martes, 28 de abril de 2015

Cemiterio mariño


«Todo o que vive sae das augas a instancias do sol, e retorna a elas cando cae a noite», escribía Carl Jung, pai do psicoanálise xunto con Freud; porque o mar representa tanto a natureza primixenia como o lugar da última chegada. A propia visión da vida coma unha viaxe polo mar da existencia fixo que o relato dos viaxeiros marítimos ocupe un lugar privilexiado nas fontes fabularias da literatura occidental: os Argonautas, Ulises, A Eneida...E a utilización do mar como metáfora da morte resulta moi común: «Nuestras vidas son los ríos/ que van a dar en la mar,/ que es el morir…». Pero hai momentos nos que a realidade supera á ficción, como pasou coas torres xemelgas. Agora, á metáfora existencial dos filósofos e ós doces naufraxios dos poetas oponse a crúa realidade de miles de afogados en circunstancias das que non somos inocentes.
As noticias sobre inmigrantes mortos na travesía do Mediterráneo non cesan: multiplícanse. Só na última semana pereceron máis de mil persoas, cerca da terceira parte do total de vítimas do ano pasado, ano que xa marcara un máximo desta funesta estatística. Todos afogaron tratando de chegar a Europa, fuxindo da fame, da violencia, ou de ámbalas dúas cousas, nunha precaria e temeraria viaxe pagada a prezo de cruceiro de luxo á mafia correspondente. Pero aquí preferimos mirar para outro lado. Bastante temos coa crise, escoito dicir, coma se fosen cousas comparables. E pasa que o cidadán occidental xa se transformou no consumidor occidental, e iso a pesar das advertencias de M. Proust, que vía na burguesía unha camorra de consumidores, e W. Benjamin, que identificaba ó consumidor puro co explotador puro. 
O Mediterráneo sempre fora visto como berce de civilización e mar de culturas, porque na súa cunca se desenvolveran algunhas das máis gloriosas: a exipcia, a helénica, a romana, a otomana. Pero desde hai un cuarto de século o Mediterráneo converteuse nun gran cemiterio, símbolo da barbarie, comunmente ignorada, dos tempos que vivimos. A opinión pública repártese entre os que pensan que o que teñen que facer os inmigrantes é quedar nos seus países, pensamento moi común ata nos que foron emigrantes, e os que coidan que é un problema que deben resolver as autoridades, pero sen ningún tipo de custo para eles. Un xeito de razoar, este último, que non se diferencia en absoluto do daqueles ricos que pensan que a súa riqueza nada ten que ver co estado de pobreza de moita xente. Pero calquera que pense sabe que a clave desta traxedia, e de moitas outras, está nas grandes desigualdades que xera esta sociedade, que, sendo rica, mantén a millóns de persoas na pobreza máis absoluta.
Esta semana entregouse o Cervantes a Juan Goytisolo, apátrida por convicción, veterano observador da realidade española desde o sur do Estreito e cultivador das metáforas da migración. E deste mundo teoricamente globalizado, sorpréndelle a Goytisolo como as cegoñas, cos niños de inverno en África, poden emigrar sen problemas á Fortaleza Europea, cruzando fronteiras cunha liberdade semellante á das mercancías e os capitais,  mentres se lle impiden os mesmos desprazamentos ás persoas.
O monótono rum rum do motor da embarcación que avanza na noite acaba sumindo no mundo dos soños a un inmigrante. Vese chegando a unha fermosa praia e saíndo das augas que apenas lle cobren os xeonllos; logo, sortea aduanas e postos de policía coa lixeireza do antílope, sen que ninguén se fixe nel; xa ve ós familiares que o esperan ás portas do Paraíso. De repente, un cano estoupa ó seu paso e sae un océano de auga  que o vai afogando e afogando e afogando…

Artigo publicado no diario La Región o venres día 24 de abril do 2015.

miércoles, 22 de abril de 2015

Mentiras

«Cando miras un espello pensas que a imaxe reflicte a realidade. Pero móveste un milímetro e a imaxe cambia… Un escritor ás veces ten que romper o espello, porque é do outro lado desde onde nos está mirando a verdade.». Estas palabras forman parte do discurso do escritor británico Harold Pinter na recepción do Nobel de Literatura do ano 2005, un duro alegato contra a utilización masiva da mentira política por parte dos EE UU, exemplificada naquel momento na invasión de Iraq. Non era a primeira vez que se utilizaba a metáfora dos espellos para falar das mentiras políticas e dos seus devastadores efectos. En 1727, nun opúsculo satírico titulado A arte da mentira política, atribuído durante moito tempo a Jonathan Swift (autor das Viaxes de Gulliver) pero na realidade do seu amigo John Arbuthnot, lemos que a alma é coma un espello planoconvexo no que Deus tería feito a parte plana e o Demo a convexa: na parte plana reflíctense os obxectos tal e como son, pero na convexa os obxectos verdadeiros parecen falsos e os falsos verdadeiros; ademais, como a superficie da parte convexa é maior e recibe máis raios luminosos, habería unha maior tendencia nos homes á mentira cá verdade. 
O opúsculo de Arbuthnot resulta de grande actualidade, a pesar de estar escrito hai 300 anos. Define a mentira política como a arte de facerlle crer ó pobo falsidades saudables, arte pola que se decantarían os políticos ó ser moito más fácil cá de facerlle crer verdades, incluso saudables, dado o natural exceso de malicia. Na cuestión de dereitos, di que todo o mundo debería ter dereito á verdade nos asuntos particulares, para saber se a súa parella o engana e cousas polo estilo, pero non existiría o dereito universal á verdade política, que chocaría co do goberno á mentira. O que se podería discutir sería se o pobo tería dereito a crear as súas propias mentiras, un privilexio que, sen dúbida, favorecería a felicidade popular. Na clasificación das mentiras, asombra a cantidade de exemplos que poderíamos sacar para cada caso da circunstancia política española; incluso cando o  autor argumenta sobre cal dos dous partidos, Whigs ou Tories, era máis hábil e estaba máis versado na arte da mentira, chegando á conclusión de que se foran alternando, e que ámbolos dous fracasaran ó tratar de meter moito xénero dun golpe: con moitas miñocas no anzol non é fácil pescar troitas… Imaxinen vostedes o meu interese por esta parte do opúsculo. Pero tampouco carece de interese a parte que relaciona o tipo de mentiras co clima e coa estación do ano: en novembro e decembro fan marabillas as mentiras terroríficas, pero para a primavera (atención) son mellores as fantásticas: de recuperación, de éxito, de rexeneración, pero coidando de non comprometerse no curto prazo e de que os cometas, farois e longanizas teñan un tamaño razoable. E, aínda que os xefes non deben crer nas mentiras propias, na selección de candidatos non se debe esquecer que ninguén conta mentiras con máis graza ca aquel que as cre. Por último, se houbera que defenderse dalgunha mentira do inimigo, apunta o autor, non hai mellor solución ca contestar con outra mentira aínda máis grande.
Estamos en ano electoral. As augas políticas levan tempo baixando alodadas, e as continuas saídas de madre acabaron por ameazar e mesmo derrubar pontes que parecían moi sólidas. Os cidadáns buscan desesperadamente algún piar firme no medio das ruínas que permanecen e das obras novas que se acometen. A mentira é o principal veleno da democaria liberal, porque a verdade é o seu máis firme  puntal. Busquen ese piar. Por detrás dos espellos.

Artigo publicado no diario La Región o sábado 18 de abril do 2015.

lunes, 13 de abril de 2015

Vagaxeiros

Enumeraba Sánchez Cantón as tres causas que moven a viaxar: «necesidad, oficio y gusto»; e informaba das palabras que en castelán definen a acción de cada unha: «Llámase viajero el sujeto de la primera acción; viajante el de la segunda, y el de la tercera  viajador, vocablo que debiera difundirse para destierro de turista, que es feo anglicismo.». Temos en galego "viaxeiro" e "viaxante", e carecemos de viaxador. Pero hai "vagaxeiro" ‘vagabundo, peregrino’, que é voz antiga, da que xa dá conta Sarmiento, pola que sinto especial predilección desde que Víctor Campio se presentara como “eivado vagaxeiro” nun dos máis fermosos sonetos da poesía galega.
E non hai tempo no que a xente sinta máis necesidade de vagar, de vagaxear, de moverse polo simple feito de moverse, ca este de Semana Santa cando se presenta claro e soleado, como se presentou este ano. Por iso Galicia apareceu chea de vagaxeiros, presentando unha animación como xa non se lembraba: os das cidades foron ás aldeas e ás vilas, os das aldeas e vilas ás cidades, os do interior á costa, os da costa ó interior, os da montaña ós vales, os dos vales á montaña, os que estaban fóra volveron uns días… E no medio deses todos vagaxeiros, tamén había algún turista… Pero non esquezamos que só un de cada dez galegos saíu de vacacións esta Semana Santa. Así que a maior parte do negocio dos taberneiros, tampouco se debería ignorar, veu dos vagaxeiros autóctonos.
Polo que a min respecta, armado cun libriño polas mañás e vagaxeando polas tardes, fun dos que me quedei, para desfrutar dos primeiros cantos do cuco e desta primavera que nace, florida e luminosa coma poucas. Aquí estase ben e os vagaxeiros de Baudelaire acaban descubrindo no ignoto o mesmo tedio que deixaron na casa… Ademais, o libriño era de viaxes; das de Nicolás de Popielovo, un aventureiro nobre e natural de Silesia que visitou a Península Ibérica no ano 1484, apenas cinco anos despois da conclusión da guerra de sucesión e do inicio do reinado conxunto dos Reis Católicos. A min sempre me interesou a visión dos estranxeiros, exenta das paixóns perturbadoras propias dos escritores nacionais. E apunta Popielovo cousas de grande interese, aparte das puramente xeográficas. Observaba, por exemplo, un gran parecido entre galegos e portugueses, non no físico, senón «en groseiros, parvos, incapaces de boas costumes e ignorantes, a pesar de crerse os máis sabios do mundo». Aínda que logo dicía dos andaluces que nos superaban en todo iso. Só nas terras da Coroa de Aragón comezou Popielovo a recoñecer «xente de mellores e máis dignas costumes». E vexan o que dicía dos Reis: «É preciso constar un contrasentido… a Raíña é Rei, e o Rei o seu servidor… O Rei non pode facer nada sen o permiso da Raíña», e máis adiante, «din moitos que a Raíña protexe ós xudeus e que ela mesma é filla dunha xudía». E penso eu na pouca xente que sabe que tanto Fernando coma Isabel presentaban ascendencia xudía, aínda que fose distante, ou desa primeira política dos Reis Católicos favorable ós xudeus, que logo mudaría. Tampouco, a pesar dos esforzos de Américo Castro, se sabe que a maior parte da poboación eran naturais de relixión xudía ou musulmana, e non estranxeiros desas razas, como segue pensando a maioría: «Os reinos de España están habitados por xudeus bautizados e conversos e tamén por infieis sarracenos, en moito maior número ca por cristiáns», anotaba Popielovo… Pero claro, estas cousas non se len nas guías turísticas, que moitos chegan a confundir cos libros de historia. E non resulta estraño, porque un dos obxectivos dos gobernos, desde hai anos, é converter o patrimonio cultural en obxecto de consumo turístico.

Artigo publicado no diario La Región o venres 10 de abril do 2015

martes, 7 de abril de 2015

O Voo


Morrer é algo moi común: cada ano morren no mundo cerca de sesenta millóns de persoas. Suicidarse non o é tanto, pero tampouco resulta excepcional, xa que son arredor dun millón os que deciden extinguirse no mesmo prazo por esta vía, que, aínda que apenas se diga, suma máis vítimas ca tódolos homicidios e guerras xuntas. Agora ben, o que resulta extraordinario é que un suicida, en ausencia de motivacións políticas ou relixiosas, asasine ó mesmo tempo a cento e medio de inocentes; e isto foi o que sucedeu no avión de Lufthansa que o copiloto Andreas Lubitz  pulverizou contra as montañas dos Alpes. De aí a xustificada conmoción mundial por tan catastrófico suceso.
Primeiro pensouse nalgún posible fallo técnico, nun atentado… Pero non. Agora todos sabemos a historia, M. Lubitz aproveitou unha saída do comandante ó servicio para pecharse na cabina e enfiar o avión contra o macizo máis alto de Europa, ditaminando dese xeito unha inapelable sentenza de morte contra el e contra todos os pasaxeiros da aeronave, cun prazo de execución taxado nuns escasos oito minutos.
Como explicar semellante desvarío? Algúns dixeron que o copiloto parecía unha persoa normal, pero de seguido soubemos que presentaba trastornos psiquiátricos: que era un home depresivo, que tivera problemas coa súa parella, que un médico lle dera unha baixa que rachara, que tomaba antidepresivos e outros fármacos… Pero, pensemos ben: cántas persoas teñen problemas depresivos ou de parella?, cántas están angustiadas pola seguridade do seu posto de traballo?, cántas toman antidepresivos?  Moitísimas, e non por iso se suicidan ou van por aí matando xente.
Stephen King, talvez un dos máis grandes escritores de relatos de terror de tódolos tempos, autor de novelas coma Carrie, O resplandor, Misery,…, di que os argumentos dos seus relatos sempre nacen dunha pregunta en condicional que se fai a si mesmo. E se…? E se un policía decidise matar a todo aquel que se lle puxese diante? E se un escritor neurótico decidise pasar o inverno xunto coa súa familia illado do mundo nun hotel pechado por vacacións?.. E as inventadas respostas a tales preguntas fixeron de Stephen King un home multimillonario. Pero convén saber que o mérito de S. King está nas respostas, non nas preguntas; porque ata as máis terribles preguntas referidas a un mesmo, incluídas as de autoextinción, rondan algunha vez por tódalas mentes, tamén polas aparentemente máis normais.
Italo Calvino titulou unha famosa conferencia súa: “A imaxinación é un lugar no que chove”; e desa chuvia de fantasías que non cesa e de onde saen tanto as obras de arte coma as traxedias máis espantosas, aínda que a maioría do imaxinado permaneza no imperio dos soños. I. Calvino inspirouse para o título da súa conferencia nun verso da Divina Comedia de Dante, pero o mesmo se podería ter inspirado na fraseoloxía do galego, cando di que “lle chove” a aquel de imaxinación descontrolada …A Matias Lubitz, polo que parece, levaba un tempo chovéndolle a diola dar. Na hora fatídica, cando o comandante saíu da cabina, o tempo era bo, pero esa chuvia invisible arreciaba. Polo cerebro de Matias Lubitz deberon de cruzar nese momento centos de pingueiras cheas de preguntas e de respostas, a maioría sobre asuntos triviais ou inofensivos, e algúns ata gozosos; pero, para desgraza dos pasaxeiros, houbo unha pingueira que impactou xusto no medio e medio do debilitado centro neurálxico do copiloto. Unha que viña con esta pregunta: E se dirixises o avión contra as montañas?... 

Artigo publicado no diario La Región o venres 3 de abril do 2015 



miércoles, 1 de abril de 2015

Bones


Giacomo Leopardi faleceu en Nápoles en 1837, nunha epidemia de cólera. Segundo o relato máis estendido, foi o amigo máis querido, A. Ranieri, quen salvou os seus restos da foxa común e correu cos gastos do enterro e cos dun panteón cunha lápida conmemorativa con texto de  P. Gordani, escritor e amigo do poeta. No texto, destaca unha anotación sobre Leopardi: «Ammirato Fuori D´Italia»; porque a fama que o converteu, anos despois da súa morte, en gloria nacional, veu de fóra. Pero iso non resulta raro; Leopardi xa reflexionara sobre ese tema no ensaio Parini ou a gloria, onde fala das envexas, censuras, calumnias e demais instrumentos que a malignidade humana máis próxima coloca no tortuoso camiño dos que pretenden alcanzar a gloria coa pluma, impedindo a celebridade en vida de moitos grandes escritores.
Un caso paradigmático foi o de Cervantes, que concibiu o Quixote no cárcere e morreu pobremente en Madrid, en 1616, diante da indiferencia oficial e o desdén académico, por ser considerado un autor cómico vulgar. Iso explica o esquecemento no que quedou a súa tumba no convento das Trinitarias e a imposible localización dos seus restos pasados os anos. Porque o aprezo do Quixote como obra clásica veu do estranxeiro, sobre todo de Inglaterra, onde no XVIII comezou a considerarse obra modélica. L. Sterne, o xenio literario da época, no Tristram Shandy, fala do «sen par Fidalgo da Mancha», que «con todas as súas tolerías, admiro máis e desexaría coñecer antes có maior heroe da antigüidade». E S. Johnson, entón o crítico literario máis reputado, cualificaba ó Quixote de «obra inmortal».  Mentres, o Padre Feijóo nin sequera citaba a Cervantes nas Glorias de España, e houbo que esperar á xeración do 98 para que don Miguel, ou máis ben o Quixote, fose valorado como merecía, aínda que fora a costa dunha reductora interpretación da obra magna en clave nacionalista: «Biblia nacional de la religión patriótica de España», lle chamou Unamuno, que, como home que era, tampouco se librou de escribir algunha parvada.
En 1900, cando se abriu o ataúde de Leopardi, só se atoparon uns poucos ósos, nin sequera un cranio, xunto cun zapato de tacón, talvez o único que pertencera ó poeta. O zapato vendeuse ó mellor postor e a caixa cerrouse sen máis investigacións. Ranieiri, o “amigo da alma”, confirmando os peores augurios da teoría do pesimismo leopardiana, resultou ser un mentirán e un aproveitado que organizara todo un simulacro para gañar a súa parte de gloria e para converterse no editor da obra do finado. En 1938, Mussolini trasladaría con gran solemnidade os supostos restos de Leopardi ó Parque Virgilio de Nápoles; mentres, os verdadeiros seguirían na foxa común. Non obstante, por Parque Virgilio aínda pasan moitos turistas para honrar ó poeta…E todo ese turismo contribúe á economía napolitana…
Eu convidaría a todos os que agora andan buscando os ósos de Cervantes a que se pasasen por Nápoles: talvez alí puidesen aprender algo sobre a “posta en valor” dos conxuntos de osos incertos, aínda que aquí tamén saibamos algo diso... Mentres, eu comprázome en escoitar ó sabio académico dar no cravo, cando cualifica o proceso de  “parvada” apoiada na “cultura da chequeira”, e en pensar no tranquilos que estarían Leopardi, Cervantes e tantos outros, proseguindo os seus estudos da xeoloxía dos camposantos, se houberan tido a intelixencia de Shakespeare, que tomou a precaución, no verso final do seu epitafio, de lanzar unha maldición contra calquera que se atrevese a remexer nos seus ósos:  «curst be he that moves my bones», «maldito sexa o que mova os meus ósos». E foi remedio de santo.

Artigo publicado no diario La Región o venres 27 de marzo do 2015.