Historias da tele

Cúmprense agora sesenta anos de televisión en España. Na infancia  da miña xeración aínda era o aparato de  radio o que presidía boa parte da vida familiar, desde a cima dun aparador ou dunha repisa, na cociña ou no comedor. Pero a principios dos sesenta, entre a infancia e a adolescencia, descubrimos a televisión, o invento que acabaría expulsando á radio do seus domésticos altares.

A televisión chegaba oficialmente a Galicia no 61, pero iso foi nas cidades; á maioría da vilas non chegou ata  un par de anos despois. Lembro moi ben a primeira vez que a vin. Foi un domingo, calculo que do 63, no que tódolos rapaces de San Clodio, acompañados por padre Pedro, o frade do mosteiro que exercía de párroco, subimos ata a casa de don  José,  o cura da veciña parroquia de San Lourenzo da Pena. A reitoral de San Lourenzo, hoxe arruinada, era fermosa, e estaba situada xusto por debaixo da igrexa parroquial, dominando coa vista boa parte daquel traballado Ribeiro de Avia. Naquela casa, sentados no chan de madeira dunha sala grande, e vixiados  pola criada do señor abade, non fose que se nos ocorrese tocarlle ó valioso aparello, contemplamos o primeiro programa de televisión das nosas vidas. Chamábase “Escala en Hifi”, e era un programa musical, que nos gustara; pero aínda nos gustaran máis os anuncios, principalmente os de electrodomésticos: estufas “Corberó”, neveiras “Kelvinator”, televisores “Werner”, ..., enxeños todos moi desexados pero que aínda ninguén posuía nas aldeas.

Os cafés de Leiro deberon de poñer a televisión no ano 65, porque no 64, cando a final de España con Rusia, aínda non a tiñan. Aproveitando aquel evento, o Sr. Bernardino “O Camba”, dono do cine, colocara unha antena no piñeiro máis alto do Coto de Gaio e trouxera un televisor para poñer o partido. Creo que a entrada custara unha peseta, non me lembro ben, pero o que si lembro é que na pantalla víase máis a neve da pésima sinal que chegaba ó fondo do val cós xogadores dos equipos. Pero a xente saíra contenta: gañara España.

Onde xa daquela se vía ben a televisión era nos pobos altos: en Lebosende, en Cenlle, no Carballiño; porque collían mellor a sinal de Santiago. Por entón, eu ía andando tódolos sábados a Lebosende á tenda de meu tío Eduardo, para ver “El Virginiano”, “Cesta y Puntos” e “Perdidos en el Espacio”, esta última a miña serie favorita. O malo era que acabada de noite, e despois pasaba bastante medo baixando ás escuras pola verea de volta á casa. Desde mediados dos sesenta tamén se podía ver a televisión no cámping de Leiro, pero o barullo da cafetería facía imposible seguir calquera serie ou película, salvo cando pasaban “Viaje al fondo del mar”, ós domingos pola tarde; esa serie conseguía algo milagroso: que todo o mundo quedase atento e calado, incluso os xogantíns do subastado. Teño cavilado nese misterio, e creo que se debía ó característico ping.., ping.., ping... do sonar do submarino da serie, que nunca deixaba de soar.  Alá polo 68, a miña tía Irene mercou a terceira televisión de San Clodio (a primeira trouxéraa de Estados Unidos don Pepe “O comandante”, e a segunda mercárana os frades do convento). Era a época de “Galas del Sábado”, pero o que eu quería ver eran as series que poñían ó rematar as galas: “Ladron sin destino”, “El hombre del maletín”, “Los intocables”; non obstante, poucas veces estaban meus tíos dispostos a permanecer erguidos ata tan tarde, e menos a seguir gastando butano na catalítica...

A principios dos setenta, por fin, chegou a televisión á nosa casa. Pero eu xa comezaba a mocear, e, en consecuencia, xa perdera gran parte do meu interese pola tele.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 4 de decembro do 2016

Do cine e dos soños

Escribo recén estreada a primavera. O día aparece fermoso e soleado; os paxariños alegran con infinitos rechouchíos as ribeiras do Arenteiro; as claudieiras e os prexegueiros poñen notas de cor nas paisaxes coas súas copas floridas; fumegan os eidos onde se traballaron as primeiras sementeiras… E diante de toda esta beleza regalada un quixera esquecerse, alomenos por uns días, de todas as tribulacións que perturban a súa tranquilidade, sexan estas domésticas, locais, estatais ou universais. Así que non escribirei da nada diso e falarei do cine.

  Na miña infancia, nos anos sesenta, en Leiro existía o Cine Principal, ou Cine do Camba, polo apelido do propietario, un home bo e simpático que tamén exercía de agricultor a diario, de taberneiro ás noitiñas, e de xuíz de paz, sen soldo, cando era preceptivo. A Semana Santa era daquela a verdadeira semana do cine, porque a diferenza do resto do ano, en que só había sesións ós domingos, nestas datas habías xoves, venres, sábado e domingo. Eran os días das películas relixiosas – “Fray Escoba”, “Molokai”, “Marcelino, pan y vino”…-, pero tamén das de terror, xénero no que as mexicanas en branco e negro do “Santo: El Enmascarado de Plata” eran as que máis éxito tiñan. Logo, o resto dos domingos, nunca fallábamos á sesión das catro, reclamados polos altavoces exteriores que a todo volume repetían cancións dos Bravos –“Black is black”, “Bring a little lovin´”- e rancheiras de Antonio Aguilar – “Tu retratito”, “Sonaron cuatro balazos”-. En xeral,  as películas, a maioría westerns, igual cós NODOs, chegaban a Leiro con bastante atraso, e os que se ían facendo mozos e tiñan bicicleta desprazábanse a Ribadavia ou ó Carballiño –había tres cines en cada vila- para ver os filmes máis recentes. O resto tiñamos que contentarnos coas estreas de setembro, nas festas de Ribadavia e do Carballiño, festas nas que había anos que se vían ata tres películas no mesmo día, unha en cada cine.  Algún gran título dos sesenta, coma “55 días en Pekín” ou “La caída del Imperio Romano”, nunca chegaron a Leiro, pero eu e os meus amigos sabiámolas enteiriñas grazas os relatos que debaixo das solainas de San Clodio nos contaba o Suso da Petanasa, que subía tódolos domingos en bicicleta ó cine ó Carballiño: «Suso, cóntanos outra vez “55 días en Pekín”»… E alí estabamos todos caladiños escoitando ó Suso e imaxinando a valentía de Charlton Heston e a fermosura de Ava Gadner… Resulta sorprendente e marabillosa esa necesidade innata que temos os  humanos de que nos conten historias.

  O domingo pasado estiven no cine en Leiro, no Novocine, ou Cine do Ernesto. Abriu hai trinta e tantos anos, uns dez despois de que pechara o Camba, con quen comezara o Ernesto a súa carreira de axudante de maquinista, sendo apenas un neno, coma o Totó de “Cinema Paradiso”. Despois foi maquinista titular en cines da empresa Fraga, en Vigo, e logo regresou para cumprir o seu soño: volver abrir un cine en Leiro. Cando veu era xusto a época na que os cines pechaban en tódolos lados, e poucos lle auguraban moita vida á súa empresa. E se el só pensase no diñeiro, no único que se pensa agora, o seu cine houbera pechado ó pouco de abrir. Pero o caso é que ultimamente, coas estreas case simultáneas, asiste moita xente ó cine de Leiro. O domingo, mentres el recollía as entradas e falabamos dos vellos tempos, foron pasando por diante cantidade de amigos e coñecidos do Carballiño e de Ribadavia –sen cines desde hai anos- que agora veñen con gusto ó cine de Leiro. Quen nolo ía dicir hai algún tempo!... Pois todo é grazas ó Ernesto, un exemplo vivo deses homes que tanto alababa Emerson: aqueles que nunca abandonan o camiño dos seus soños.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 27 de marzo do 2016.

Cartas e carteiros

Este ano, por primeira vez desde non sei cando, non recibín ningunha felicitación de Nadal por carta; chegaron bastantes por e-mail e por whatsapp, pero por correo ordinario ningunha. Tamén debo confesar que haberá cousa de dez anos que deixei de escribir postais de Nadal. Pero a crise do correo ordinario é xeral, nin me afecta só a min, nin ás felicitacións de Nadal exclusivamente. O certo é que apenas escribimos cartas, e que en xusta “correspondencia” apenas nos las escriben. Si, xa sei que aínda así o buzón adoita estar cheo, pero non son cartas: son misivas do banco, recibos da electricidade e da auga, folletos publicitarios, … E cada vez que o carteiro nos reclama invádenos tal angustia que só pensamos en cal será o infortunio para a que se solicita o noso acuse de recibo: multa de tráfico, revisión de facenda, citación do xulgado, … E non obstante, houbo un tempo no que cando o carteiro chamaba á porta o que sentiamos era un sobresalto de felicidade. Era aquel tempo no que a xente escribía cartas.

Se o pensamos ben, o cambio fundamental que leva transformando a sociedade nos últimos dous séculos é o do incremento da velocidade; pero non só na producción e distribución de bens, tamén na transmisión e comunicación de ideas, coñecementos e emocións. E a carta persoal adoitaba transmitir emocións e sentimentos de especial interese para o correspondente, de aí o seu inconmensurable valor. Non obstante, pola súa natureza, a carta precisa tempo: de quen a escribe, para a reflexión; de quen a transporta, para o desprazamento; e de quen a recibe, para a lectura. Pero agora, a pesar do tedio que nos consume, ninguén parece dispor de tempo.

Hai unha marabillosa película de Jacques Tatí, Día de festa (1948), que é unha sátira da obsesión pola velocidade: retrata a Françoise, un carteiro rural francés que, despois de ver nun NODO as novas técnicas dos carteiros dos EE UU, comeza a emulalos coa súa bicicleta. E eu vivín o mesmo cambio en San Clodio, nos anos sesenta: cando pasamos do Antonio “O Salgado”, carteiro peonil e paroleiro, ó motorizado José “O Charrapas”, calcado do Françoise de Tatí, que primeiro substituíu as pernas por unha bicicleta Orbea, logo a bicicleta por unha moto Guzzi, e máis tarde a moto por unha Citroneta 2CV do mesmo modelo ca unha que me trouxeran a min os reis. Pero o José non só presumía da velocidade mecanizada na súa cartería, senón que ata nos desafiaba ós máis novos, na súa taberna de Leiro, a ver se algún conseguía seguilo correndo costa arriba pola verea de Riobó a Osmo. E non se chegou a ir á verea de Osmo, pero algunhas noites de verán celebráronse carreiras de varias voltas á Praza do Cruceiro de Leiro, nas que o Charrapas  sempre saíu victorioso fronte ós mais asiduos clientes da súa taberna; e don Alfonso, daquela xefe de correos en Leiro e agora asiduo lector desta columna, pode dar fe de tan gloriosas e festivas olimpíadas …

Hoxe, a comunicación vía e-mail e whatsapp é instantánea, e case de balde: un gran adianto, sen dúbida. Pero xa ninguén volverá experimentar a fonda emoción que significaba recibir unha carta, no internado, na mili, na emigracíón,…, da familia, dun amor, dun amigo... A profesión de carteiro tamén está ameazada de extinción, co que tampouco haberá máis Françoises, nin máis Charrapas... Sucede, querido lector, que detrás dos grandes avances agóchanse ás veces grandes perdas. E esta das cartas non vai ser menor: unha, porque as cartas sempre foron importantes fontes de literatura; e dúas, porque literatura e vida non deixan de ser sinónimos.

Artigo publicado no diario La Región o venres 8 de xaneiro do 2016.

Bieite

A dicir dun ilustrado, a natureza favoreceu a Bieite cunha das situacións máis fermosas e pintorescas de Galicia; e eu, que coñezo ben Bieite, de alí era a miña aboa materna e por alí andan perdidas algunhas propiedades familiares, comparto a opinión do ilustrado. En pleno Ribeiro, erguida sobre a soleada ladeira que baixa do coto de Santa Elena, domina coa vista gran parte do ameno e virxiliano val do Avia: o das aldeas repartidas polos outeiros, o das veigas á beira do río, o das viñas rubindo polas costeiras e o dos piñeirais coroando os cotos. Certo que Bieite viviu tempos mellores, coma a maioría das parroquias do rural: dos catrocentos habitantes que tiña nos anos sesenta caeu hoxe a pouco máis dun cento, amosando o triste escenario de barrios deshabitados, casas abandonadas e terras ermas que todos coñecemos. Con todo, conserva Bieite unha das mellores festas do Ribeiro: a da Santa Elena, unha festa que mestura na miña memoria o arrecendo dos pementos fritidos e das pavías de Portolodeiro, cos sons dos Chicos del Jazz, da Bellas Farto, dos Satélites…, e coas primeiras incursións adolescentes na busca da túrxida sensualidade das rapazas en flor. En tempos, no Ribeiro, como festa campestre, á Santa Elena só lle facía sombra o San Pedro de Leiro, pero agora ata o supera. E que uns corenta veciños poidan contratar as atraccións musicais que contratan, ano tras ano, danos unha idea da forza da tradición nas nosas xentes: para o bo e para o malo. 

Hai anos que non vou á Santa Elena, pero vexo os programas e xogo a lotería da festa. E hai algo que non me gusta: sempre escriben "Vieite" en vez de "Bieite", que sería o correcto. Teño preguntado e a resposta adoita sela mesma: “Foi así toda a vida. Sempre se escribiu Vieite”. E aquí residen dous erros moi comúns: un, pensar que a vida dun, se acaso sumada coa dos antepasados próximos, é “toda a vida”; dous, considerar que todo o que se vén facendo por costume está ben feito. 

É certo que desde mediados do século XIX o nome de Bieite adoitaba aparecer nos rexistros como Vieite, pero antes xa figurara Bieite. Hai que considerar que a primeira noticia desta poboación data do ano 928, nada menos, e fala da villa Benedicti, é dicir, da vila de Benedictus. Do latín Benedicti, coas regras evolutivas do galego, veu "Bieite" –forma que xa documentamos en 1272-, o mesmo que de Benedictum veu o galego "Bieito" ou o castelán "Benito". Polo tanto, escribindo "Vieite" cométese o mesmo erro ortográfico ca se escribísemos "Vieito" ou "Venito". Por iso o Nomenclátor de Galicia rexistra "Bieite", a forma que se debe usar. A diferenza doutros casos dubidosos, non cabe aquí rebeldía algunha, só terquedade ou ignorancia. Aínda así, o realmente grave é ver escrito "Vieite" na sinaléctica, tanto da poboación coma da estrada; porque as autoridades competentes non poden alegar descoñecemento do Nomenclátor, mentres que, deste xeito, incumpren a legalidade e inducen o erro dos veciños.

Releo o que escribía don Abelardo Moralejo en 1977 sobre a grafía dos topónimos galegos, en Toponimia Gallega y Leonesa, e congratúlome do moito que temos avanzado: xa non resultan comúns os "Puebla de Trives", "Puenteareas", "Mellid", "Orense", "Caldas de Reyes"…, daquela de uso maioritario; e iso a pesar de nefandos episodios puntuais coma o da inventio de "Desván de los Monjes", por obra e graza do anterior Conselleiro de Cultura, ou o da reiterada negativa do Presidente do Goberno de España, que é galego, a dicir "Soutomaior". Pero quedan cousiñas: "San Lorenzo", "San Félix", "Villaverde"… aínda os vin eu en anuncios festeiros deste verán. 

Artigo publicado no diario La Región o venres 12 de setembro do 2014

Semana Santa

Entre os diversos tempos do ano poucos cambiaron tanto coma a Semana Santa. Non falo do tempo atmosférico, que, a pesar do cambio climático, segue a ser o de sempre: un tempo de plena primavera. Tampouco do tempo escolar, de felices vacacións como xa o era en tempos do Imperio Romano. Nin sequera do litúrxico, que tamén se mantén no que era.  Non, eu falo do xeito de vivir a Semana Santa, que nada ten que ver co de hai corenta ou cincuenta anos, que era o que, con poucos cambios, mantivera a tradición cristián durante séculos.

A min gustábame aquel tempo de Semana Santa da infancia e da adolescencia, aínda que é probable  que agora non me gustase. Porque o tempo pasa: ó neno repúgnalle o ruxe-ruxe que adoraba de bebé, o mozo vai abandonando os xogos da adolescencia e o vello dubida que algunha vez fose vencido polas paixóns da mocidade. Pero sería absurdo e cruel que o vello tivese que renegar do vello ruxe-ruxe ou das tolerías da xuventude.

Eu quero dicir que o de Semana Santa non era un tempo triste; ó contrario, penso con Unamuno que era dos máis desexados e poéticos do ano. Agora, por exemplo, pode parecer absurdo o que desfrutabamos os nenos léndolle Vía Crucis ós maiores, na igrexa: eu sentía a súa emoción baixo a forza do relato, sobre todo na IV Estación, cando a Nai se atopaba co Fillo e non podía facer nada para defendelo: “¡Que dolor para Jesús y que dolor para su Madre!”; e na XII, cando Xesús exclamaba: “¡Dios mío, Dios mío! ¿por qué me has abandonado?”. Ou os nervios que pasabamos na sancristía cando  se repartían os traxes de monaguillo, xusto antes dos oficios, moi semellantes ós nervios dos xogadores cando o adestrador dá a lista dos titulares que van xogar o partido e reparte as camisetas: unha das maiores ofensas que recibín na vida foi o ano que a sancristana, a Carmiña “A Ferreira”, que en gloria estea, me deu o hábito dos pequenos, o de nazareno, cando eu pensaba que ía levar o dos grandes, o de axudar á misa. Ou a alegría das partidas de marro, na Praza de San Clodio, entre oficios do Xoves Santo; e a de ir tocando a carraca, en silencio de campás, por tódolos lugares da parroquia, cantando en atolada e infantil correría: O primeiro, o primeiro!... O segundo, o segundo!... E o fervor que se observaba naquelas procesións de imaxes tan impoñentes, coma a da Dolorosa, co seu corazón de prata atravesado por mil frechas de dor; ou a do Nazareno, preso á columna cunha corda que a min sempre me parecía demasiado luxosa para o relato, igual cá saia de terciopelo vermello que vestía; e o medo que metía a daquela furna de cristal onde, envolto nunha saba branca, ía o Cristo articulado que, segundo contaban, se utilizara nos desencravos de antano. E que dicir das sesións do Cine Principal, sempre cheo en ausencia de baile, que mesturaban nesas datas os temas relixiosos cos de crimes e misterios, sendo a miña debilidade as películas do Santo “El enmascarado de plata”.

Logo, coa mocidade, da man do ministro Fraga, chegou o turismo a Leiro. Serrat cantaba a Saeta de Machado e o Romance de Curro el Palmo mentres eu cruzaba, en vagón de segunda, os océanos verdes dos Campos de Castilla camiño de Ribadavia.  Cando a Semana Santa era calorosa xa se vía algún bikini polo Misieiro, e a parella da Garda Civil, por recomendación do párroco, facía horas extra, tanto para limitar o esplendor sobre a herba da beira do Avia coma para desenchufar a máquina de discos da cafetería do Cámping, acusada de ritmos incompatibles coa Semana Santa. E así foi como comezamos a perder interese polo marro, a faltar a algúns oficios e a esquecernos das procesións. Naqueles marabillosos anos... Despois, o tempo seguiu correndo.

Artigo publicado no diario "La Región" o xoves 17 de abril do 2014

Eloxio das tabernas

Este tempo de invernía sempre me trae á memoria as tabernas de antano. Gustábanme aquelas tabernas rurais, metade taberna, metade tenda de ultramarinos, nas que as esencias espirituosas propias do negocio viñan mesturadas coas do tabaco, as do xabón, as do aceite, as da canela; aqueles mostradores de madeira con permanente cheiro a lixivia; aquela mesa, única na maioría dos casos, que tanto valía para botar unha brisca coma para ler un periódico atrasado; aquelas fotos afumadas de vellos almanaques que, perdidos os días e os meses, reducían a medida do tempo ó paso dos anos… Pero o gran valor das tabernas non estaba nos decorados, senón nos actores. Poucos lugares do mundo rural, e do urbano,  poderían competir historicamente coa taberna  en canto a espazo de sociabilidade e aprendizaxe en liberdade. Desde o poder, cívico e relixioso, sempre se fomentou unha imaxe da taberna como nai de tódolos vicios, pero era unha visión parcial, froito da desconfianza cara a un lugar difícil de controlar e mediatizar. Opino coma Savater: non hai signo de civilización máis indubidable cá abundancia e calidade das tabernas. E por iso Galicia, aínda que pobre, sempre foi un país sumamente culto e civilizado; ata que comezaron a desaparecer as tabernas.

As tabernas do Ribeiro talvez non fosen coma as betanceiras, para Cunqueiro as máis fermosas de Galicia, nin se comparasen coas santiaguesas no número de títulos dos seus seareiros, pero debían estar entre as mellores para a aprendizaxe do canto, da filosofía popular, da xeografía do país ou mesmo das artes da narrativa e do teatro. A iso axudaban tanto as propias características dos nosos viños, axeitados para unha filosofía humana peripatética e sentimental, como recoñecía o propio Cunqueiro, coma o paso continuo de arrieiros e mercadores de viño que chegaban de todo o país cargados de relatos e de experiencias. As miñas tabernas eran as de Leiro: a do “Charrapas”, a do “Camba”, a do “Carrachuchelo”, a do “Nores”, a do “Nabor”. Nelas bebíase moito e ben. Pero tamén facíamos frecuentes incursións polas de Ribadavia, polas do Carballiño, por Riobó, por Berán, por Lebosende, por Pazos de Arenteiro, por Beade, por Esposende, polo Barón, polo Porto… Había que controlar o territorio. 

A taberna, aínda nas versións posteriores do bar e do café, é un dos misterios máis gozosos da vida, que convén aproveitar. Concordo con Samuel Johnson, un sabio inglés do XVIII, cando dicía que «entre o ideado polos homes non hai nada que produza tanta felicidade coma unha taberna». A taberna é un dos mellores antídotos contra a soidade, dentro un pode esquecerse dos problemas cotiás e en poucos lugares se ten unha maior sensación de seguridade. Contra do que é crenza común, os veteranos da taberna, e os bos taberneiros, adoitan ser discretos e lúcidos: apenas preguntan, deixan que fales do que queiras e logo son capaces de ler nese relato o que precisas saber ou escoitar. Por iso, algunhas das cousas máis importantes, sobre nós mesmos, sobre os nosos devanceiros, sobre os amigos e sobre a vida, aprendémolas nas tabernas. A taberna é ademais, por todas esas razóns, unha das bocas principais da literatura: nela é onde un comeza a entender que é iso do “sentido da vida”. A débeda da literatura universal coas tabernas é inmensa, moito maior ca coas aulas universitarias, e ninguén se debería atrever a escribir nada sen ter certa experiencia da vida tabernaria. De Homero a Joyce, pasando por Dante, Rabelais, Lope de Vega, Baudelaire, Allan Poe, Dostoyevski, Hemingway, Truman Capote, Juan Rulfo, Onetti, Cunqueiro, Celso Emilio e tantos outros, a historia da literatura esta chea de grandes bebedores e de asiduos das tabernas. Si, xa sei que houbo excelentes escritores que nunca probaron o alcohol, e que ata aborreceron as tabernas. Sempre se poñen os exemplos de Kafka e  de Borges; pero, non notastes coma unha friaxe que percorre o espiñazo ó ler os seus relatos?

Artigo publicado no diario "La Región" o 4 de xaneiro do 2014

O curioso impertinente: efemérides

Siempre se pierde el tiempo.

Lo que se llama ganar tiempo es perderlo.

 El tiempo: he aquí la tragedia.

Unamuno

Efeméride (singular de efemérides, do latín ephemerides, plural de ephemeris ‘diario, bitácora’, á súa vez do grego ephemeros ‘de un día, efémero’) é palabra que denomina a celebración do aniversario dun  acontecemento notable. En Galicia, e en España, desde hai algúns anos, vivimos nunha continua e frenética celebración de conmemoracións e rememoracións: cincuentenarios, centenarios, quintos centenarios, milenarios…; de nacementos, de pasamentos, de vitorias, de perdas, de ereccións, de derrubes, de publicacións, de estreas, de chegadas, de saídas…; eu que sei a de cousas que rememoramos! Está ben estudada polos sociólogos e polos historiadores esta obsesión pola conmemoración, que relacionan con sociedades envellecidas ou que viven épocas de decadencia. Resulta natural que cando non se divisa o futuro con claridade os homes volvan a vista cara o pasado. Non serei eu tan crítico con estas celebracións coma W. Benjamin, que pensaba que a única tarefa das rememoracións era salvar o que fracasara. Non; nada teño en contra das conmemoracións, especialmente cando corren pola conta dos conmemorantes (suposto bastante raro, por certo).

Este verán, en concreto, celebráronse no Carballiño dúas efemérides moi soadas, as dúas por acontecementos dignos de conmemorar: a cincuenta edición da Festa do Pulpo e os douscentos anos da constitución do concello do Carballiño. Pero, claro, todo proceso de conmemoración leva consigo, como resulta preceptivo, o da exhibición dos títulos, documentos e reliquias que testemuñan a antigüidade do conmemorado; e aquí foi onde me asaltaron as dúbidas, porque nestas cousas hai que ser moi respectuosos cos números.

Comezarei pola Festa do Pulpo. Na Praza Maior do Carballiño está exposta unha selección (desordenada) dos artísticos carteis de distintas edicións desta multitudinaria festa. Curiosamente non aparece ningún dos primeiros anos, dos anos sesenta; pero a numeración dos que se exhiben dos setenta permite deducir que a primeira Festa do Pulpo celebraríase no ano 1964. Ese “calendario” mantívose, segundo se ve nos carteis expostos, ata o ano 1992 (29 edición), como mínimo. Non obstante, no cartel de 1995 (faltan os de 1993 e 1994) xa se observa unha nova numeración: figura para ese ano a 33 edición e non a 32, como lle correspondería polo primeiro “calendario”. Dese xeito, neses anos, parece que se instaurou un novo, que aumentaría nun ano a antigüidade da festa. Levado pola curiosidade, nunha apurada investigación, utilizando as ferramentas que nos proporciona internet, descubro no diario ABC do 24 de agosto de 1966 unha noticia sobre a celebración da III Festa do Pulpo do Carballiño, a primeira que se celebraba en agosto, fóra do programa das Festas do Setembro (talvez a primeira “numerada”?). A información revela ben ás claras, salvo defecto de memoria manifesto dos organizadores do evento daquel ano, que o primeiro “calendario” era o correcto, e que, polo tanto, á edición deste ano corresponderíalle o número 49 e non o 50.

A pesar do coñecemento que sei que ten da historia do Carballiño, a súa vila natal, e de se-lo autor dun bo número de carteis da Festa,  non me convence o amigo Felipe Senén, cando,  nun artigo que asina no diario La Opinión da Coruña, afirma: «Sabémolo ben: no Carballiño celébrase neste 2012 o 50 aniversario da Festa do Polbo», para logo repetir «Sabémolo ben que nun setembro do 1962 naceu a Festa do Pulpo do Carballiño». Como é doado de ver, hai unha incongruencia matemática entre estas dúas afirmacións, se a primeira festa fose no 1962 a deste ano sería a quincuaxésima primeira. Pero, ademais, un pouco máis adiante lemos: «Primeiro foi Cambados, dez anos antes, homenaxeando a capa e medalla de cabaleiros, sen cabalo, ós seus viños albariños. Logo imitouna a non menos fidalga Ribadavia que argallará feira e festa en honra dos viños dos ribeiros. E o veciño Carballiño non quedará atrás…». Entón, amigo Felipe, como se explica que indo a Feira do Viño de Ribadavia pola corenta e nove edición (a primeira foi en 1964), a do Pulpo, imitadora de Cambados e de Ribadavia, segundo a túa memoria, xa vaia pola cincuenta? A non ser que se supoñan efectos relativistas na medida do tempo, algo non cadra… En fin, o que me parece a min é que non convén fiarse da memoria cando se trata de aportar datos históricos, nin sequera cando un foi testemuña directa dos acontecementos historiados…

Na miña opinión, que admite proba en contra, a decana das festas gastronómicas da gran comarca Carballiño-Ribeiro, a pesar de ir tan só pola XXIII edición, e o espello no que se miraron O Carballiño e Ribadavia para crear as súas respectivas festas, do pulpo e do viño do Ribeiro, foi a Festa da Vendima de Leiro, festa que, por certo, non cita Felipe Senén no seu artigo. Esa festa, que si tomou como modelo a do Albariño de Cambados, celebrou a primeira edición o día 15 de setembro do ano 1963 e foi un gran éxito. Estou seguro que no xantar do Salgueiral, á beira do Avia, onde se atopaba o máis selecto da intelectualidade galega, presidida por don Ramón Otero Pedrayo, que oficiou de pregoeiro, habería unha nutrida representación de carballiñeses e de ribadavienses, que tomarían boa nota daquela nova celebración festiva, que tivera como principais impulsores a Arsenio Paz (daquela alcalde de Leiro) e a Victorino Núñez (daquela secretario do mesmo concello). Isto explicaría a curiosa coincidencia do nacemento das festas de Ribadavia e do Carballiño o ano seguinte, 1964. Evitaríamos así o renacemento de vellas disputas entre as dúas vilas, neste caso por ver quen tiña a festa gastronómica máis antiga, e, ao mesmo tempo, poríase de manifesto que, ás veces, o mérito correspóndelle ós máis pequenos. Nos concellos, coma en moitas outras cousas, a pesar do que diga o “clamor popular”, o tamaño non sempre é o que máis importa.

Sobre o tema dos douscentos anos do concello do Carballiño non vou a ser tan extenso, fundamentalmente porque non coñezo en detalle a historia da súa constitución. Sorpréndeme, iso si, a pouca exhibición documental de que foi acompañada a celebración, unha sorpresa que se volve maior cando considero a ampla nómina de historiadores con relación directa ou indirecta, presente ou pasada, con esa casa consistorial. Soamente quero apuntar que no interesante libro-guía O arquivo do concello do Carballiño (1998), o seu autor, Juan José Docampo Nóvoa, que algo deberá saber sobre esta cuestión, afirma, na páxina 27, que «está documentado que o concello do Carballiño nace como institución en 1813». Esa afirmación corrixe unha anterior de Fariña Jamardo, na Guía de Carballiño da súa autoría, do ano 1961, no senso de que o concello tería celebrado as súas primeiras sesións no mesmo ano 1812, aseveración que, sen proba documental, soamente resulta válida para aqueles que aceptan as argumentacións  ad verecundiam. Este ano cumpríronse os douscentos anos das normas que conduciron á creación dos primeiros concellos constitucionais (Constitución de 1812 e Decreto das Cortes de Cádiz de 23 de maio de 1812), pero iso non demostra que o concello do Carballiño nacese no ano 1812. En consecuencia, admitindo que existe a documentación da que fala Docampo Nóvoa, os douscentos anos cumpriríanse o vindeiro ano 2013 e non este de 2012.

Repito: nada teño en contra desas conmemoracións. As dúas posúen importancia suficiente para ser celebradas, se acaso con maior realce, pero conviría un pouco máis de rigorosidade; alomenos para que isto non pareza unha desesperada carreira na busca do tempo, visto como fonte de reputación e  mérito. “O antigo dá prestixio” podería ser o lema dunha filosofía popular tan vella coma andar a pé; a súa práctica, natural ou impostada, sempre produciu grandes beneficios ós comerciantes, pero convén ser respectuosos coa historia. Os casos do Carballiño son de importancia menor, sobre todo se os comparamos con algúns outros, por exemplo co do quinto centenario da Universidade de Santiago, festexado con gran boato no curso 1995-96, cando na realidade o que se cumprían eran cincocentos anos da fundación dunha escola de gramática na que se ensinaba a ler ós nenos; mentres, a  universidade propiamente dita non nacería ata arredor de medio século máis tarde. Comparado con iso, as desviacións temporais das efemérides do Carballiño resultan veniais!

En fin. Tal vez se lembrásemos que efémero ‘pasaxeiro, de corta duración’ ten o mesmo étimo ca efeméride, teríamos máis paciencia e deixaríamos que as cousas boas, efemérides incluídas, chegasen no tempo que en verdade e xustiza lles corresponde; para logo ilas apañando e degustando, coma a froita, no seu tempo, que é cando está en sazón.

Benvidos.

A máquina de discos do cámping de Leiro

A xente suicídase rara vez por reflexión.

O que desencadena a crise

 resulta case sempre incontrolable...

Albert Camus

Nada mellor cá música para transportarnos no espazo e no tempo. Sucedeu noutronte, soaba unha balada na radio e, de pronto, vinme, aínda adolescente, na cafetería do cámping de Leiro, entre finais dos anos sesenta e principios dos setenta.

A cafetería era unha das máis modernas daquela época. Tiña forma de L, coa base da letra paralela ó Avia e a altura mirando para San Clodio. Entrábase pola fachada que daba cara ó río, despois de pasar por unha terraza que adoitaba estar  sempre chea de xente nos meses de verán. Segundo se traspasaba a porta, á dereita e detrás dun amplo ventanal, estaban as dúas máquinas Petaco; unha delas, a Gran Parada, era a que levaba a maior parte das miñas minguadas pagas semanais. Á esquerda da mesma entrada, nunha repisa, estaba o televisor, e debaixo del a máquina de discos na que soaba a mesma balada que eu escoitaba noutronte.

As máquinas de discos foron elemento fundamental das cafeterías durante uns vinte anos. Calculo que chegaron a España a mediados dos anos sesenta e que se mantiveron ata ben entrados os oitenta. Competían con vantaxe con aquela televisión en branco e negro, única e oficial do franquismo, que soamente conseguía calar ás sinfonolas cos partidos de fútbol, con Galas del Sábado ou con algunha serie tal coma Viaje al fondo del mar, El Virginiano ou El fugitivo. Cancións tan fermosas coma Delilah, de Tom Jones, ou Killing me softly with this song, de Roberta Flack,  sempre as asocio eu con aquela sinfonola do cámping, aínda que a miña preferida era American Pie, de Don McLean, a que mellor se adaptaba ó ritmo do xogo da Gran Parada.

Na visión de noutronte, mentres eu xogaba na máquina, apoiado na espectacular barra de madeira vernizada da cafetería, que debía de ter cerca de vinte metros de longo, aparecía o Sergio de Berán. O Sergio, que fixera unha pequena fortuna nas américas, era o dono da maioría das máquinas que había nos bares e cafeterías de toda a contorna. Ás veces, cando non había ninguén xogando, sacaba un feixe de chaves, abría a Gran Parada, e regalábame unha ducia de partidas. A min aquel poder do Sergio sobre as máquinas impresionábame moito, e o toc! toc! característico que acompañaba ó aumento dos díxitos no marcador das partidas parecíame unha música entre máxica e celestial. O Sergio era un home de mediana idade, solitario e algo raro, pero de bo corazón; cando chegaran os éxitos de Abba, era capaz de poñer vinte veces seguidas o Fernando, canción que eu case cheguei a odiar de tanto escoitala. Un mal día soubemos que o Sergio se descerrellara un tiro no medio e medio da fronte coa escopeta de caza, parece ser que despois de recoller os resultados dunhas probas diagnósticas rutinarias. Agora, cada vez que escoito o Fernando de Abba paréceme unha canción fermosísima,  e penso que o Sergio debía de ser un home moito máis sensible do que aparentaba. Igualmente fermosa me parece a balada que noutronte me transportou ó cámping de Leiro, ó meu green grass of home*; era unha que cantaba Matt Monro e que dicía algo tan certo coma indiscutible:

…Mas todo pasa, todo pasará!

Y nada queda, nada quedará!...

*a canción Green green grass of home foi escrita por Curly Putnum en 1964 e popularizada algúns anos despois por Tom Jones, aínda que eu prefiro a versión de Elvis Presley. Inspirouse o autor na secuencia final da película A xungla de Asfalto (1950) de John Huston, a miña preferida entre as deste gran director. Nesa mesma película está unha das secuencias maxistrais da historia do cine, unha na que o cerebro do golpe que acaba de dar o grupo de protagonistas da historia, canso de fuxir, prefire ser atrapado pola policía antes ca deixar de ver como unha mociña guapa se contornea bailando diante del ós sons da máquina de discos dun bar.

Aínda non era vello!

El hombre es ese ser de corta vida

que se muere siempre demasiado pronto.

Javier Gomá

A vida non é breve...

non somos pobres, senón pródigos do tempo.

Séneca

Neste tempo terminal da Galicia rural, calquera sabe que onde máis veces adoitan xuntarse os veciños é nos tanatorios e nos camposantos. En asistencia a enterros será nunha das poucas cousas nas que os galegos estamos á cabeza en algo. No meu caso é rara a semana que non vou a un enterro ou a un cabodano, cando non a máis dun, así que teño certo coñecemento destes acontecementos sociais tan importantes para os galegos. Pero, nin sequera fai falla moita experiencia para saber que unha das frases máis repetidas nos velorios e nas conduccións é aquela que di: aínda non era vello!, referíndose ó finado. E dise isto tivera 60, 70 ou 80 anos. Pero, pregunto eu, pode considerarse que non é vello un home de 70 ou 80 anos? Coma case todo, depende como se mire.

Escribía Montaigne no libro primeiro dos seus Ensaios que acababa de cumprir trinta e nove anos e que podería vivir outros tantos, pero que sería loucura confiar niso, pois, cando revisaba o que acontecía na realidade, comprobaba como a maioría dos seus coñecidos morrera antes de cumprir os trinta e cinco. Iso sucedía na segunda metade do século XVI, unha época da que teño rexistrados abundantes datos para San Clodio que coinciden moi ben co que apuntaba Montaigne: entre os arredor de 300 habitantes que tiña a miña parroquia nesa época, deduzo que o máis vello roldaba os 75 anos, que habería media ducia en torno ós 60 e que a maioría falecía entre os 35 e os 45. A conclusión máis importante que puiden sacar de tales datos foi  que, daquela, practicamente non existían vellos, a maioría da xente morría nova e era rarísimo o caso de fillos que coidasen na súa casa de pais anciáns (1 caso entre 428 fogares da xurisdición de San Clodio en 1580). Esa situación mantívose na práctica ata finais do século XIX, tal como o demostra que España entrase no século vinte cunha esperanza de vida ó nacer de 35 anos, fronte ós 50 que tiñan nese momento os países máis desenvolvidos. Iso, mellor ca calquera libro de historia, pode darnos unha idea dos avances (?) que se produciron no noso país neses tres séculos que van de finais do XVI a finais do XIX. Na actualidade, a nosa esperanza de vida ó nacer está nos 82 anos (79 para os homes, 85 para as mulleres), unha das máis altas do mundo, arredor de tres anos por encima da media europea. Neste senso, soamente cabe cualificar de espectacular o aumento da esperanza de vida dos españois no século XX. Na explicación deste resultado habería que salientar, na miña opinión, dous factores fundamentais: por unha banda, o progreso do coñecemento científico en xeral, e da medicina en particular, que se produce no século XX (progreso científico que, curiosamente, segue a ter mala prensa en España, sobre todo de parte dun mal entendido “humanismo”, que exclúe á ciencia do que chaman “cultura humanística”: Ai Mario, Mario!); por outra, o éxito indiscutible do sistema sanitario que fomos capaces de organizar, e que agora corremos o perigo de destruír.

Á vista de todo isto, parecería razoable asegurar que, en efecto, aínda non era vello un finado de 80 anos, e moito menos un de 70 ou 60. Non obstante, non debemos esquecer que unha media é unha media. Por exemplo, o salario medio en España foi o pasado ano de algo máis de 22.000 euros (14 pagas de 1.600 euros), pero a maioría ten que conformarse con moito menos, no caso de ter traballo. Entón, se é motivo de gran satisfacción atopar un traballiño seguro de 1000 euros ó mes, sen pararse a pensar que está moi por debaixo da media, tampouco debería considerarse unha gran desgracia non pasar dos 70 ou 80 anos, idades moi próximas á media esperada e que practicamente dobran as que alcanzaron os nosos bisavós ou tataravós. Mirando dese xeito, tal vez sería máis razoable un resignado viviu o seu! ou un realista novo xa non era!, ou aquel compracido e democrático foise coa maioría (abiit ad plures) que usaban os romanos, na vez do queixumoso aínda non era vello! Este case sempre me soa máis a precaución do vivo, que non ten interese algún por irse cos amigos ausentes a estudar a xeoloxía dos camposantos, ca a compaixón polo finado.

En todo caso, coincido con Montaigne en que en calquera momento hai que estar preparados para ese trance, seguros da nosa natureza finita e mortal. Agora ben, estou con Albert Camus cando afirmaba que unha morte prematura sempre resulta irreparable. O desenlace, por moitas precaucións que se tomen, adoita resultar imprevisible, tanto no momento coma no xeito; e, coma na vida, o que si parece claro é que tamén se precisa da sorte no momento da morte. Morren uns despois de longas agonías e sufrimentos, a outros martirízanos antes de matalos, uns foron lanzados ás garras dos leóns e outros ós fornos crematorios, moitos viron como asasinaban ós seus fillos e violaban ás súas mulleres antes de que rematasen con eles... E fronte a ese exército de desafortunados, proba palmaria de como a inxustiza deste mundo nos acompañará ata a mesma porta de saída, hainos que teñen a sorte de morrer de repente e na súa cama, e incluso non faltan algúns privilexiados ós que se lles aparece a morte gozando das delicias do amor. Así morreu Atila, que non aguantou o frenesí da noite de vodas coa súa duodécima esposa, ou o presidente da terceira república francesa, Félix Faure (1895-99), que quedou teso de gusto mentres a súa amante lle facía unha felación no pazo do Elíseo, ou o multimillonario Nelson Rockefeller, que fora vicepresidente dos Estados Unidos, quen morreu de paro cardíaco, pero non traballando, como se dixo, senón facendo o amor coa súa secretaria.... Pero, por respecto á verdade, non se pode meter neste último grupo ó Papa Xoán XII (955-964), como fixo Montaigne; é certo que morreu no leito cunha muller, pero non de pracer, senón dun estacazo que lle propinou o burlado home da adúltera, aínda que as crónicas oficiais aseguren que foi o demo en persoa quen castigou ó pecadento pontífice (pero, non quedaramos en que o demo se alegraba dos nosos pecados?...). Eu, se puidera escoller, preferiría unha morte rápida e sen premeditación, evitaría por causas obvias os sufrimentos da enfermidade ou do martirio, pero tampouco me gustaría que me viñese a reclamar no medio das alegrías que se viven en panos menores, ou sen panos: lixeiro de equipaxe si, pero non co cu ó aire! Chegado o momento, tampouco me gustaría que me pillase plantando coles, como pedía Montaigne, sinal certo da súa falta de práctica co sacho cando era novo; non, eu conformaríame cunha morte semellante á do Ventura “o Vilar”, farmacéutico consorte que fora da farmacia de Leiro durante moitos anos, quen recibiu a chamada da vella capitana a unha idade axeitada, en día solto e coa máis absoluta normalidade, ó remate  da  partida de dominó cos amigos, no café do Foro.