martes, 28 de octubre de 2014

Asalto á reitoral

Parece un título de película pero non o é. Nos últimos anos, os roubos con forza en vivendas aumentaron moito. En 2013, en Galicia rexistráronse 4.563 roubos deste tipo, dos que 1.656 foron en Ourense, o que significa un golpe cada dúas horas. E dentro do total, causan moita alarma os asaltos ás casas parroquiais e ós curas. O 6 de xullo asaltaban ó párroco de Vilar de Ordelles (Esgos) cando durmía na reitoral; atárono e malláronlle, para levar 500 euros. O 14 de setembro, á noitiña, os ladróns entraban na reitoral de Cruces (Padrón), agredindo ó abade e maila asistenta, que morreu de resultas. Na madrugada do 5 de outubro foi o párroco de Pontedeume o asaltado… Ninguén lembra concentración tal alta de roubos a curas e casas reitorais.
Pero a historia está, entre outras cousas, para lembrarnos feitos que a memoria non alcanza. E aquí si que poderíamos utilizar o título dunha película: Retorno ó pasado. Porque se retornamos á Galicia da primeira metade do XIX atopamos un fenómeno de gran importancia histórica: o bandoleirismo. Daquela, o país viuse asolado por gavelas de foraxidos que centraban as súas accións no roubo de casas grandes e de reitorais. E caracterizouse aquel bandoleirismo pola extrema violencia, especialmente cos curas. Era moi común: a escenificación da “matanza do porco”, que consistía en espir á vítima, atala no banco da mata, mandarlle facer acto de contrición e, por último, poñerlle un coitelo de matachín na gorxa, mentres se dispuña un caldeiro para recollelo sangue, todo para que “cantara”; atarlle unha corda ós xenitais e ameazar con colgalo, botarlle aceite fervendo e outras barbaridades que ata dá arrepío contar. De resultas das torturas non foron infrecuentes as mortes nin as gravísimas lesións. Entre os curas asasinados: o de Aldán (1809), o de Bermes (1811), o de Saiar (1814), o de Bergondo (1821), o de Nantón (1822), o de Mariz (1826) e algúns máis. En total, de 1800 e 1850 foron asaltados 508 párrocos en Galicia: un de cada cinco.
Na provincia de Ourense actuaron varias bandas. No Ribeiro, onde se realizaron algúns dos  maiores roubos a casas grandes, actuou a de Manuel Carvajal, carpinteiro de Astariz, detido arredor de 1820; logo, a de Lázaro Rivadulla, aforcado en Santiago en 1827, que tamén traballou polo Carballiño, Chantada e a Limia; máis tarde, unha capitaneada por Pantaleón Mosquera, de Castrelo. Entre O Carballiño e Cotabade actuou a do “Tuno”, formada por máis de cen delincuentes, que se organizaba na taberna do Paraño; logo, a de Isidro Rodríguez, de Rouzos, que tiña como asistentes ós taberneiros de San Fiz de Navío e de Oseira. Por Cea estaba a do “Rabelo”, abatido en 1835 cando saía da casa da querida. Por Arnoia e A Limia atacaba a de “Figueroa”, liquidada en 1811 ó ser executados os cabecillas; logo veu a do portugués “O Veloso”, detida en 1820 na taberna da Serra (Leiro); máis tarde, a de “Tomás das Congostras”, que torturou ó abade de Muíños. Por Trives e Caldelas foi famosa a dos “Majitos”, que eran de Santo Estevo de Ribas do Sil. Polos arredores de Ourense  a máis activa foi a de Pedro Zamud, que colgou das partes pudendas ó cura da Peroxa, e cuxos seis cabecillas foron aforcados… E, no medio de tanta violencia, ata un “bo ladrón”: o que cando viu malferido ó cura de Couso de Limia, deitouno nun colchón e limpoulle as feridas con augardente.
Beatriz López Morán, autora dunha tese e de varios libros sobre este tema, conclúe que o bandoleirismo do XIX en Galicia foi «o único remedio para que centos ou miles de persoas puideran sobrevivir». É dicir, foi un resultado direto da pobreza. Tomemos nota.

Artigo publicado no diario La Región o venres 24 de outubro do 2014

lunes, 20 de octubre de 2014

Átomos

Richard Feynman (1918-1988) foi un destacado físico estadounidense, gañador do Nobel en 1965. Nas  súas Lectures on Physics, a principios dos setenta, fixemos moitos o primeiro achegamento serio á Física, porque Feynman, ademais de investigador, foi un dos máis grandes mestres desta disciplina. Nunha das lectures facía Feynman esta interesante conxectura: «Se por un cataclismo resultarán destruídos tódolos coñecementos científicos e unha soa frase puidera pasarse ás xeracións seguintes, que sentencia contería a máxima información no mínimo de palabras? Eu creo que  sería esta: “todas as cousas están feitas de átomos”...Nesa única frase está contida unha enorme información sobre o mundo». Os anuncios, a semana pasada, dos Premios Nobel de Física e de Química fixéronme lembrar a reflexión de Feynman.
O Nobel de Física gañárono tres xaponeses, Akasaki, Amano e Nakamura, polo invento, en 1992, dos LEDs azuis, díodos emisores de luz azul. Os vermellos e os verdes xa se conseguiran trinta anos antes, pero os azuis resistíanse, imposibilitando a existencia das lámpadas LED de luz branca. A invención dos azuis fixo posible a construcción desas lámpadas e o inicio da revolución que agora estamos vivindo na iluminación. As lámpadas LED: multiplican por cinco a eficiencia luminosa das fluorescentes –ás que xa non cabe chamar de “baixo consumo”- e por vinte a das antigas de incandescencia, o que conlevará un importante aforro de recursos enerxéticos; eliminan os perigos contaminantes das fluorescentes, que conteñen mercurio e a maioría tíranse directamente ó lixo, e duran ata dez veces máis ca estas últimas. 
O Nobel de Química foi para os estadounidenses Betzig e Moerner e para o alemán Hell, polo seu desenvolvemento da microscopía fluorescente de alta resolución, a chamada “nanoscopía”. Esta permite ver moléculas individuais, algo imposible cos microscopios ópticos tradicionais, incapaces de superar o límite de resolución de 0.2 micrómetros que establecera Abbe en 1873.  Abriuse así unha fiestra ó estudo, en tempo real, do comportamento molecular dentro das células vivas, algo impensable ata hai pouco, e que leva conducido, por exemplo, a grandes avances no estudo do Parkinson e do Alzheimer. 
Curiosamente, no cerne dos dous inventos hai algo en común: unha emisión luminosa asociada a electróns que caen desde uns estados enerxéticos superiores a outros inferiores, dentro da estrutura dun cristal de nitruro de galio excitado pola corrente eléctrica no caso dos LEDs, e dentro da estrutura dunha molécula fluorescente excitada por un láser no caso da nanoscopía. En suma, os dous grandes logros veñen do estudo dos átomos e da súa estrutura interna: daquel coñecemento fundamental que apuntaba Feynman.
E, mentres tales estudos fan avanzar o mundo, investigadores españois nestes campos teñen que emigrar. Aquí fináncianse mellor os estudos sobre as nosas teimas de sempre: identitarias, lingüísticas, históricas, literarias, políticas, folclóricas…Por desgraza para nós, ó mundo móveo o coñecemento, e ningún país de costas á ciencia pode garantir o benestar dos seus cidadáns. O ranking de premios Nobel de Física e de Química pode valer de indicador do potencial de coñecemente dun país: EEUU (117), Alemaña (48) e Reino Unido (43) encabézano; España (0), Portugal (0) e Grecia (0) –que casualidade!- están á cola no contexto europeo; entre medias: Francia (17), Holanda (12), Polonia (12), Austria (8), Suecia (7), Dinamarca (6), Italia (5)… É triste, pero isto é o que hai.
Si; en literatura estamos mellor: en sétima posición, con 5 premios, empatados con Polonia e con Rusia… Xa se sabe: non se conforma quen non quere!

Artigo publicado no diario La Región o sábado 18 de outubro do 2014

domingo, 12 de octubre de 2014

O Boletín Auriense


A presentación do Boletín Auriense é, creo, un dos acontecementos culturais máis importantes do ano en Ourense. Pode parecer unha afirmación esaxerada, pero tratarei de xustificala.
Contra o que comunmente se cre, a historia non existe per se: vaise creando segundo se escribe. A maiores, o seu nacemento como ciencia non sucede ata ben entrado o século XIX. No proceso, que se dá no contexto común europeo de reivindicación das identidades nacionais,  xogaron un papel fundamental as revistas de historia, porque, como dicía Marc Bloch, «as investigacións históricas non admiten a autarquía». Desa época son: a francesa “Revue Historique”(1876), o español “Boletín de la Real Academia de la Historia” (1877) ou a “Rivista Storica Italiana” (1884), entre outras. E Ourense non quedou á marxe, porque en 1898 comezou a publicarse o “Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos”. A creación desas Comisións Provinciais, en 1844, foi unha das iniciativas culturais máis importantes do XIX. Tiñan como fin principal a protección do patrimonio histórico-artístico, sobre todo do que quedara nas mans do Estado despois da Desamortización, ameazado por múltiples perigos. Para iso concedéronselle amplas atribucións ás citadas Comisións: na catalogación de bens; na recolección de libros, pinturas, documentos…; no coidado de museos e bibliotecas e na creación de arquivos. A elas debémoslle a conservación de moitos tesouros históricos e artísticos; pero ademais, unha boa parte do relato histórico vixente bebeu dos pioneiros traballos das Comisións, especialmente centrados no estudo das fontes arqueolóxicas e documentais. Os Boletíns que editaron foron consecuencia directa da necesaria difusión daqueles traballos. Nas máis de oito mil paxinas do de Ourense, que se publicou ata o ano 1960, cun paréntese entre 1943 e 1953 -cuberto polo “Boletín del Museo Arqueológico”-, analízanse episodios fundamentais da historia de Ourense e de Galicia, e entre os seus colaboradores figura o máis selecto da intelectualidade protagonista da singular eclosión cultural de Ourense no primeiro tercio do século XX, desde Marcelo Macías a Vicente Risco, pasando por Fernández Alonso, López Cuevillas e moitos outros. 
Pero, co paso do Museo Arqueolóxico á Administración do Estado, en 1938, e coa creación do Arquivo Histórico, en 1943, a Comisión foi esmorecendo, e con ela o seu Boletín. Sería entón o grupo Marcelo Macías, creado en 1941 baixo a dirección de Ferro Couselo, o que en 1971 lograría, por fin e coa axuda da Fundación Barrié, o obxectivo máis desexado: a publicación dunha revista que continuase a tarefa do antigo Boletín da Comisión. Así naceu o “Boletín Auriense”, en cuxa nómina dos primeiros anos, certificando a lexitimidade do vinculeiro, estaban moitos dos colaboradores do antigo Boletín: Ferro Couselo, Otero Pedrayo, Taboada Chivite, Ogando Vázquez, Xaquín Lorenzo, Laureano Prieto, Rubén García, Antón Fraguas, …; pero tamén novas incorporacións: Olga Gallego, Rodríguez Colmenero, Rivas Fernández, Filgueira Valverde, Ramón Piñeiro... Todos contribuíndo, dun xeito tan entusiasta coma desinteresado (atención a isto), ó mellor coñecemento do noso pasado.
Hai un par de semanas, coa discreción que acostuma, presentouse o tomo corenta e tres do Boletín Auriense. A noticia fíxome lembrar algo que dixo Enzensberger: «a verdadeira cultura é unha cousa silenciosa, pouco vistosa: un le un libro, outro toca unha frauta, dous discuten sobre Deus e o mundo…»; un prepara un traballo para o Boletín Auriense, outro leo… E mentres, o tempo vai pasando: uns chegan e outros fóronse. Pero sempre debe de haber algo que permaneza.

Artigo publicado no diario La Región o venres 10 de outubro do 2014

domingo, 5 de octubre de 2014

A guerra dos vellos

Celébrase este ano o centenario do nacemento do gran escritor arxentino Adolfo Bioy Casares (1914-1999).  Nas crónicas conmemorativas non hai acordo sobre cal foi a súa mellor novela: “La invención de Morel” (1940) para uns, “Plan de evasión” (1945) para outros, “El sueño de los heroes” (1954) para outros. Todas son notables, pero eu prefiro “Diario de la guerra del cerdo” (1969), unha obra máis madura na que Bioy metaboliza mellor as influencias de Kafka e de Wells. A novela conta a historia dun grupo de amigos maiores, de arredor dos 60 anos, residentes en Bos Aires, que, de repente, se ven envoltos nunha guerra: a que desencadean grupos organizados de mozos que se dedican a cazar e a matar vellos, “cerdos” na súa xerga. O protagonista, Isidro Vidal, é un integrante do grupo de maiores, que se move na fronteira entre a madurez e a vellez, a mesma na que se movía o autor cando escribiu o relato.
A novela admite múltiples lecturas, como todas as de Bioy. A máis evidente é a que conclúe que se trata dunha alegoría sobre a soidade na vellez -«¿por qué se vuelven odiosos los viejos?»-, aínda que ó final a peripecia vital do protagonista deixe unha porta aberta á esperanza: Bioy declarábase home de intelixencia pesimista, pero de ánimo optimista. Non obstante, a lectura que máis me atrae é a que se fixa noutra alegoría presente na narración: a da loita xeracional. Aí e onde radica, ó meu parecer, o maior valor da novela, visionaria en relación co que agora está acontecendo.
Nun momento, un dos vellos manifesta: «La juventud es presa de desesperación. En un futuro próximo, si el régimen democrático se mantiene, el hombre viejo es el amo. Por simple matemática, entiéndanme. Mayoría de votos… La muerte hoy no llega a los cincuenta sino a los ochenta años, y mañana vendrá a los cien…conciban el número de viejos que de este modo se acumulan y el peso muerto de su opinión en el manejo de la cosa pública… Se acabó la dictadura del proletariado, para dar paso a la dictadura de los viejos.». Non hai que ser moi listo para percibir que ese futuro xa chegou. E  ningún lugar mellor ca Galicia, un dos países máis envellecidos do mundo, ou Ourense en particular, a provincia máis envellecida de España, para  observar tan crúa realidade. Porque aquí sabemos ben da desesperación dos mozos, que, cal se dunha nova versión do conto do frautista de Hamelín se tratase, se ven arrastrados a destinos incertos por homes vestidos de negro que reclaman débedas impagadas, que eles non contraeron. E tamén sabemos da ditadura dos vellos: porque aquí son maioría absoluta. Hai quen cre que as carantoñas dos políticos nas xuntanzas da “terceira idade”, o seu xeneroso financiamento das viaxes do Imserso ou a súa resistencia a baixar as pensións, fronte á lixeireza con que acometen outros recurtes, son froito do amor polos vellos. Mentira: son consecuencia exclusiva do seu poder político. Se tivesen o mesmo peso demográfico cá infancia ou a xuventude, terían as mesmas axudas ca eses segmentos da poboación, é dicir: ningunhas.
No “Diario…” a guerra foi efémera. Soterráronse os mortos e poucos días despois do cese da violencia os vellos volvían a inundar as prazas de Bos Aires. Un sobrevivinte comentaba: «Esta guerra era un movimiento que fallaba por la base ¿Y sabes por que fallaba por la base? Porque era una guerra necesaria y la humanidad es idiota»… T. Piketty, no seu recente e monumental libro “Le capital au XXIe siècle” (2013), analiza o avance histórico da desigualdade: conclúe que a prolongación da vida non transformou a tradicional “guerra de clases” nunha “guerra de idades”. Pero iso só significa que a primeira guerra continúa, non que non se teña declarado a segunda: a que Bioy anunciaba.

Artigo publicado no diario La Región o venres 3 de outubro do 2014.