comprobaba como a maioría dos seus coñecidos morrera antes de cumprir os trinta e cinco. Iso sucedía na segunda metade do século XVI, unha época da que teño rexistrados abundantes datos para San Clodio que coinciden moi ben co que apuntaba Montaigne: entre os arredor de 300 habitantes que tiña a miña parroquia nesa época, deduzo que o máis vello roldaba os 75 anos, que habería media ducia en torno ós 60 e que a maioría falecía entre os 35 e os 45. A conclusión máis importante que puiden sacar de tales datos foi  que, daquela, practicamente non existían vellos, a maioría da xente morría nova e era rarísimo o caso de fillos que coidasen na súa casa de pais anciáns (1 caso entre 428 fogares da xurisdición de San Clodio en 1580). Esa situación mantívose na práctica ata finais do século XIX, tal como o demostra que España entrase no século vinte cunha esperanza de vida ó nacer de 35 anos, fronte ós 50 que tiñan nese momento os países máis desenvolvidos. Iso, mellor ca calquera libro de historia, pode darnos unha idea dos avances (?) que se produciron no noso país neses tres séculos que van de finais do XVI a finais do XIX. Na actualidade, a nosa esperanza de vida ó nacer está nos 82 anos (79 para os homes, 85 para as mulleres), unha das máis altas do mundo, arredor de tres anos por encima da media europea. Neste senso, soamente cabe cualificar de espectacular o aumento da esperanza de vida dos españois no século XX. Na explicación deste resultado habería que salientar, na miña opinión, dous factores fundamentais: por unha banda, o progreso do coñecemento científico en xeral, e da medicina en particular, que se produce no século XX (progreso científico que, curiosamente, segue a ter mala prensa en España, sobre todo de parte dun mal entendido “humanismo”, que exclúe á ciencia do que chaman “cultura humanística”: Ai Mario, Mario!); por outra, o éxito indiscutible do sistema sanitario que fomos capaces de organizar, e que agora corremos o perigo de destruír.

Á vista de todo isto, parecería razoable asegurar que, en efecto, aínda non era vello un finado de 80 anos, e moito menos un de 70 ou 60. Non obstante, non debemos esquecer que unha media é unha media. Por exemplo, o salario medio en España foi o pasado ano de algo máis de 22.000 euros (14 pagas de 1.600 euros), pero a maioría ten que conformarse con moito menos, no caso de ter traballo. Entón, se é motivo de gran satisfacción atopar un traballiño seguro de 1000 euros ó mes, sen pararse a pensar que está moi por debaixo da media, tampouco debería considerarse unha gran desgracia non pasar dos 70 ou 80 anos, idades moi próximas á media esperada e que practicamente dobran as que alcanzaron os nosos bisavós ou tataravós. Mirando dese xeito, tal vez sería máis razoable un resignado viviu o seu! ou un realista novo xa non era!, ou aquel compracido e democrático foise coa maioría (abiit ad plures) que usaban os romanos, na vez do queixumoso aínda non era vello! Este case sempre me soa máis a precaución do vivo, que non ten interese algún por irse cos amigos ausentes a estudar a xeoloxía dos camposantos, ca a compaixón polo finado.

En todo caso, coincido con Montaigne en que en calquera momento hai que estar preparados para ese trance, seguros da nosa natureza finita e mortal. Agora ben, estou con Albert Camus cando afirmaba que unha morte prematura sempre resulta irreparable. O desenlace, por moitas precaucións que se tomen, adoita resultar imprevisible, tanto no momento coma no xeito; e, coma na vida, o que si parece claro é que tamén se precisa da sorte no momento da morte. Morren uns despois de longas agonías e sufrimentos, a outros martirízanos antes de matalos, uns foron lanzados ás garras dos leóns e outros ós fornos crematorios, moitos viron como asasinaban ós seus fillos e violaban ás súas mulleres antes de que rematasen con eles... E fronte a ese exército de desafortunados, proba palmaria de como a inxustiza deste mundo nos acompañará ata a mesma porta de saída, hainos que teñen a sorte de morrer de repente e na súa cama, e incluso non faltan algúns privilexiados ós que se lles aparece a morte gozando das delicias do amor. Así morreu Atila, que non aguantou o frenesí da noite de vodas coa súa duodécima esposa, ou o presidente da terceira república francesa, Félix Faure (1895-99), que quedou teso de gusto mentres a súa amante lle facía unha felación no pazo do Elíseo, ou o multimillonario Nelson Rockefeller, que fora vicepresidente dos Estados Unidos, quen morreu de paro cardíaco, pero non traballando, como se dixo, senón facendo o amor coa súa secretaria.... Pero, por respecto á verdade, non se pode meter neste último grupo ó Papa Xoán XII (955-964), como fixo Montaigne; é certo que morreu no leito cunha muller, pero non de pracer, senón dun estacazo que lle propinou o burlado home da adúltera, aínda que as crónicas oficiais aseguren que foi o demo en persoa quen castigou ó pecadento pontífice (pero, non quedaramos en que o demo se alegraba dos nosos pecados?...). Eu, se puidera escoller, preferiría unha morte rápida e sen premeditación, evitaría por causas obvias os sufrimentos da enfermidade ou do martirio, pero tampouco me gustaría que me viñese a reclamar no medio das alegrías que se viven en panos menores, ou sen panos: lixeiro de equipaxe si, pero non co cu ó aire! Chegado o momento, tampouco me gustaría que me pillase plantando coles, como pedía Montaigne, sinal certo da súa falta de práctica co sacho cando era novo; non, eu conformaríame cunha morte semellante á do Ventura “o Vilar”, farmacéutico consorte que fora da farmacia de Leiro durante moitos anos, quen recibiu a chamada da vella capitana a unha idade axeitada, en día solto e coa máis absoluta normalidade, ó remate  da  partida de dominó cos amigos, no café do Foro.

Tristeza

Muniain chorando

No  capítulo dedicado á tristeza dos Ensaios, conta Montaigne a historia de Psamenito, rei de Exipto, derrotado e feito prisioneiro por Cambises, rei de Persia. Mentres os seus amigos  presos choraban e se lamentaban ó ver como a princesa, a súa filla, se convertera en criada dos seus captores, el permanecía calado e impasible. Mantívose en idéntica disposición cando viu como conducían ó seu fillo á morte, pero cando observou a un dos seus amigos entre os presos comezou a golpearse a cabeza e deixouse gañar pola desolación.

Entende Montaigne que a conducta de Psamenito explícase porque, estando cheo e saturado de tristeza, o máis leve engadido fixo que o seu sentimento se desbordase. Mentres, o propio Cambises, informado do comportamento de Psamenito, daba outra explicación do seu comportamento: «Só a última dor puido significarse con lágrimas; as dúas primeiras excederon con moito calquera medio de expresión».

Quedoume moi gravada a suxestiva historia de Psamenito, pero non acaba de convencerme ningunha das dúas explicacións que dan os Ensaios. Tal vez o que pasa é que non existe explicación racional algunha para a conducta do rei cativo. Podería ser que a historia simplemente constatase iso: que permanecemos impasibles ante feitos de importancia fundamental mentres se desatan as nosas paixóns por cousas de menor ou leve importancia. Si, resulta sorprendente a importancia que lle damos, ás veces, a cousas sen importancia.

Pensaba niso vendo, e comprendendo, a desolación dos xogadores e afeccionados do Athletic de Bilbao despois da final da Europa League do mércores pasado, desolación que contrastaba  coa euforia dos xogadores e afeccionados do Atlético de Madrid, os meus fillos incluídos. Pero, igual ca no relato de Psamenito, entendía menos a noticia, tal vez certa, que daban tódolos medios de comunicación, de que a imaxe de Muniain chorando encollera o corazón de millóns de españois. Parece difícil entender que sexan os mesmos millóns de españois que, impasibles, contemplamos as terribles imaxes de guerra, morte, fame, inxustizas e todo tipo de ignominias, que vomitan os telexornais, día si e día tamén, sobre a nosa mesa, sen perda de apetito algún pola nosa parte! Parece difícil de entender que sexan os mesmos millóns de españois que rin a gargalladas todos os “chascarrillos” e chistes malos que, sobre un exército de senvergonzas con garabata que está desangrando o país, elaboran e contan cómicos, periodistas e tertulianos –a maioría moi ben mantidos-, desde os mesmos medios! Parece difícil de entender que sexan os mesmos millóns de españois que centran o seu punto de mira nos privilexios dos funcionarios –a maioría deles simples mileuristas- como mal supremo, mentres observan impasibles como os que os levan á ruína viven como "marajás" ou se van para a casa con indemnizacións millonarias!...

Sabedes o que vos digo? O que dixera Estanislao Figueras, primeiro xefe de Estado e de Goberno da primeira República Española, nun Consello de Ministros: «Estoy hasta los cojones de todos nosotros!».