domingo, 27 de diciembre de 2015

Nadal



  Tal como aventuraba a semana pasada nesta columna, o resultado do alumeamento político  do domingo resultou incerto, situándonos ós españois  nun labirinto do que non será fácil saír. Non obstante, estamos en navidades e non sería bo deixar que o tempo político, por definición público e conflictivo, seguise invadindo e perturbando o tempo de Nadal, que é o máis familiar do ano, e que sempre se caracterizou por chamar á paz e á concordia entre uns e outros. 
  Pero para quen vai cumprindo anos tampouco o tempo de Nadal é un tempo fácil, non nos enganemos; ningún outro nos sitúa de xeito máis claro diante da fugacidade da vida. Cando nenos e mozos, fixámonos moito na estrofa da panxoliña que nos convida a que «Cantemos con alegría/ Los cánticos de mi tierra…», pero logo, conforme se van ausentando da mesa algúns dos máis queridos e dos que máis nos quixeron, a nosa atención vai pasando á estrofa seguinte: «La Nochebuena se viene/ La Nochebuena se va/ Y nosotros nos iremos/ Y no volveremos más…». Ademais, un gran número de galegos de idade certa, nese ir e vir de noiteboas, non só perdemos a moitas persoas amadas, senón que perdemos ata os mesmos escenarios das celebracións ditosas da infancia e da mocidade, escenarios que agora permanecen no triste estado de ruína e de abandono que caracterizan a un mundo que fenece: o do rural galego.
  Non obstante, o Nadal debe ser fermoso, como corresponde co espírito alegre, positivo e perseverante desta festividade. E para iso non é  preciso prescindir das ausencias nin das lembranzas de cada un; porque tamén o perdido, co seu caudal de historias e de leccións para a vida, contribúe a enriquecer o fondo significado que ten para cada persoa este tempo sagrado. Benvidos sexan entón ó noso carón tódolos que perdemos: amigos, pais, avós, irmáns, fillos… porque en ningún momento deixarán de  estar presentes no noso Nadal, felices e contentos da nosa alegría.
  Contemos os vellos contos, comamos os tradicionais alimentos, cantemos as panxoliñas de sempre; pero lonxe de  calquera filosofía melancólica de decaemento, incompatible co espírito esperanzador deste tempo. Cando eramos nenos, tamén os nosos maiores terían as súas penas, as súas frustracións, as súas ausencias…,  pero esquecíanas sempre por estas datas, en beneficio noso e seu. E iso foi unha gran lección. Porque, como viña a dicir Albert Camus nunha das súas obras máis inmortais, nada hai no mundo máis importante cá alegría dos nenos. E para min, queridos lectores, que ese é o verdadeiro segredo do Nadal; porque un mundo é feliz na medida en que os nenos o son e na medida en que os adultos nos volvemos algo nenos.
  Vaia para todos, como felicitación, este ramiño de versos dunha panxoliña que cantabamos en San Clodio no día de Noiteboa, na misa do galo, cando a había, que a houbo ata haberá uns vinte anos e logo tamén se foi.

Pola media noite
Cando o galo canta
Nunha vila santa
Que se chama Belén

Nunhas pobres pallas
Nun pobriño establo
Naceu malpocado Xesús
Xesús noso ben

  Feliz Nadal.

domingo, 20 de diciembre de 2015

Solsticio


Historicamente, poucas actividades humanas teñen resultado máis productivas cá observación do ceo, tanto no que se refire ós coñecementos científicos coma ás creacións artísticas. Non obstante, hoxe en día, a xente raramente contempla o ceo de forma directa; se acaso, prefire velo nas fotografías que cada día expoñen nos telexornais cando dan o tempo. Incluso teño comprobado como a maioría dos adolescentes son incapaces de indicar por onde sae o Sol na súa vila ou na súa cidade; bastantes din que polo leste, si, pero logo case ningún acerta a situar ese punto cardinal no horizonte, e menos os outros tres. Por todo iso, non estraña o sorprendidos que quedan moitos cando se lles di que o Sol non sae sempre polo mesmo sitio.
Porque, en efecto, o Sol, debido á inclinación do eixe da Terra, só sae exactamente polo leste, o mesmo que só se pon exactamente polo oeste, nos dous días dos equinoccios, cando a noite e o día son iguais. Despois do de outono (21 de setembro aprox.), como sabemos, os días van minguando e o Sol vai saíndo cada vez un pouquiño máis ó sur, segundo vai declinando. Pero a declinación diaria non é constante e vai diminuíndo segundo se aproxima ó seu valor máximo, circunstancia que sucede arredor do 21 de decembro, na que o Sol semella estar detido durante uns días, de aí o nome deste punto: “solsticio”, do latín solstitium ‘sol quieto’, chamado neste caso de inverno, que coincide co día máis curto do ano. O mesmo, pero á inversa, sucede despois do equinoccio de primavera (21 de marzo aprox.), cando os días van aumentando e o Sol vai nacendo cada vez máis ó norte, ata que alcanza outro punto de detención e de máxima declinación no denominado solsticio de verán, arredor do 21 de xuño, no día máis longo do ano.
Durante bastante tempo eu non comprendía ben como o nacemento de Xesús se conmemoraba nas profundidades do inverno; parecíame daquela máis lóxico que para tal celebración se houbera escollido a primavera, que era cando renacía a vida na natureza.  Só cando lin cousas de mitoloxía comparada comprendín a razón de tal escolla, e como iso tiña moito que ver co simbolismo do solsticio de inverno. Porque un dos relatos máis comúns nas diferentes mitoloxías ensina unha verdade fundamental: que a vida necesita da morte, e que sen morte non pode haber nacemento. Xa o sabían as sociedades cazadoras, que a esencia da vida consistía en matar e devorar a outros animais; e de aí a cantidade de rituais de sacrificio e expiación con animais. Logo, coa chegada da agricultura cambiaron as historias: a planta morría e da semente enterrada volvía a nacer a vida. E o cristianismo, que se encadra nas mitoloxías agrícolas, con bo ollo, recolleu este mito que  quedou escrito no relato evanxélico do gran de trigo, cando di que se o gran morre na terra dará moito froito. E ese mesmo é o simbolismo do solsticio de inverno: o Sol, luz que é fonte de toda vida, morre para renacer. De aquí todas as mitoloxías cun deus morto e resucitado: Attis, Adonis, Gigamesh, Osiris…
O tempo  político aínda non alcanzou a categoría mítica e non se acomodou ós ciclos anuais polos que se rexe a nosa vida, pero este ano dáse en España a singularidade da coincidencia das eleccións co solsticio de inverno. E un pensa que á especial situación pola que pasamos tamén lle resultaría aplicable o relato mitolóxico. Ningún dos dous grandes partidos atendeu á metáfora do solsticio de inverno: que o verdadeiro renacemento, na forma de rexeneración democrática, só podía vir do soterramento e da morte das vellas prácticas… En consecuencia, somos moitos os que dubidamos do que resultará do alumeamento deste domingo.

Artigo publicado no diario La Región o sábado 19 de decembro do 2015

domingo, 13 de diciembre de 2015

Clima electoral


  Talvez o aspecto máis novidoso das eleccións do día 20, á marxe de que se poida superar o tradicional bipartidismo, sexa o da data de celebración, o 20 de decembro. Teríamos que retroceder a 1920 para atopar o único caso en España dunhas xerais en decembro, daquela un día 19, con trunfo rotundo dos conservadores de Eduardo Dato. Porque durante o réxime actual só uns comicios autonómicos se celebraron en decembro, curiosamente os do Parlamento de Galicia do ano 1989, en día 17, con outro gran trunfo conservador, o primeiro liderado  por Manuel Fraga, que puxo fin ó goberno de coalición presidido polo socialista González Laxe. Non obstante, o que si leva sido este mes de decembro é un mes de referendos: xa no 76, o día 15, o da Lei de Reforma Política; logo, no 78, o da Constitución,  en día 6; e por último, en 1980, o do Estatuto de Autonomía de Galicia, celebrado o día 21.
  A tradicional ausencia de eleccións en decembro segue a mesma lóxica que evita os meses de xaneiro, xullo e agosto, e non é outra cá atención á posibilidade de que neses meses se dean situacións extremas de frío ou de calor, que poderían dificultar notablemente o exercicio do dereito ó voto. Por que entón se salta esa norma non escrita de deixar libre de comicios o mes de decembro? Dirase que por razóns conxunturais, e que decembro é un mes coma outro calquera, pero iso non é toda a verdade.
  A meteoroloxía e a política están máis relacionadas do que parece: un, porque as metodoloxías matemáticas utilizadas para a predicción de resultados son moi semellantes nos dous campos; e dous, o que aquí nos interesa, porque o estado do tempo o día da cita electoral ten demostrado ser unha variable significativa, tanto a efectos de participación coma de resultados.
   Estudos realizados nos EE UU, Holanda, Reino Unido e España demostran que o mal tempo incrementa a abstención, e que esta, en xeral, beneficia ós conservadores. De media, acéptase que 25 mm de chuvia reducen a participación nun 1%, mentres que se esa precipitación fose de neve a reducción sería dun 5%; pola contra, un día soleado vota arredor dun 1,5% máis ca un día nubrado. Menos cuantificada está a influencia do tempo no sentido das votacións, pero hai un acordo xeral en que os votantes de dereitas son máis fieis e desafían mellor o mal estado do tempo; mentres, os de esquerdas son máis cómodos, e bastantes deciden quedar na casa por calquera inclemencia. Tales efectos non son grandes, é certo, pero toman importancia en votacións moi apertadas. Así, hai bastante acordo en que foi un día soleado no estado de Illinois o que realmente lle permitiu gañar as eleccións a J.F. Kennedy fronte a R. Nixon en 1960; mentres, sería un día de chuvia en Florida o que disuadiría a uns centos de demócratas de acercarse ás furnas, posibilitando así o discutido trunfo de G.W. Bush no 2000 fronte a Al Gore. A todo iso sumaríase na cita do 20-D o efecto da proximidade do Nadal, un tempo conservador por excelencia, no que a xente adoita esquecer mentiras,  agravios e ofensas, en beneficio dunha convivencia en paz.
  E a nosa relación histórica coas furnas en inverno non fai máis ca confirmar todos estes extremos da politoloxía. Nin González Laxe acertou convocando as disputadas eleccións galegas do 89 en decembro, nin tampouco Zapatero demorando ata  novembro as do 2011. Non obstante, pola mesma lóxica, é probable que agora acerte Rajoy, aínda que sexa a costa de perturbar o tempo de Nadal. Pero en cousas do tempo nunca se sabe, e, segundo imos, tampouco se pode descartar que este presidente remate sendo vítima do mesmo quecemento global que tanto negou… E dalgunhas cousiñas máis.


Artigo publicado no diario La Región o domingo 13 de decembro do 2015.

lunes, 7 de diciembre de 2015

Voou outra pombiña branca




Nai, ¡adorada nai!, mártir escura,
branca pombiña, arruladora e tenra,
¡ai! si souperas cómo me deixabas…
non te morreras.

                            M.  Curros Enrríquez

domingo, 29 de noviembre de 2015

Ó acolleito


Por fin parece que rematou o bo tempo. Os meteorólogos non dan crédito das temperaturas acadadas este mes de santos, de máximas en Galicia ata cinco graos por encima do normal: con terrazas a tope, con xente nas praias, con flores que non terminaban de mucharse… Pero a min, o que acabou de convencerme da realidade do cambio climático foi ver a unha señora abanicándose na misa de once, hai dous domingos,  na igrexa de Longoseiro; unha igrexa de natural fría, coma case todas. Visto o visto, ata penso que podería ter razón Delibes cando xa aventuraba hai anos que un quecemento inusitado na Terra podería selo principal perigo de extinción da civilización: porque se nas igrexas vemos abanicarse ás señoras a mediados de novembro, que non poderemos ver cando cheguen as calores dos próximos veráns? 
E o caso é que eu xa botaba de menos o frío. Porque chega un momento no que un precisa recollerse e abandonar por un tempo esa expansión vital e de portas afora que comeza na primavera e cristaliza no verán. O outono, na realidade, nunca significou unha extensión estival, senón máis  ben unha aclimatación para o recollemento invernal; un recollemento que, lonxe do que se podería pensar, sempre tivo os seus encantos.
Aparecen os primeiros fríos e, do mesmo xeito que dá gusto abrigarse para dar unha volta polas rúas desertas, mentres esa gurriana do norte che arrefría o nariz e che espabila a mente, tamén resulta delicioso recollerse no interior dun sitio cálido e confortable, e ver o frío desde detrás duns cristais abafados. Tampouco hai moitos praceres comparables ó de acender o lume e sentarse ó seu carón para quentarse e contemplar como as lapas de infinitas formas se van facendo e desfacendo no aire, sen ninguén que te apure, mentres o pensamento te leva polo pasado e polo futuro, liberándote do peso do presente. E que dicir desas tardes nas que un se acurruncha cunha manta no sofá, mentres no exterior caen chuzos de punta e pola tele pasan unha película de aventuras con paisaxes nevados?... E que noites mellores cás longas do inverno para gozar da compañía? Antes era nos fiadeiros, nas muiñadas, nos pendellos onde estilaban os augardenteiros, nas tabernas, nas adegas ou nas humildes lareiras aldeás; hoxe é case exclusivamente nos bares, nas cafeterías ou nas casas particulares, porque nisto tamén se perdeu bastante, pero o encanto único do contacto humano é semellante.
Ata no amor resulta máis productivo este tempo de recollemento. Pla aseguraba que era agora, na invernía, cando se producían a maioría das cristalizacións amorosas. Porque, mentres o namorado de verán adoita ser de natureza morosa, lampantina e preguiceira, o de inverno, pola contra, ó fuxir do natural baleiro que lle produce o frío nas súas interioridades, o que tamén exacerba a súa sensación de soidade, resulta tan rápido, eufórico e contundente nas súas actuacións que algún nin pode deixar pasar a seguinte primavera sen escoitar, na compañía do seu amor e diante de familiares e amigos, a  epístola de San Pablo ós Corintios... Claro que hai que recoñecer que este último comportamento, sen eliminar os previos, foi minguando nos últimos anos. 
Por todo iso, antes da entrada en anómalo e irrespectuoso advento electoral, quixera eu lembrarlles, benqueridos lectores, que  non convén deixarse enganar, e menos vencer, por estes días curtos, por estes ceos encapotados, por estes aires húmidos e fríos,  por estas bafaradas de néboa que soben desde os vales;  nin sequera polos fumes azuis e fantasmagóricos que neste tempo adoitan quedar suspendidos sobre a terra. Porque a vida sigue, ó acolleito. 


Artigo publicado no diario La Región o sábado 28 de novembro do 2015

sábado, 21 de noviembre de 2015

Soberanía

En setembro do ano pasado escribía nesta mesma columna que o problema catalán tiña tódalas características dun movemento en espiral, unha curva da que non resulta fácil saír cando xa se entra na zona vertixinosa. E en setembro deste ano, antes das eleccións do 27-S, aventuraba que unha declaración secesionista, da que os partidos contrarios non querían nin oír falar, caía dentro dos escenarios posibles. Por desgraza, confirmáronse tódolos prognósticos e agora ninguén sabe moi ben como rematará todo isto. E concluía aquela columna de setembro do 2014: «chegado o caso, non se debe esquecer que todo o que cae dentro da Lei está permitido, incluída a celebración dun referendo consultivo pola vía do art. 92. Non é desexable, porque sería traumático; pero, en última instancia, non se sabe de ninguén que gañase unha batalla finxindo que non había que loitar.». Agora que moitos, incluídos bastantes votantes do PP, ven o referendo como única saída posible deste labirinto, talvez sería conveniente aclarar aquela postura.
  Ortega, a quen algúns consideran anticuado –seguramente porque entenden que o excesivamente claro resulta anticuado-, xa fora á verdadeira raíz do problema, que non é outra cá soberanía. Si, “soberanía”, que nos remite a “soberano” (deriv. de “sobre”) que significa ‘o que está por encima’. E desde Rousseau tal soberanía correspóndelle de xeito lexítimo ó pobo, é dicir, ó conxunto de cidadáns libres e iguais dun Estado; no noso caso ó conxunto de cidadáns do Estado Español, sen posibilidade de partición de acordo coa legalidade. Iso significa que só ese conxunto, en uso da súa soberanía e botando man do seu poder constituínte, podería introducir unha partición do seu poder soberano e o dereito de secesión para certos territorios; é dicir, non nos enganemos: algo inaudito.
  Por iso Ortega lle dixera alto e claro ós cataláns nas cortes da II República: «No nos presentéis vuestro afán en términos de soberanía, porque entonces no nos entenderemos». Pero, entre moitos méritos, un defecto da nosa Transición foi o de non falar claro, o de alimentar esperanzas imposibles. E daqueles barros... Si, podería convocarse un referendo consultivo para os cataláns, pero logo sería preciso realizar outro entre todos os españois para ver se estaban decididos a ceder ás pretensións dos cataláns; e en última instancia, salvados eses dous referendos, habería que abrir un proceso constituínte... Ou é que para que Cataluña se constitúa como Estado débemos renunciar ó noso Estado de Dereito?
  Pero tamén foi gran torpeza argumentar coa ruína de Cataluña en caso de separación. Porque a ruína máis segura sería a do resto de España. Hai que considerar que o noso desenvolvemento durante o século XX foi totalmente asimétrico.  Baste un dato: no ano 1900, Galicia, con algo máis de dous millóns de habitantes, aínda superaba a poboación de Cataluña. Un século máis tarde a poboación de Cataluña triplica a de Galicia, e o PIB, o maior de España, case o cuadriplica... Pero iso non foi debido só ó mérito dos cataláns e á torpeza dos galegos. Parte do desenvolvemento catalán, coma do vasco, ten orixe galego, andaluz, aragonés..., e algúns dos atrasos galegos teñen a súa orixe en Cataluña, no País Vasco, en Madrid. Porque houbo asimétricas distribucións de recursos e importantísimas migracións internas, e de aí a necesaria solidariedade entre territorios, e o inadecuado de levantar calquera tipo de fronteira entre eles. E no caso dunha separación, quen sería o listo que valorase toda esa realidade compartida, económica e histórica? Ou é que pretenden quedarse co mellor solar da herdanza hispana cun  simple Adéu Espanya?...


Artigo publicado no diario La Región o venres 20 de novembro do 2015.

sábado, 14 de noviembre de 2015

Humanidades

Hai lugares comúns que resultan inadecuados por repetidos e por vulgares, pero os verdadeiramente nocivos son os que, ademais diso, son falsos. E hai un destes que me resulta especialmente molesto: aquel que asegura que as “humanidades” teñen desaparecido ou están en transo de desaparecer do bacharelato; unha molestia que é dobre cando tal aseveración sae da boca ou da pluma de xente recoñecida como culta, coma neste caso, que se trataba de Carme Riera, señora académica da RAE que vén de recibir o premio Nacional das Letras. Pero a historia é vella. A hipotética desaparición das “humanidades” dos plans de estudo, en suposto beneficio das materias científicas e técnicas, é un bulo que vén sobrevoando o mundo educativo e cultural do país desde hai varias décadas. E non hai peor defensa contra tales chismes ca quedar calados.
  O primeiro que cabería aclarar é que entender por “Humanidades” aquelas materias máis humanas resulta tan trivial coma pensar que a teoría da relatividade di que todo é relativo. Xa vai para vinte anos que Savater escribía ó respecto: «Supongo que nadie sostiene en serio que estudiar matemáticas o física son tareas menos humanistas, no digamos menos “humanas”, que dedicarse al griego o a la filosofía. Nicolás de Cusa, Descartes, Voltaire o Goethe se hubieran quedado pasmados al oír hoy semejante dislate en boca de algún pedantuelo letraherido». Tamén convén lembrar o que escribira Marc Bloch de que «unha palabra vale moito menos pola súa etimoloxía ca polo uso que se fai dela en cada época», e que o cualificativo de “humanidades” ten orixe renacentista, aplicado por entón ós estudos centrados nos textos humanos,  por contraposición cos centrados nos divinos das Sagradas Escrituras. Logo tal denominación foi perdendo calquera conexión coa etimoloxía, e agora enténdese por “humanidades” as disciplinas que non son estritamente científicas ou técnicas; aínda que o diccionario da RAE segue considerando “humanidades” só as ‘letras humanas’, é dicir ‘a literatura, especialmente a clásica’, de aí que “humanidades” e “letras” sexan en certa medida sinónimos. Pero, en última instancia, fóra da relixión, todas as materias son igual de humanas: tan humana é a física coma a literatura, igual o arte cá tecnoloxía, etc. etc. E con respecto ó seu contido humanístico, hai que saber non radica no título das materias, senón no xeito de ensinalas: que o importante non é o que, senón o como.
  Tampouco houbo no currículo ningunha perda de peso que afectase de xeito específico ás materias de humanidades; o que houbo nos últimos anos foi un aumento –excesivo- do número de materias, que conduciu a unha reducción horaria da maioría, as de ciencias incluídas. En todo caso, o peso das linguas e das materias denominadas de humanidades dentro dos estudos obrigatorios en España é dos maiores de Europa, mentres o peso específico das ciencias, especialmente para os alumnos que seguen esa vía, segue a ser  dos menores.
  En suma, non se deixen enganar por este bulo que, coma todos os de este tipo, ten os seus intereses e os seus interesados, comezando polos potentes lobbies das “humanidades” en España. Curiosamente, o tema sempre reaparece cando se comeza a falar de novos plans de estudos ou de reformas. Agora o momento non podía ser mellor: o ministro de educación vén de encargarlle ó filósofo José Antonio Marina un libro branco sobre a profesión docente, e este anuncia ós catro ventos que en cinco anos se pode reconducir o fracaso educativo de España… Pero a crónica dese milagre anunciado podemos facela outro día.


Artigo publicado no diario La Región o venres 13 de novembro do 2015, o venres negro dos atentados de París.

sábado, 7 de noviembre de 2015

Principio de Le Chatelier



Ás veces tenme preguntado algún alumno para que estudar física e química se, dada a súa vocación diferente, non lle vai valer para nada. Eu nunca me atrevín a facer o que contan que fixera Sócrates cun discípulo que lle propuxera unha pregunta semellante: déralle unhas moedas para que non dixese que non lle valera de nada escoitalo, e logo convidárao a que non aparecese máis pola clase. Ademais, ese comportamento socrático hoxe sería ilegal, por cuestión da educación obrigatoria, aínda que o mesmo Rousseau avisara da imposibilidade de ensinarlle algo a quen non quere aprender.

O Principio de Le Chatelier é un importante principio que leva o nome do químico francés que o estableceu a comezos do século XX. Refírese a cando un sistema químico ve alteradas as súas condicións de equilibrio e vese obrigado a abandonalo: nese caso, di o principio, o propio sistema reacciona opoñéndose á perturbación, ata que se alcanza un novo equilibrio. E veume á cabeza este principio agora que remata esta lexislatura e o goberno insiste en facer unha análise triunfalista da súa xestión da crise. Porque á economía tamén cabe aplicarlle o  Principio de Le Chatelier: unha crise non é máis ca unha perturbación que empuxa ó sistema económico fóra do equilibrio no que se atopaba. Pero, desde o momento en que a perturbación se produce, tanto na química coma na economía, incluso diante da inacción dos axentes externos, o sistema reacciona e busca un novo equilibrio. Por iso as crises, por definición, son temporais. Agora ben, hai un matiz importante que fai que moitos alumnos non entendan convenientemente o Principio de Le Chatelier, que é o mesmo matiz que leva ó erro a bastantes cidadáns á hora de interpretar a saída das crises económicas; consiste en que o equilibrio que se alcanza despois da crise xa non é o mesmo có que existía. Porque o equilibrio post-perturbación, ou post-crise, é un equilibrio novo, que se adecúa ás novas condicións establecidas. Polo tanto, nunca se debería falar de recuperación á saída dunha crise económica. Ó contrario, o obxectivo debería ser analizar en que medida o novo equilibrio se diferenza do que existía antes. Non obstante, como dicía, tódolos gobernos nestas circunstancias, e o do PP non ía ser menos, adoitan botar man de tres ou catro indicadores económicos favorables -escollidos entre o PIB, a taxa de paro, a renda per cápita, a débeda, o déficit, a prima de risco, etc.-, para tratar de convencernos de que a crise xa pasou, e que estamos a piques de recuperar o estado previo á crise. Mentres, a obriga dos analistas sería descubrir a magnitude de tal mentira. Pero non é fácil.

Fixémonos no paro. Este ano electoral o goberno leva facendo o posible e ata o imposible para que a taxa de paro e o número de parados sexa menor có que había cando gañaron as eleccións do 2011. E hai que dicir que o está conseguindo, pois con datos da EPA, comparando o 3ºT do 2011 co 3ºT do 2015, a taxa de paro baixa nunha décima e o número de desempregados en 147.000 persoas. Non obstante, profundando nos mesmos datos descubrimos que hai catro anos había 436.000 ocupados máis cá agora, un número que case coincide co descenso de poboación activa neste período. E iso, xunto coa precariedade laboral e coa espectacular baixada das retribucións, foi o que fixo que os ingresos dos españois por salarios no ano 2014 fosen 40.000 millóns de euros (!!!) menos ca no 2011: todo un éxito.

E, que pasou con esas catrocentas e pico mil persoas que desapareceron das estatísticas do emprego, e das que máis de cen mil  eran mozos galegos? Pregunten nas fronteiras, apliquen o Principio de Le Chatelier e valoren a acción do goberno.


Artigo publicado no diario La Región o sábado 7 de novembro do 2015

sábado, 31 de octubre de 2015

Ética e estética


A ética é a parte da filosofía  que se ocupa do o que é bo, e a estética a que se ocupa do que é fermoso. Tense discutido moito sobre as relacións entre ética e estética, pero talvez ninguén se expresase coa contundencia de Wittgenstein, cando anotou: “ética e estética son unha mesma cousa”; alí onde hai ética acostuma haber estética, e alí onde falta a ética tamén adoita escasear a estética… Pensaba niso o outro día, cando pasaba enfronte do antigo Instituto Laboral de Ribadavia; ó que agora chaman IES “O Ribeiro”,  por segura ignorancia do valor de chamarlle ás cousas polo seu nome.

Eu sempre me fixo moito neste edificio, incluso lles confeso que aparece ás veces nos meus soños. Entenderán porque: estudei cinco anos nel, e iso marca moito; tanto que, como dicía Max Aub, un tamén é de onde fixo o bacharelato. Por esa razón son eu de Ribadavia e de Miranda de Ebro, aparte de ser de San Clodio por cuestións de nacencia e do Carballiño por cuestións de veciñanza. E  lembro moi ben aqueles cinco anos do instituto de Ribadavia. En concreto, lembro que un dos exercicios obrigatorios dos cursos superiores era o debuxo dos planos de planta, alzado e perspectiva do edificio. E que a profesora, doña Conchita, sempre nos amosaba, como modelo a imitar, uns planos marabillosos dun alumno que se fora un ano antes de entrar nós no instituto: Julio Touza, logo afamado arquitecto. Os debuxos de Julio Touza aínda se poden ver nas vitrinas do hall de entrada do edificio. E o caso é que se os alumnos tiñamos as nosas diferencias, en dúas cousas coincidiamos todos: en que o edificio do instituto era unha obra fermosísima e en que quen fose capaz de igualar os debuxos de Julio Touza sería un artista. Por suposto que non sabiamos nada de ética nin de estética, pero xa diferenciabamos ben as obras boas das malas e as fermosas das horrorosas.

E, pasados cincuenta anos desde aquela, un sospeita que algo grave debe ter acontecido. Porque hai uns anos foi a propia administración a que promoveu a construcción dun pegote na fronte deste nobre edificio que proxectara o arquitecto Mariano Rodríguez Sanz, e que era un claro e singular expoñente da recuperación moderna da arquitectura galega despois do paréntese da Guerra Civil. E tal pegote atenta contra tódolos principios éticos e estéticos, constituíndo un verdadeiro exemplo de feísmo, cos agravantes de estar promovido pola propia administración e de ser estritamente legal; mentres, lembremos, a cidadáns particulares tíranlles a casa por cousas infinitamente máis leves. Pero o máis sorprendente do caso foi que apenas se escoitou voz institucional ou colectiva en contra de tamaño despropósito. E o mesmo pasa agora, cando observo indignado como se concreta a segunda fase do esperpento arquitectónico, e outra vez coa administración como promotora.

Á vista de todo iso, sorpréndenme os silencios ruidosos: será que de tanto vivir no “glamour” espectacular e de tanto rememorar idades medias lendarias, acabamos perdendo a pouca capacidade crítica e a pouca sensibilidade estética que nos quedaba?  Ou, será que o “homo económicus” vén de liquidar definitivamente ó “homo sapiens”? Non sei. O que si sei é que existe unha fermosa fotografía de cando se inaugurou o edificio, en 1958, na que se observa a racionalidade orixinal da obra, que se abría diáfana ó gran patio de xogos, e onde se ve todo o harmonioso conxunto situado entre as ben traballadas viñas que daquela rodeaban Ribadavia. É unha fotografía que, comparada coa realidade actual, axuda a diferenzar progreso de barbarie; e a concluír que a mellora das condicións económicas dun país non sempre vai acompañada dos avances éticos e estéticos que serían desexables.

Artigo publicado no diario La Región o venres 30 de outubro do 2015.








sábado, 24 de octubre de 2015

Tempo de quitas


Non, non se asusten. Contra do que poden estar pensando, non vou falar de quitas de débeda nin de cousas polo estilo. Aínda que nunca debésemos tanto, agora xa non resulta fino falar diso. A superación da crise foi decretada e España volve a ser un pais próspero e solvente. E todo grazas á intelixente acción deste goberno que nos vén de sacar da UCI onde outros nos meteran. Para que falar entón de quitas de débeda, de corrupcións, de desigualdades, de paro? Sexamos optimistas e deixemos a política na man dos que, por experiencia, a entenden.

Así que escribireilles eu das únicas quitas que entendo, que son as que verdadeiramente se corresponden con este tempo dourado e sosegado de outubro. Refírome ás “quitas” do viño. Talvez vostede non saiba de que estou falando, e de nada lle servirá acudir ó dicionario da Real Academia Galega, que non rexistra este substantivo deverbal. Pero no Ribeiro e en boa parte da provincia de Ourense sabemos ben o que é a “quita”: a operación de separar o viño do bagaño cando parou de ferver o mosto. É o que noutros sitios chaman “resacar” o viño. Na vinicultura tradicional a quita comezaba co sangrado da cuba, a noitiña anterior ó comezo da faena. O viño que saía pola canilla, unha vez retirado o villote, íase recollendo nun barcaletón. A gran presión coa que saía ese viño novo e brillante criaba unha fermosísima espuma rosada que inundaba as adegas de aromas florais e agullados. Logo, cunha ola ou cunha bomba manual, íase trasegando o viño a outra cuba preparada a tal efecto. Despois, a cuba sangrada quedaba escorrendo toda a noite, para que o bagaño quedase o máis seco posible antes do prensado. Pola mañanciña, baixábase a cuba, e pola boca, cunha eixada, íase extraendo o bagaño en barcaletas, e con el íase cargando a prensa. Unha vez cargada e armada, comezaba o prensado: unha primeira prensada relativamente rápida e unha segunda máis calma, esta despois do espelicar nun culeiro o bagaño compactado da primeira prensada. Todo o que fixera esta operación do espelicado estará agora rememorando o tacto especial e a agradable fragancia espiritosa dese bagaño medio seco. 

E gustábame o ritmo sosegado e calmo desa segunda prensada; con dous homes a ritmo apertando a prensa, dente a dente: “tin, tin!, ..tin, ..tin!, ….tin, ….tin!”; con descansos para darlle tempo a que afrouxase, e tamén para fumar un pito e botar unha parola sentados nun canteiro, mentres observabas como aquel delgado e irisado fío de viño ía enchendo a barcaleta.… E parecíame, e síguemo parecendo,  que nesa segunda prensada estaba un modelo ideal para o ritmo de vida dun home. Porque poucas cousas hai máis importantes na vida, igual ca na literatura, ca atopar un ritmo axeitado para facer as cousas… Así, lembro que cando un entraba nunha aldea do Ribeiro, nestas tardes calmosas de outubro, cos cas deitados ás portas das casas e cos camiños humedecidos pola primeiras chuvias,  percibía esa música especial da quita que chegaba desde as adegas familiares, formada polos sons dos esforzos acompasados dos homes, “auumm, auumm!”, e polos remates de toque de campaniña, cada vez que as cuñasda prensa avanzaban un dente, “tin, tin!”, e sentía esa paz inmensa que só e capaz de crear a resonancia dos ritmos propios cos ritmos naturais do tempo. 

Un progreso mal entendido case ten  rematado con todo iso. O pequeno e modesto vitivinicultor como modelo típico de ribeirau, despois de mil anos de existencia, está a pasar a mellor vida… Dentro de pouco darémonos conta do valor da cultura que perdemos… Xa non se percibe a música da quita nas aldeas. Na realidade xa non se percibe ningún tipo de música nas aldeas. Só silencios e ausencias….

Artigo publicado no diario La Región o venres 23 de outubro do 2015

domingo, 18 de octubre de 2015

A literatura e as fronteiras



A semana pasada coñecíase o nome da premiada este ano co Nobel de literatura: Svetlana Aleksiévich. Periodista e escritora recoñecida nos países do centro e do norte de Europa pero practicamente descoñecida en España, é un claro exemplo do que Claudio Magris denomina escritores de fronteira. Dise que é bielorrusa, xa que esa é a súa nacionalidade, pero residía ultimamente en Alemaña e naceu en Ucraína, cando esta aínda formaba parte da Unión Soviética. A historia recente e a súa mirada crítica, tanto da Rusia de Stalin coma da de Putin, que se estende tamén á autoritaria Bielorrusia de Lukashenko, tenlle feito experimentar en carnes propias a odisea das fronteiras: que se cruzan, pero que logo se trasladan, desaparecen, volven a aparecer… Fronteiras que saben moito de exilios, de intimidacións, de medos, de violencias, de crimes… Non obstante, escribe Magris, as fronteiras, comezando polas da propia casa, son necesarias; porque sen elas non habería posibilidade de distinción nin de identidade, nin se podería conformar ningún tipo de individualidade, nin persoal  nin colectiva. E nada coma as terras de fronteira para propiciar a creación literaria; porque a boa literatura sempre escolle xogar na fronteira, na raia dun conflicto con dous ou máis lados.

As fronteiras de Svetlana son múltiples, pero por encima das xeográficas e das políticas que a definen sobresae outra, a que xunta e separa dous territorios en permanente conflicto dentro do ser humano: o da utopía e o do desencanto. A súa utopía, xunto coa de millóns de cidadáns da extinta Unión Soviética, entrevira nos noventa unha nova vida dentro dun socialismo democrático e máis humano. Vinte anos despois, o seu desencanto e o de tantos outros confirma que nada diso chegou, e algo peor: que o autoritarismo e os nacionalismos  volven campar por eses territorios e contan cun maioritario apoio social. A obra de Svetlana, conxunto de crónicas de diversos momentos dramáticos da Unión Soviética (II Guerra Mundial, Guerra de Afganistán, Chernobil),   construídas coas narracións directas dos protagonistas que máis sufriron neles, denuncia tanto o fracaso da utopía comunista como o da anhelada saída democrática,  unha saída que Svetlana considera moi complicada para as xeracións que ela chama do “homo sovieticus”, formadas por persoas as que «lles ensinaron a morrer polo país, pero non a ser felices».

E non deixa de sorprender que, á vista de todo iso, a fronteira na que máis se fixaron os medios de comunicación despois da concesión do galardón fose na da literatura co periodismo; presentando este Nobel como o  primeiro que premia un traballo periodístico. Esta última presentación resulta ademais discutible: Hemingway, premiado en 1954, tamén era reporteiro e as súas novelas sobre a guerra civil española teñen un indubidable fondo periodístico, o mesmo cós relatos sobre o Gulag de Solzhenitsy, premiado en 1970. E sobre a discutida fronteira entre literatura e periodismo, en España sabemos ben ata que punto ten resultado permeable e productiva na nosa historia literaria:  Larra, Azorín, Ortega, D´Ors, Gómez de la Serna, Camba, Pla, Cunqueiro, Delibes, Umbral,... De feito, coido que foi Umbral quen resolveu de xeito definitivo este dilema de se o periodismo é ou non é literatura: primeiro, proclamando a Quevedo como o seu inventor; e segundo, concedéndolle  a categoría de xénero literario con todas as da lei e con tres fins moi concretos: «mantener a los ciudadanos avisados, a las putas advertidas y al Gobierno inquieto».

Artigo publicado no diario La Región o sábado 17 de outubro do 2015

sábado, 10 de octubre de 2015

Varrer as rúas


Que Manuela Carmena, alcaldesa de Madrid, está no punto de mira das críticas do PP é algo ben coñecido. E non obstante figura entre os políticos máis prezados polos cidadáns. Porque se aplaude que esta muller de setenta anos, cando podería gozar da súa cómoda e plácida xubilación de xuíza, chegase á política, non para servirse dela ou para forrarse, como veu sendo habitual, senón por considerar un deber cívico esforzarse en demostrar que hai xeitos máis decentes de facer as cousas. E isto paréceme tan admirable coma vergoñento observar como os que nunca viron as vigas nos ollos propios, buscan desesperadamente as pallas nos de Carmena.
A semana pasada as críticas chovéronlle por propoñer a posibilidade de que os universitarios realizasen un servicio social para axudar a limpar a cidade, fomentando unha “ética da limpeza”. E a diferenza dos seus críticos, eu non só vería ben iso, que ata me gusta polo seu valor metafórico, senón que regresaría moito máis alá.
E dixen ben regresaría; porque ultimamente parece que a condición de cidadán limítase a pagar impostos (cada vez máis), a recibir determinados servicios (cada vez menos) e  a votar (cada vez máis, para que valga cada vez menos). Pero non sempre foi así. Na Antiga Grecia a condición plena de cidadán soamente se adquiría despois de cumprir cunha serie de ritos e cunhas obrigas de formación cívica e de servicio militar. É dicir, había que facer certos servicios á comunidade, ademais de cumprir co fisco, para poder exercer tódalas prerrogativas políticas e xurídicas do cidadán.
Despois de séculos de abandono destes principios, a revolución francesa recuperou o servicio militar obrigatorio en 1798, en beneficio dun exército do pobo que substituíse os ata entón comúns de mercenarios. E a revolución industrial, coas desigualdades que xerou, conduciu ó nacemento de diversas asociacións cuns fins de prestación social que, na súa maioría, acabarían caendo no ámbito estatal a principios do século XX. Deste xeito, o modelo de servicio militar obrigatoiro xunto co dun servicio social substitutivo foise estendendo e resultou común nos estados sociais e democráticos de dereito ata finais do século pasado. Pero o neoliberalismo rampante, coa desculpa de que só o individuo debe decidir o que lle convén, acabou soterrando este modelo: lembremos que foi o goberno de Aznar, no 2001, o que rematou co servicio militar obrigatorio en España; como antes fora o de Chirac en Francia, en 1997, e máis recentemente o de Merkel en Alemaña, no 2011; mentres, en paralelo, fóronse eliminando os servicios sociais substitutivos. E a esquerda comeu e calou. Pero este ano o goberno de Francia, a raíz do atentado contra “Charlie Hebdo”, co obxecto de reforzar o compromiso dos cidadáns cos valores da república, propuxo un novo servicio cívico universal para os mozos, que irá substituíndo o actual sistema de voluntariado; e xa hai voces que claman no mesmo sentido noutros países.
E a min paréceme unha excelente idea recuperar o principio cívico da necesaria contribución dos cidadáns á obra común, aparte da estritamente monetaria. Porque, con independencia dos beneficios sociais que diso se derivarían, viríalle moi ben a calquera mozo, non só varrer as rúas, como propón Carmena, senón saír do entorno familiar, e incluso territorial, para colaborar en obras de tipo social, coñecer os traballos do campo, dos andamios, da pesca, das factorías…, saber das dificultades das familias con necesidades…  E esa si que sería a xeración máis preparada da historia de España!

Artigo publicado no diario La Región o venres 9 de outubro do 2015

sábado, 3 de octubre de 2015

Cortar e pegar


A semana pasada, a pesar do barullo catalán, puiden escoitar dúas queixas claras, xustificadas e moi relacionadas entre si: a primeira, a dos pais de alumnos polos excesivos deberes que levan os seus fillos á casa; a segunda, a do equipo de estratexias de competencia da OCDE  cando constata que as altas taxas de paro xuvenil e de abandono escolar sitúan a España á cola de Europa en expectativas de traballo para os mozos. E  xa teño escrito nesta columna sobre tales cuestións. Pero un non debe temer repetir o que considera importante; ó contrario, como dicía Proust: «hai que repetir, porque son poucos os que queren escoitar».

En concreto, na columna do 24 de outubro do 2013 cualificaba o noso sistema educativo pre-LOMCE de «malo e caro… dos máis esixentes, con alumnos saturados de traballo e familias estresadas polas obrigas escolares», pero dubidaba que a autotitulada Lei de Mellora Educativa (LOMCE), que daquela se tramitaba, fose a solución. Máis ben considerábaa un problema engadido, por non atacar os verdadeiros defectos do modelo e por perseguir fins estritamente ideolóxicos, que en nada contribuirían a xerar o clima de consenso e ilusión que desde hai tempo vén precisando o mundo do ensino en España.  E no artigo do 21 de setembro do 2014 criticaba o excesivo número de exames ó que se tiñan que enfrontar os alumnos, o que nos levaba a ter «un dos sistemas máis esixentes e de maior fracaso escolar de Europa, que ademais xera moita angustia nas familias. Encima con resultados mediocres». E o tema dos mozos como os maiores damnificados da crise sistémica que vive este país coido que é un dos máis presentes nos meus artigos; e se tivese que escoller un fragmento significativo, escollería un da columna do 16 de setembro do 2013: «Habería que dilatar o presente, e nas aulas antes ca en ningún sitio… situar ós novos no tempo presente sería tarefa de gran urxencia». Porque nas nosas aulas, resulta doloroso dicilo, a pesar dos moitos ordenadores e das flamantes pizarras dixitais, vívese en gran medida no tempo pasado, cando non nun tempo confuso.

E que vén a solucionar a LOMCE? Nada, só complica algo máis todo! Basta ver as presas, as improvisacións e os desaxustes na súa implantación. Pero os verdadeiros males son máis de fondo. Explícome: a LOMCE é unha lei feita de presa e correndo, para cumprir cuns  obxectivos políticos no curto prazo e de paso empurrar o sistema cara o modelo neoliberal, privatizador, individualista e competitivo, vixente nos EE. UU., pero raro nos países europeos. E para vendela mellor someteuse a un vernizado europeizante: abrazando o común sistema de avaliacións externas cunha paixón de conversos; tratando de acercarse ó sistema de “planing” diario de traballo que funciona en sistemas coma o finlandés –pero no que practicamente non hai exames nin deberes-; e todo sen renunciar ó noso currículo tradicional –dos máis esixentes de Europa- nin revolucionar os horarios. E que saíu? Pois, o que tiña que saír: un remendo mal botado. A min lémbrame eses traballos que fan os alumnos sobre os temas máis peregrinos, de presa e correndo, para saír do apuro, co denominado método de “cortar e pegar”, que consiste nunha busca rápida en internet, un copio por aquí, un corto por alá e un pego por acolá… Pero, alguén medianamente serio cree que con iso se poden «mellorar as competencias dos alumnos do ensino obrigatorio», que é o primeiro que lle pide o grupo de expertos da OCDE a España para que aumenten as expectativas de traballo da xente moza?


Artigo publicado no diario La Región o venres 2 de outubro do 2015

sábado, 26 de septiembre de 2015

A decadencia de España



Á pregunta sobre que pasaría ó día seguinte dunha suposta declaración unilateral de independencia por parte de Cataluña, os políticos secesionistas insisten en contestar que non pasaría nada, máis alá do inicio dunhas pacíficas negociacións que levarían á formación do novo estado catalán; mentres, todos os contrarios, aterrorizados por ese buraco negro, suxiren non poñerse en tal tesitura antes da celebración das eleccións do 27-S, confiando en que os independentistas non acaden a maioría. Por desgraza,  a realidade poucas veces se acomoda cos desexos, e nin resulta improbable que os independentistas gañen as eleccións, nin que as pacíficas negociacións que estes imaxinan nunca se celebren; polo que a poucos sorprendería que se producise o tan temido “choque de trens”. Nese senso, os precedentes non axudan, porque falamos de dous convois que xa teñen chocado de xeito estrepitoso en tres ocasións, a saber: 1640, 1714 e 1934. E, aínda que poucos queiran mentalo, nos choques de trens sempre hai vítimas. 

Convén saber, por tanto, que o problema de fondo ó que se enfronta España co desafío catalán non é novo. Pérdese no tempo da súa propia existencia como Estado e está relacionado cun mal crónico: a nunca resolta vertebración dos seus distintos territorios. E aquí a lectura atenta de Ortega, en concreto da “España Invertebrada” e dos discursos sobre o Estatuto Catalán na II República, resulta imprescindible. Porque, coas súas luces e coas súas sombras, Ortega segue a ser a mente que de xeito máis lúcido se ocupou deste problema e da súa relación coa idea de España e coa súa continuada decadencia. Pero claro, os políticos actuais non destacan pola afección á lectura, e moito menos de  Ortega, que nunca foi santo de devoción nin dos nacionalistas españois nin dos nacionalistas periféricos, e moito menos da esquerda. 

Dicía Ortega que o caso catalán era un caso típico de “nacionalismo particularista”,  «tendencia sumamente clara, que se apodera de un pueblo o colectividad y le hace desear ardientemente vivir aparte de los demás pueblos o colectividades». E apuntaba: «los nacionalismos sólo pueden deprimirse cuando se envuelvan en un gran movimiento ascensional de todo un país, cuando se crea un gran Estado, en el que van bien las cosas… Un Estado en decadencia fomenta los nacionalismos.». Pero lonxe de botarlle a culpa ós cataláns e ós vascos, Ortega poñía o punto de mira no poder central, ó que culpaba de querer castelanizar España e de fomentar, xeración tras xeración, o que el chamaba “selección inversa” da raza española, que consistía en preferir sempre «los tontos a los inteligentes y los envilecidos a los irreprochables» e en aproveitarse da inmensa forza do Estado para fins exclusivamente privados, en detrimento do interese público: igualico, igualico...!

E houbo algo desa forza ascensional da que falaba Ortega na Transición, pero a corrupción, a crise, as políticas inxustas e o traballo de minado dos nacionalistas, acabaron por neutralizala. O ataque ós símbolos, o desprezo pola Monarquía, a posta en dúbida dos méritos da Transición ou a xeral mediocridade dos políticos españois non son máis ca síntomas dun máximo de decadencia da idea de España. Basta con ver como un oscarizado director de cine, cebado polo Estado con millóns de euros, saídos en gran parte dos petos de españois que hoxe se debaten na pobreza, se atreve a dicir en público, ó recibir un premio nacional, que el non se sentiu español nin cinco minutos da súa vida... Menos mal que aínda nos queda Gasol.

Artigo publicado no diario La Región o venres 25 de setembro do 2015

domingo, 20 de septiembre de 2015

O recreo



En setembro vanse os cirrios e as anduriñas, e as prazas e as rúas quedan tristeiras sen os seus rápidos voos e sen os seus alegres rechouchíos. Pero antes, nas aldeas, nas vilas e nas cidades, calquera nostalxia por ese rechouchío que se ía quedaba de sobra compensada por outro que volvía: o dos picariños cando retornaban á escola, un rechouchío capaz de inundar de alegría calquera corazón sensible. Porque talvez non haxa nada no mundo máis claro nin máis limpo có rebulicio que fan os nenos xogando nas horas de recreo.

O curso acaba de comezar,  e cando un escoita esas algarabías infantís viaxa polo tempo ata os seus propios recreos, na escola, no instituto: véñenlle da memoria os aromas inesquecibles das Enciclopedias Álvarez, dos cadernos Guerrero, dos lapiseiros de cores Alpino, das  tintas Pelikan, das gomas de borrar de nata; lémbrase de todos aqueles compañeiros de clase, logo esparexidos polo mundo con sortes tan dispares; rememora aqueles partidos a tempo taxado, que un ás veces trataba de prolongar na busca dun empate imposible, aínda sabendo o inevitable castigo que lle agardaba; volve a ver os cromos, as chapas, as caixas de mistos ou as canicas que intercambiaba cos compañeiros, e pensa naquela rapaza que tan ben saltaba a comba e que tanto lle gustaba… E sinte que o mundo, a pesar de todo, sigue marchando.

Pero ese tenro rechouchío, que é música certamente celestial, apenas se escoita hoxe. O inicio de curso só se nota no tráfico e nas ringleiras de autos en dobre fila á porta dos colexios. A desaparición da práctica totalidade das escolas parroquiais, por efecto da reforma educativa do 70, coa conseguinte creación dos grupos escolares, actuou coma unha especie de frautista de Hamelín que secuestraba ós nenos durante o día das súas aldeas; e foi o feito máis determinante para a morte da Galicia das parroquias. Desde entón, as nosas aldeas poden ser fermosas e pintorescas, e ter magníficas casas novas de emigrantes retornados; pero, en ausencia de nenos, xa nunca deixarán de ser aldeas tristes. Encima, ese trasfego de nenos non converteu ás capitalidades municipais en lugares alegres; porque os novos grupos escolares fixéronse, en xeral, fóra dos núcleos urbanos, e dispuñan de patios pechados con pouco ou ningún contacto coa vida cotiá dos veciños. Nada que ver cos antigos colexios, no medio e medio das vilas, e que ou ben tiñan por lugar de recreo a propia rúa ou ben os patios abertos. E algo semellante ocorreu cos institutos que se foron construíndo; fronte ós máis antigos que ocupaban solares céntricos, os novos, por intereses case sempre especulativos, desprazáronse ós arrabaldos, non sendo raros os casos en que mesmo os alumnos das propias vilas teñen que coller un medio de transporte para desprazarse ó centro.

Á mañá no colexio, á tarde nas pasantías e nas actividades, e o resto do día metidos na casa diante dunha pantalla. Os nenos e os adolescentes desapareceron das rúas e das prazas; ás veces ata foron expulsados por absurdos regulamentos que burocratizan e limitan o uso dos espazos públicos. E foi unha gran perda. Porque o caso é que a presenza dos nenos na rúa cos seus xogos, libres da vixilancia paterna ou educativa, ademais de resultar fundamental para que eles mesmos medren como persoas, é unha importante fonte de cohesión social e interxeracional, e alegra coma ningunha outra cousa a vida dos pobos.


Artigo publicado no diario La Región o sábado 19 de setembro do 2015

viernes, 11 de septiembre de 2015

O sol do membrillo


Para un natural do Ribeiro, setembro debería selo tempo das uvas e das vendimas, como o fora para os revolucionarios franceses, cuxo calendario comezaba no equinoccio de outono e tiña por primeiro mes o vendémiaire ‘vendimeiro’. Non obstante, a apreciación do tempo é relativa: depende do estado do observador. E para min, desde hai anos, setembro pasou de ser un tempo de vendimas –paradigma do tempo feliz- a ser un tempo de membrillos. Nas froitas, coma en todo, hai un grao de complexidade diverso: as cereixas e as uvas poderíamos dicir que son froitas evidentes, e por iso están entre as preferidas dos nenos; pero outras, coma as peras, as mazás, ou as pavías, xa son máis complexas. E é moi raro que un cativo ou mesmo un mozo sintan interese polos membrillos, que é froita demasiado sutil para esas idades.
No enxido da casa de San Clodio había un membrilleiro. No seu tempo, miña nai repartía un membrillo por cada caixón dos armarios e das cómodas da casa, para que a roupa ulise ben; e meu pai sempre gardaba unha ducia deles para ferver co viño branco, que melloraba así en aroma e clarificación. Os membrillos collíanse con bo tempo, no minguante, sen madurar de todo, pois pronto podrecen na árbore se o tempo humedece; logo, antes de gardalos, limpábanse coidadosamente cun pano. Penso que foi cando tiven que realizar esa labor cando comecei a aprezar os membrillos: unha vez eliminada a súa superficie velosa, o que aparecía diante dos ollos parecíase pouco ó froito que estaba pendurado da árbore, para semellar máis ben unha mazá de ouro. Pasados os anos, o máis perfecto dos membrillos da colleita sempre ía parar á miña mesa de traballo. E nas fonduras do inverno gustábame coller ese membrillo para cheiralo e acaricialo; porque a súa lisura, a súa cor e o seu aroma devolvíanme ós días máis luminosos… E cando comezaba a podrecer, xa se ventaba unha nova primavera. Debeu ser nesa época cando comecei a entrar no tempo dos membrillos, un tempo no que un descubre estar inmerso cando un día, de repente, se dá conta que o seu sol xa non quenta coma antes,  e que xa non pasa de ser un doce, e mentirán, sol de setembro. É o «sol del membrillo», o que reza nun verso dun dos máis celebrados poemas de Claudio Rodríguez, “Incidente en los Jerónimos”; sol de fermosísima luz, pero tan fuxidía coma traidora; a mesma luz que trataron de capturar eses dous grandes artistas eremitas que son Antonio López e Víctor Erice, o primeiro co pincel e o segundo coa cámara de cine.
Pero talvez ninguén coma Cunqueiro teña penetrado nos segredos dos membrillos e dos seus tempos; nin Plutarco, cando relata como as noivas gregas mordían un para perfumar os primeiros bicos; nin al-Mushafi, o poeta cordobés do século X que lle dedica un fermoso poema, no que di dos membrillos que teñen a dozura dunha amada; nin sequera Shakespeare, cando pensa en poñer doces de membrillo nas vodas de Xulieta. Cunqueiro, nas “Mocedades de Ulises”, converte ó membrillo nin máis nin menos ca no símbolo de Ítaca. Euriclea, a nai de Ulises, metera un membrillo da horta familiar nas alforxas do heroe antes de que este partira; e aquel membrillo, cuxo aroma non aprezara Ulises en Ítaca, comeza a recender magnífica e milagrosamente para el cando se ve separado da terra e vai cumprindo anos... 
Os grandes temas da literatura e das artes en xeral, que son os propios da vida, contra o que se acostuma pensar, son apenas uns poucos. É un deles, como sabía ben Cunqueiro, ten que ver con este doce sol de setembro, con este sol do membrillo.

Artigo publicado no diario La Región o venres 11 de setembro do 2015

sábado, 5 de septiembre de 2015

Odonimia hispánica


A odonimia, do grego odós ‘camiño’ e ónoma ‘nome’,  é a parte da toponimia que se ocupa dos nomes das rúas e das vías públicas en xeral. Parece cousa inocente pero non o é, e pode ter certo interese escribir algo sobre ela.
Este verán, xusto cando saía de Galicia en viaxe vacacional, falaban na radio das intencións da alcaldía de Madrid de cambiar os nomes con referencias franquistas de máis dun cento de rúas; logo, en diversas vilas e cidades do solar hispano, comprobei que non son poucos os odónimos que aínda conmemoran a Franco, a José Antonio, á División Azul, etc. Pero, na emisora galega que eu escoitaba, a polémica centrábase en Álvaro Cunqueiro, cuxo nome, xunto co doutros escritores non menos admirados por min, coma Josep Pla ou Julio Camba, aparecía na lista dos das rúas que se deberían rebautizar, e os tertulianos poñían o grito no ceo diante do que consideraban un grave despropósito. E concordo en que sería un despropósito rebautizar tales rúas con nomes doutros “ilustres”. Pero non consideraría tal borrar eses nomes –e moitos máis- do rueiro de Madrid e de outros rueiros; ó contrario, podería ser un grande acerto e ata unha sinal de consideración cos escritores. E talvez agora debería explicarme.
En 1923, Camille Julien, historiador e académico francés, pronunciaba unha conferencia no concello de París con este significativo título: “Ne touchez  pas aux noms des rues”, que eu traduciría por “Deixade en paz o nome das rúas”. C. Julien trataba de defender o respecto pola tradición á hora de nomear as rúas, tradición que consistía, en Francia e en tódolos sitios, en que as rúas tomaban o nome do seu aspecto, dos seus monumentos ou da súa historia, pero «xamais se comprendería antigamente que unha rúa ou unha praza levase o nome dalgún episodio actual ou dalgún personaxe da historia […] Porque a razón do nome sempre era local e topográfica». Pero esa tradición comezou a rachar en Francia no século XVII, primeiro para homenaxear á realeza e logo á nobreza e ó clero; de aí centos de rúas dedicadas ó rei,  ó dauphin, a  condes, duques, bispos, arcebispos… Coa revolución xa foi a hecatombe; a nomenclatura de reis, nobres, santos, bispos, ..., e tamén a tradicional, viuse substituída pola das grandes ideas e a dos grandes homes: Concorde, Revolutión, Esprit des Lois, Voltaire, Montesquieu, … E a cada cambio político, novo nomenclátor e novas controversias. E en España, que sempre tivo en Francia o primeiro referente, pasou exactamente o mesmo; nisto foron máis comedidos os ingleses, máis respectuosos coa tradición –utilizan placas conmemorativas, pero non tocan os nomes das rúas-, e os americanos, defensores en xeral das neutras nomenclaturas sistemáticas –caso de Manhattan-, aínda que as conmemorativas estean gañando peso.
Eu estou cos que consideran que no acto de nomear as rúas hai moito de apropiación do dominio público por parte do poder, e de vontade política para impoñer un determinado relato histórico e ideolóxico; por iso concordo con P. Bordieu, que observaba unha violencia intrínseca no monopolio do estado para lexitimar tales nomes. E vería ben calquera estratexia que tratase de ir reducindo os nomes conmemorativos dos nomenclátores urbanos, limitándoos ós que gardasen relación directa coa historia da rúa. Porque a odonimia conmemorativa é un instrumento de manipulación política moi potente; e o poder, por cada nome que merece unha lembranza, adoita meter un cento de matute… Por iso alguén chegou a escribir, talvez con razón, que se un quere descubrir algún dos máis grandes caciques da historia dun país, deberá comezar por estudar o nomenclátor das rúas das súas cidades.

Artigo publicado no diario La Región o venres 4 de setembro do 2015.

lunes, 20 de julio de 2015

Eloxio da nugalla


Nunca fagas hoxe
o que poidas deixar de facer mañá.
F. Pessoa 

Como resultado da secular combinación da ética cristiá coa capitalista, vivimos nunha sociedade que santifica o traballo e condena a nugalla. Por iso o traballo é considerado un dos dereitos sociais máis clásicos, mentres a preguiza é un dos sete pecados capitais. Pero non sempre foi así; moito antes, os filósofos gregos ensinaran a desprezar o traballo, por ser actividade degradante para o home libre e só propia de escravos; e algúns, coma Epicuro, ata predicaran a preguiza e o desapego como unha das mellores defensas contra calquera tipo de servidume. Despois acabouse impoñendo o de gañarse o pan coa suor da fronte; pero só na teoría, porque na práctica todo o que puido escaqueouse dos traballos suorentos, e os salarios sempre foron inversamente proporcionais ás suoracións.
Unha das primeiras voces que, diante da explotación dos traballadores, se alzou contra o dogma do traballo foi a de Paul Lafargue, xenro de Marx, quen publicaba en 1883 un provocador ensaio titulado O dereito á pereza, que comezaba cunha significativa  cita de Lessing: «Sexamos preguizosos en tódalas cousas, excepto no amar e no beber». Nel, criticaba a sacralización do traballo levada a cabo por curas, economistas e moralistas, á vez que desprezaba aquelas razas que sentían o traballo como necesidade orgánica, razas entre as que, por certo, citaba a dos galegos, xunto a auverneses, escoceses, pomeráns e chinos; e concluía que tódalas miserias individuais e sociais viñan da paixón polo traballo. Pero, ademais, xa avisaba dos perigos da sobreproducción e do paro, chegando a recomendar unha xornada de traballo de non máis de tres horas e unha dedicación plena ó gozo da vida no resto do día. Algo parecido proporía Bertrand Russell, en 1932, no seu famoso Eloxio da ociosidade. Pero despois dos fogos artificiais da II Guerra Mundial, dos millóns de mortos e dos desequilibrios nos mercados de traballo, melloraron as condicións dos traballadores e esquecéronse aquelas advertencias de Lafargue e de Russell sobre a escaseza do traballo nunha sociedade moi mecanizada. 
Non obstante, agora xa non estamos lonxe de que a maioría dos bens sexan producidos polas máquinas, con só calcar un botón; o que confirmaría as pesimistas previsións de Lafargue e de Russell arredor da sobreproducción e do paro. E só hai unha resposta socialmente aceptable para todo isto: á volta ó clásico eloxio da nugalla. Porque potenciar o espírito traballador nunha sociedade onde falta o traballo é coma recomendar comer moito nunha sociedade famenta. Pero hai que saber que os que se fixeron coas máquinas –tamén coas da propaganda- e acumulan os beneficios, utilizarán tódolos medios para opoñerse a estas ideas; por exemplo, chamándolle traballo ó que non é máis ca escravitude… E esta será a loita do futuro inmediato.
Non; estamos nunha época en que, por xustiza social, os “moi traballadores” deberían ser perseguidos por lei, como antes o foran os vagos; entendendo por “moi traballadores” os que acumulan ou pretende acumular traballo retribuído, que é un ben escaso; porque nada hai que opoñer ós que se divirten rozando montes, investigando xenealoxías ou cultivando o seu xardín, cando o fan á súa conta.…Estamos en tempo de vacacións, cando mellor podemos dispoñer do tempo propio, que niso consiste a liberdade. Pero, máis obsesionados polo ter ca polo ser, non é raro que apliquemos a mesma lóxica do traballo e do consumo a este tempo tan valioso, a este kairós. Eu lembraríalles unhas reflexións de Pessoa; cando di que perder o tempo tamén comporta unha estética, e cando insinúa que só temos de verdade aquilo do que nos privamos: porque só así se pode conservar tal como foi soñado, intacto e puro… Felices vacacións. 

Artigo publicado no diario La Región o venres 17 de xullo do 2015.

viernes, 17 de julio de 2015

O Tour


Hai algo que trato de non perderme cada verán: a transmisión televisiva das etapas do Tour de Francia. En certa medida verán e Tour son para min partes indivisibles dunha mesma cousa. Trátase dunha afección que me vén de lonxe. Comezou cando escoitaba na radio as xestas de Bahamontes, no programa Radio Gaceta de los Deportes, que principiaba e remataba cos apoteósicos acordes da marcha Radetzky, talvez a melodía radiofónica máis popular da España de Franco despois da Generala, a militar sintonía dos “partes” de Radio Nacional. Cun ano ou máis de atraso, ás veces víanse no cine as correspondentes imaxes nas reportaxes do NODO, que acababan certificando o que un xa escoitara e imaxinara, e o mesmo pasaba cos outros deportes. Na cafetería do Cámping de Leiro, entre baño e baño naquel paradisíaco río Avia, alá polos finais dos sesenta, vería as primeiras transmisións televisivas dos finais de etapa, aínda en branco e negro; e se había un peso tomaba un “apolo”, un xeado multicolor que se correspondía en forma e nome co espírito espacial daquela época. Eran os tempos de Julio Jiménez, de Pérez Francés, de Manzaneque, de Fuente, … e de Luis Ocaña.
Despois de mediados dos setenta chegaron os televisores a cores e as retransmisións en directo, con profusión de medios. Pero isto xa nos colleu na mili, no traballo da emigración, preparando oposicións, descubrindo novos territorios coa mochila ás costas, tumbados na praia pegadiños á moza... E un trataba de ver as etapas, pero non era fácil… Só despois da estabilización laboral, e familiar, retomamos o Tour. 
Agora xa estabamos nos oitenta. As antigas e pesadas bicicletas, perdida a súa función de medio de automoción, xa foran á chatarra; calquera podía ter unha Orbea ou unha BH de carreiras, e todo o mundo quería practicar o ciclismo. Os amigos dispersáranse, a barra do bar transformárase na sala de estar dun piso alugado ou recentemente hipotecado, e ó televisor uníranse un sofá tresillo, unhas persianas a medio baixar e unha mesiña cun chupito de licor café ou unha cervexa encima. Sucedía que os ardores competitivos da mocidade ía deixando paso ós sosegados praceres do adulto. Era a época de Perico Delgado, a do irlandés Stephen Roche e a daquel par de holandeses, Jan Theunisse e Steven Rooks, que tanto me gustaban. Logo viñeron os gloriosos cinco anos de Indurain, quen fixo máis polo coñecemento da xeografía francesa en España ca miles de profesores do ramo. E algúns ata collemos os coches para visitar aqueles santuarios dos Alpes e dos Pirinéos, tantas veces vistos coma imaxinados, pero nunca pisados. Non obstante, despois da cansada viaxe, a maioría concluímos que nada coma o sofá e a televisión para desfrutar do Tour como é debido. E nesas seguimos.
O sábado pasado comezou a 102ª edición da carreira, en Holanda. E, ata o de agora, estanse cubrindo as expectativas de xeito sobresaínte: magníficas paisaxes –que gran desenrolo se observa en Holanda, e en Bélxica, e que coidadas e traballadas están as terras…-, multitude de afeccionados nas estradas e circunstancias de carreira apaixonantes. Eu ata pediría algo máis de tranquilidade na primeira semana, pois espertar dunha boa sesta cando os ciclistas xa pasaron a meta tamén forma parte do ritual do seguidor televisivo do Tour. Pero o gran espectáculo da épica do ciclismo, por moitos motivos incomparablemente superior á da maioría dos deportes, chegará nas míticas cumes alpinas e pirenaicas. E aí estaremos, tumbados no sofá, coa cervexa fresquiña ó alcance da man e coas persianas a medio baixar, cumprindo coma cada ano con esta devoción que tanto acougo lle dá á vida, tan dada de por si a perdelo.

Artigo publicado no diario La Región o venres 10 de xullo do 2015


domingo, 12 de julio de 2015

Anuncios


A maioría da xente achaca gran parte dos males sociais á ruindade dos políticos. A pobreza, a desigualdade, o paro, …, todo sería por causa dos políticos. Pero resulta que nunha sociedade democrática os políticos nin caen do ceo, nin soben do inferno: son elixidos polos mesmos cidadáns que os inxurian. É dicir que, en última instancia, os verdadeiros culpables dos males serían os propios cidadáns, cando elixen ós que non deben. Pero, que leva a unha maioría a tirar pedras contra o seu tellado? Pois moi sinxelo: o elevado nivel medio de ignorancia e estupidez da xente, que se vén mantendo practicamente constante ó longo da historia –incluso é probable que teña aumentado algo nos últimos anos-. E iso para nada contradí o espectacular incremento do coñecemento científico e do desenvolvemento tecnolóxico nos últimos cen ou douscentos anos; porque o saber duns poucos resulta totalmente compatible coa ignorancia duns moitos; e porque un saber moi especializado pode ir acompañado dunha ignorancia bastante xeralizada. 
Polo tanto, estou plenamente de acordo con aquel personaxe de Camus que afirmaba que case todo o mal que existía no mundo viña da ignorancia. E os exemplos desa común burremia e dos seus devastadores efectos preséntanse por centos. Pero quero centrarme nun: na invasión do mundo da publicidade polos famosos. Collamos unha revista ou acendamos o televisor e por diante de nós comezará a pasar un desfile de estrelas, do cine (George Clooney, Nicole Kidman, Brad Pitt ….), da música (Beyoncé, Lady Gaga, Enrique Iglesias…), do deporte (Nadal, C. Ronaldo, Messi,…), todas convertidas en imaxe de desexo das marcas máis coñecidas. Son ídolos que levan un bo pico dos máis de 500.000 millóns de dólares –atención á cifra- que se gastan anualmente en publicidade no mundo. De feito, a maioría desas estrelas cobra moito máis por publicidade ca polo desenvolvemento da súa profesión; coma Nadal, que hai un par de anos gañaba 6 millóns de dólares nas canchas e 21 por dereitos de publicidade.
Que necesidade había de engordar aínda máis os astronómicos ingresos de todos estes archimillonarios? Ningunha. Con eses cartos poderían mellorarse as condicións de vida de centos de miles de traballadores do sector da publicidade, que tantas relacións ten co arte, e incluso aumentar o emprego; por non dicir que mesmo a calidade dos productos se beneficiaría, xa que hai sectores nos que o aumento de gastos publicitarios ten obrigado a recortes e despidos noutros apartados productivos, e non é raro o caso de empresas que gastan máis en publicidade ca na mesma producción. Pero claro, loitar contra iso sería espatelarse contra a parede da estupidez humana. 
Adam Smith, que non foi ningún revolucionario, senón o pai do liberalismo económico, xa se asombraba no século XVIII da cantidade de xente, a maioría pobre, dada a adorar a riqueza. E escribía: «Esta disposición a admirar, e case idolatrar, ós ricos e poderosos, e a desprezar ós pobres e ós humildes […] é a principal causa de corrupción dos nosos sentimentos morais»...
Eu, que creo nos xestos, sigo unha regra: por cada famoso que vexo anunciando algo, unha marca que non merco.  E congratúlame moito que Russell Crowe se negue a facer publicidade: penso se nesa rebeldía non residirá a capacidade que ten este actor para encher a pantalla como só a enchían os grandes e indómitos actores de antes…Que, por certo, tampouco anunciaban capuchinos, nin perfumes nin calzonzillos.

Artigo publicado no diario La Región o sábado 4 de xullo do 2015

martes, 7 de julio de 2015

Guerra Fría

Unha guerra declárase cando menos se pensa. Esta xa levaba algún tempo declarada, pero non lle fixen caso ata que fun vítima dela. Sucedeu o venres á tardiña, cando me dirixía como cada día ó bar que frecuento. Aínda debiamos estar cerca dos 30ºC e sorprendeume ver a un grupo de asiduas botando a ritual partida de brisca fóra do local, á sombra dun parasol de Coca-Cola. Cando me interesei pola razón do seu exilio, fixéronme saber que dentro non se paraba co frío. Porque o bar, digámolo, ten aire acondicionado. Pero eu aventureime a entrar. Ó pouco xa comprobei nas miñas costas que as mulleres non mentiran, e a piques estiven de saír; pero a presenza do amigo Manolo e esa tendencia natural miña a defender causas perdidas mantivéronme firme en territorio hostil.  E o caso foi que o meu amigo, que é pouco dado a levar a contraria, neste caso, compinchado coa camareira, levouma, o que prolongou de forma indebida a miña permanencia naquela cámara frigorífica disfrazada de cafetería. Eu defendía o dereito das asiduas clientas a non pasar frío, e solicitei un armisticio con temperatura mínima de 25ºC. Pero non se me concedeu; o dúo contrincante non estaba disposto a limitar o libre dereito dos que preferían o fresco, establecido pola camareira en 20ºC. Tiven que botar man da teoría cinética dos gases, da diferenza entre calor e temperatura, dos principios da termodinámica, da definición de entropía e ata da carteira, para lograr un modesto empate. E aínda así, teño que confesar que o termostato non se moveu dos 20ºC, que o Manolo só me concedeu que nas Canarias non facía frío, e que as miñas defendidas remataron a partida fóra…  Consecuencia desa cruenta batalla foi unha rinitis que me tivo toda a noite moqueando e unha otitis no oído dereito que me deu a oportunidade de aprender o que se sinte cando te torturan pinchándote cun alfinete nun oído. Pero a cousa, segundo me dixo logo un médico amigo, podía ter sido peor; estes arrefriamentos por aire acondicionado tamén adoitan dar en lumbalxias, e ás veces ata en pulmonías.
O sábado pola mañá, algo aliviado da rinitis, pero co oído aínda taponado e doente, ó almorzar puxen a radio, como teño por costume. Souben entón, a través do oído esquerdo, que a guerra do aire acondicionado estaba no seu punto álxido, o que significaba que o noso non fora máis ca unha das múltiples batallas que se libraban no país. Polo que puiden escoitar, esta guerra causa estragos cada verán en múltiples empresas e locales públicos, e non só polas baixas médicas que produce, senón polo que envelena as relacións entre compañeiros. Pero o que máis me animou a non renderme foron as declaracións  dun ergonomista que defendía que no norte de España, salvo en casos excepcionais, o aire acondicionado resultaba totalmente innecesario.
Foi así que reforzado nos meus argumentos, mal como puiden, presenteime outra vez no campo de batalla. Agora ía armado co RD 1826/2009, que establece non baixar de 25ºC co aire acondicionado en edificios de uso público, coa gravación da intervención do ergonomista e ata coa última encíclica do Papa Francisco sobre o medio ambiente, porque o aire acondicionado tamén contribúe ó quecemento global. Pero o inimigo non se presentou. A camareira librara e o Manolo, solteiro e sen compromiso, trasnoitara e só se erguera para xantar. Así que pousei o armamento e pedín unha caña... Fóra do bar, o sol xa comezaba a pesar outra vez sobre a terra; mentres, dentro, cavilaba eu na pobreza da literatura e da vida nun mundo termostatado, colonizado polo aire acondicionado. 

Artigo publicado no diario La Región o sábado 27 de xuño do 2015.

miércoles, 1 de julio de 2015

As dúas Españas

Non existe metáfora máis productiva na historia contemporánea de España cá das dúas Españas. Si, a dos versos de Machado: «Españolito que vienes/ al mundo te guarde Dios./ Una de las dos Españas/ ha de helarte el corazón.». Son tan coñecidos eses versos que hai quen pensa que foi Machado o creador da metáfora. Pero non, o relato xa viña de vello: da división política que se producira trala Guerra da Independencia, co regreso de Fernando VII e a súa persecución implacable dos liberais, causa principal da ruptura política do país en dous bandos antagónicos, un tradicional e católico e outro liberal e progresista. Juan Van Halem, un militar liberal represaliado, xa escribía en 1826: «existen dos Españas que solo un gobierno equitativo podría reconciliar». Logo serían Larra, Balmes, Blasco Ibáñez, os que falarían das dúas Españas, antes ca Machado e os outros representantes da Xeración do 98, que foron os que popularizaron a metáfora. De tódolos xeitos, foi Ortega quen máis contribuíu á súa incorporación ó relato metahistórico: «dos Españas, señores, están trabadas en una lucha incesante...». A Guerra Civil sería para moitos a confirmación tráxica  do acertado da metáfora. Pero chegou a Transición, e con ela un novo relato: o da “reconciliación nacional”, un relato ilusionante que parecía ter soterrado o máis tráxico das “dúas Españas”. Non obstante, unha metáfora nunca se pode dar por morta. 
Coa crise foron bastantes os que recuperaron o relato das dúas Españas. Pero é unha equivocación entender unha metáfora coma unha lei inquebrantable: a fórmula pode ser a mesma, pero a realidade é cambiante, e, en consecuencia, a interpretación tamén. Non, xa non existen as dúas Españas de Larra, nin as de Machado, nin as de Ortega; tampouco creo que exista unha España de esquerdas e outra de dereitas, nin unha de nacionalistas e outra de antinacionalistas; nin, como se acaba de ver, unha do PP e outra do PSOE, nin sequera unha do Madrid e outra do Barça… Podemos seguir usando a fórmula, si, pero entendendo que estamos nun contexto totalmente diferente  e que tal uso sempre implica a simplificación dunha realidade máis complexa. 
Con todas esas prevencións, eu si aplicaría a mesma metáfora a dúas Españas que foron emerxendo nos últimos anos. Trataríase da dos achegados ós partidos con poder por unha banda, e da do conxunto do resto dos españois por outra. Os cidadáns da primeira, como cargos de partido ou como “amigantes” –lúcido neoloxismo acuñado recentemente por E. Lledó-, foron os que ata agora gozaron de todo tipo de beneficios: en forma de traballos e cargos para eles e para os seus; en forma de pagas e pensións de diverso tipo; en forma de subvencións ou exencións de pago en actividades varias; en forma de vantaxes ou privilexios dos que carecen os outros, etc., etc. Os da segunda son os que se limitan a pagar os impostos, reciben tarde e mal, e ás veces nunca, as poucas prestacións que lles corresponden, e ata se dan por satisfeitos cando non se senten perseguidos; porque en España a lei nunca deixou de verse como instrumento de castigo para os pouco afectos… E isto obsérvase moi ben nos concellos, e cánto máis pequenos mellor…Por iso sabemos tanto destas cousas os galegos.
As novas corporacións veñen de tomar posesión no medio dun ambiente ilusionado e rexenerador. Traen moitos proxectos, pero non se deberían de esquecer da obriga fundamental: soterrar á maior brevidade o monstro de tres cabezas –clientelismo, nepotismo e sectarismo- que levaba anos alimentando a partitocracia. Porque esa era a verdadeira ameaza da democracia española.

Artigo publicado no diario La Región o venres 19 de xuño do 2015.
.