Aínda non era vello!

El hombre es ese ser de corta vida

que se muere siempre demasiado pronto.

Javier Gomá

A vida non é breve...

non somos pobres, senón pródigos do tempo.

Séneca

Neste tempo terminal da Galicia rural, calquera sabe que onde máis veces adoitan xuntarse os veciños é nos tanatorios e nos camposantos. En asistencia a enterros será nunha das poucas cousas nas que os galegos estamos á cabeza en algo. No meu caso é rara a semana que non vou a un enterro ou a un cabodano, cando non a máis dun, así que teño certo coñecemento destes acontecementos sociais tan importantes para os galegos. Pero, nin sequera fai falla moita experiencia para saber que unha das frases máis repetidas nos velorios e nas conduccións é aquela que di: aínda non era vello!, referíndose ó finado. E dise isto tivera 60, 70 ou 80 anos. Pero, pregunto eu, pode considerarse que non é vello un home de 70 ou 80 anos? Coma case todo, depende como se mire.

Escribía Montaigne no libro primeiro dos seus Ensaios que acababa de cumprir trinta e nove anos e que podería vivir outros tantos, pero que sería loucura confiar niso, pois, cando revisaba o que acontecía na realidade, comprobaba como a maioría dos seus coñecidos morrera antes de cumprir os trinta e cinco. Iso sucedía na segunda metade do século XVI, unha época da que teño rexistrados abundantes datos para San Clodio que coinciden moi ben co que apuntaba Montaigne: entre os arredor de 300 habitantes que tiña a miña parroquia nesa época, deduzo que o máis vello roldaba os 75 anos, que habería media ducia en torno ós 60 e que a maioría falecía entre os 35 e os 45. A conclusión máis importante que puiden sacar de tales datos foi  que, daquela, practicamente non existían vellos, a maioría da xente morría nova e era rarísimo o caso de fillos que coidasen na súa casa de pais anciáns (1 caso entre 428 fogares da xurisdición de San Clodio en 1580). Esa situación mantívose na práctica ata finais do século XIX, tal como o demostra que España entrase no século vinte cunha esperanza de vida ó nacer de 35 anos, fronte ós 50 que tiñan nese momento os países máis desenvolvidos. Iso, mellor ca calquera libro de historia, pode darnos unha idea dos avances (?) que se produciron no noso país neses tres séculos que van de finais do XVI a finais do XIX. Na actualidade, a nosa esperanza de vida ó nacer está nos 82 anos (79 para os homes, 85 para as mulleres), unha das máis altas do mundo, arredor de tres anos por encima da media europea. Neste senso, soamente cabe cualificar de espectacular o aumento da esperanza de vida dos españois no século XX. Na explicación deste resultado habería que salientar, na miña opinión, dous factores fundamentais: por unha banda, o progreso do coñecemento científico en xeral, e da medicina en particular, que se produce no século XX (progreso científico que, curiosamente, segue a ter mala prensa en España, sobre todo de parte dun mal entendido “humanismo”, que exclúe á ciencia do que chaman “cultura humanística”: Ai Mario, Mario!); por outra, o éxito indiscutible do sistema sanitario que fomos capaces de organizar, e que agora corremos o perigo de destruír.

Á vista de todo isto, parecería razoable asegurar que, en efecto, aínda non era vello un finado de 80 anos, e moito menos un de 70 ou 60. Non obstante, non debemos esquecer que unha media é unha media. Por exemplo, o salario medio en España foi o pasado ano de algo máis de 22.000 euros (14 pagas de 1.600 euros), pero a maioría ten que conformarse con moito menos, no caso de ter traballo. Entón, se é motivo de gran satisfacción atopar un traballiño seguro de 1000 euros ó mes, sen pararse a pensar que está moi por debaixo da media, tampouco debería considerarse unha gran desgracia non pasar dos 70 ou 80 anos, idades moi próximas á media esperada e que practicamente dobran as que alcanzaron os nosos bisavós ou tataravós. Mirando dese xeito, tal vez sería máis razoable un resignado viviu o seu! ou un realista novo xa non era!, ou aquel compracido e democrático foise coa maioría (abiit ad plures) que usaban os romanos, na vez do queixumoso aínda non era vello! Este case sempre me soa máis a precaución do vivo, que non ten interese algún por irse cos amigos ausentes a estudar a xeoloxía dos camposantos, ca a compaixón polo finado.

En todo caso, coincido con Montaigne en que en calquera momento hai que estar preparados para ese trance, seguros da nosa natureza finita e mortal. Agora ben, estou con Albert Camus cando afirmaba que unha morte prematura sempre resulta irreparable. O desenlace, por moitas precaucións que se tomen, adoita resultar imprevisible, tanto no momento coma no xeito; e, coma na vida, o que si parece claro é que tamén se precisa da sorte no momento da morte. Morren uns despois de longas agonías e sufrimentos, a outros martirízanos antes de matalos, uns foron lanzados ás garras dos leóns e outros ós fornos crematorios, moitos viron como asasinaban ós seus fillos e violaban ás súas mulleres antes de que rematasen con eles... E fronte a ese exército de desafortunados, proba palmaria de como a inxustiza deste mundo nos acompañará ata a mesma porta de saída, hainos que teñen a sorte de morrer de repente e na súa cama, e incluso non faltan algúns privilexiados ós que se lles aparece a morte gozando das delicias do amor. Así morreu Atila, que non aguantou o frenesí da noite de vodas coa súa duodécima esposa, ou o presidente da terceira república francesa, Félix Faure (1895-99), que quedou teso de gusto mentres a súa amante lle facía unha felación no pazo do Elíseo, ou o multimillonario Nelson Rockefeller, que fora vicepresidente dos Estados Unidos, quen morreu de paro cardíaco, pero non traballando, como se dixo, senón facendo o amor coa súa secretaria.... Pero, por respecto á verdade, non se pode meter neste último grupo ó Papa Xoán XII (955-964), como fixo Montaigne; é certo que morreu no leito cunha muller, pero non de pracer, senón dun estacazo que lle propinou o burlado home da adúltera, aínda que as crónicas oficiais aseguren que foi o demo en persoa quen castigou ó pecadento pontífice (pero, non quedaramos en que o demo se alegraba dos nosos pecados?...). Eu, se puidera escoller, preferiría unha morte rápida e sen premeditación, evitaría por causas obvias os sufrimentos da enfermidade ou do martirio, pero tampouco me gustaría que me viñese a reclamar no medio das alegrías que se viven en panos menores, ou sen panos: lixeiro de equipaxe si, pero non co cu ó aire! Chegado o momento, tampouco me gustaría que me pillase plantando coles, como pedía Montaigne, sinal certo da súa falta de práctica co sacho cando era novo; non, eu conformaríame cunha morte semellante á do Ventura “o Vilar”, farmacéutico consorte que fora da farmacia de Leiro durante moitos anos, quen recibiu a chamada da vella capitana a unha idade axeitada, en día solto e coa máis absoluta normalidade, ó remate  da  partida de dominó cos amigos, no café do Foro.