domingo, 28 de septiembre de 2014

O Chao de Castela

Todo o mundo sabe o que é o chao: superficie sobre a que se anda; e case todo o que é un chao: terreo plano, chaira. Non obstante, xa se fixara Sarmiento en que as chairas adoitaban estar no fondo de vales, «vega llana», mentres os chaos estaban a certa altura. Don Eladio escribe: «Chaos: Terrenos planos, altiplanicie de más o menos extensión que forma lo que los geólogos llaman penillanura.». E como os nosos devanceiros tiñan preferencia polos sitios elevados para vivir, Chao é moito máis frecuente ca Chaira na toponimia galega dos núcleos habitados. Isto tamén explica que o apelido Chao -Chan máis alá do Suído-  resulte relativamente común, mentres Chaira non se dá. Como curiosidade, a maioría dos apelidos Chao da provincia de Ourense, incluídos todos os de Ribadavia, con Eduardo Chao, ministro da I República, á cabeza, veñen do Chao de Lebosende (Leiro), un barrio desta parroquia que nin figura no Nomenclátor.
Pero non quero falar de núcleos habitados, senón de terras con ese nome. E hai un Chao que destaca sobre todos, o da popular cantiga: se me queres ter de amigo/ dame viño do Ribeiro/ pan trigo de Ribadavia/ nenas do Chao de Amoeiro. Si, “Chao de Amoeiro”, en singular, non “Chaos de Amoeiro” como se adoita dicir e escribir. Pero claro, as cousas cambian, e na Idade Media o Chao máis coñecido de Galicia, se nos atemos á documentación, non era o de Amoeiro, do que non se ten noticia ata finais do século XV, senón o Chao de Castela, unha terra que hoxe poucos identifican, pero que está profusamente documentada. Levaba o seu nome por estar encadrada dentro do antigo territorio de Castela, circunscrición medieval que, en esencia, agrupaba o que hoxe son as terras do Ribeiro e do Carballiño. Concretamente, o Chao de Castela é a meseta, duns 70 km2 de superficie, que sobresae, ata uns 400 m de altitude, sobre as fonduras dos vales ribeiráns do Barbantiño, do Miño, do Avia e do Barón, que a circundan polo leste, sur e oeste, mentres ó norte perde o nome cando o terreo se empina na dirección dos montes da Martiñá. Ten o centro este Chao nas terras do concello do San Amaro, pero tamén toca parroquias de Cenlle, Maside, O Carballiño e Punxín. Otero Pedrayo identifica na súa Xeografía esta terra de “chaos”, entre os ribeiros “Barbantiñán” e “Aviense”, pero escribe que «non ten nome propiamente», e Risco tampouco acerta con ese nome: nisto radica o descoñecemento que hai en Ourense e en Galicia do Chao de Castela. O Chao de Amoeiro, pola súa banda, é terra irmá da do Chao de Castela: só o val do Barbantiño as separa; pero non deben confundirse, porque o Barbantiño constituía o linde entre os territorios medievais de Castela e de Búbal, e Amoeiro situábase neste último, xa fóra da terra de Castela. 
A terra do Chao de Castela acumula unha grande riqueza cultural e paisaxística, da que tal vez escribamos outro día, pero ten o punto de máximo interese no Castro de San Cibrao de Las, comunmente coñecido como A Cidade, un dos de maior superficie e importancia de Galicia. Ademais, agora, coa instalación do Parque Arqueolóxico da Cultura Castrexa neste lugar, ten aumentado moito o interese polo seu coñecemento, tanto por parte dos estudosos coma dos turistas. Por iso, talvez non estea de máis lembrar a situación xeográfica deste importante centro arqueolóxico, para, dese xeito, poder falar ou escribir con propiedade sobre a mesma. Nese senso, hai que apuntar que o Castro, ou mellor a Citania, de San Cibrao de Las sitúase no administrativo entre as parroquias de Las (San Amaro) e Ourantes (Punxín), na comarca do Carballiño; pero o nome xeográfico e histórico propio desta terra é o de Chao de Castela, o único que tivo desde a Idade Media, aínda que moitos o esqueceran.

Artigo publicado no diario La Región o venres 26 de setembro do 2014.

Este artigo vén a ser un resumo do traballo que, co mesmo título e o mesmo autor, aparece publicado no Boletín Avriense (Tomo XLIII, 2013, pp. 287-300).

domingo, 21 de septiembre de 2014

A estraña derrota

«Unha das taras máis graves do sistema educativo resúmese nunha palabra: bachotage, isto é, preparación acelerada e intensiva de exames. O ensino secundario e a universidade están infectadas deste mal. Os exames e as notas, que non debían ser máis ca un revulsivo para poñer a proba o valor da educación, convertéronse nun fin. Xa non se invita ós alumnos a adquirir coñecementos que logo se avaliarán mellor ou peor. Ó que se lles invita é a preparar exames. As consecuencias deste xeito de enfocar o ensino son claras: medo diante de calquera iniciativa; negación da curiosidade; culto do éxito, que suplanta o natural gusto polo coñecemento; temor perpetuo á nota, que elimina a  alegría de aprender; fe na sorte, pois os exames son por natureza aleatorios; e, por último, fe no fraude: porque nas clases cópiase.
Imponse a necesidade dalgunha sentencia de morte. Porque, quen cre aínda no valor da reválida, na súa capacidade de selección ou na súa eficacia intelectual? Naturalmente, subsistirán procedementos de selección, porque son necesarios; pero deberán concibirse dunha maneira máis racional e nun número suficientemente reducido, para que a vida do estudante non se limite a unha repetición obsesiva de exames. Cando vexo a un examinador que di que tal ou cal exame merece un 6,25 ou un 3,5, non podo evitar pensar que se trata dunha broma pesada. Que báscula de precisión usou ese home para medir a cualificación? Solicitamos encarecidamente  que a escala de notas sexa reducida a cinco grandes categorías: “moi deficiente”, “deficiente”, “pasable”, “ben” e “moi ben” (non “perfecto”, palabra vedada á condición humana).
Queremos un ensino secundario aberto, con liberdade para combinar as  distintas materias. Do instituto non debería saír ningún alumno que non contactara coas grandes obras da Antigüidade, pero a educación científica tamén debe ser extensiva e profunda. Agora ben, non convén esquecer que a finalidade do ensino medio é formar espíritos, non enxeñeiros nin químicos antes de tempo.».
O texto previo é unha concatenación dalgúns fragmentos do ensaio Sobre a reforma do ensino do gran historiador francés Marc Bloch; ensaio incluído no libro A estraña derrota, escrito entre 1940, ano da estraña derrota de Francia, e 1944, o ano en que Marc Bloch foi fusilado pola Gestapo. Pero calquera diría que está escrito para a España actual. Porque, a pesar das reformas, o noso ensino secundario vén profundando nesa mesma tara desde finais do XIX, cando Giner de los Ríos xa denunciaba a obsesión polos exames. Hoxe, non resulta infrecuente que algún alumno teña que realizar 70 ou 80 exames por curso, tampouco que, polo sistema de acceso á universidade, existan alumnos frustrados por non chegar a  un 9 ou un 10 en tódalas materias. Logo, a propia crise e as facilidades para ampliar contidos que trouxo internet, meteunos ós docentes nunha desbocada carreira por ver quen afonda máis na súa materia, sen considerar se a capacidade dos alumnos pode dar abasto ó traballo que se lles propón. O resultado está á vista: un dos sistemas máis esixentes e de maior fracaso escolar de Europa, que ademais xera moita angustia nas familias. Encima, con resultados mediocres. 
O vello ensaio de Marc Bloch constitúe unha fantástica lección inaugural de curso, en especial para profesores e autoridades educativas, máis alá da cultura do espectáculo e das innovacións virtuais. Desde a da Armada Invencible ata a da crise que nos afoga, incluso sen esquecer a recente da selección de baloncesto, non hai país que teña sufrido máis estrañas derrotas ca España. Delas, poucas veces saímos airosos: no afán de superalas sempre caemos na tramposa tentación lampedusiana de “cambiar todo para que todo siga igual”.

Artigo publicado no diario La Región o sábado 20 de setembro do 2014

domingo, 14 de septiembre de 2014

Bieite

A dicir dun ilustrado, a natureza favoreceu a Bieite cunha das situacións máis fermosas e pintorescas de Galicia; e eu, que coñezo ben Bieite, de alí era a miña aboa materna e por alí andan perdidas algunhas propiedades familiares, comparto a opinión do ilustrado. En pleno Ribeiro, erguida sobre a soleada ladeira que baixa do coto de Santa Elena, domina coa vista gran parte do ameno e virxiliano val do Avia: o das aldeas repartidas polos outeiros, o das veigas á beira do río, o das viñas rubindo polas costeiras e o dos piñeirais coroando os cotos. Certo que Bieite viviu tempos mellores, coma a maioría das parroquias do rural: dos catrocentos habitantes que tiña nos anos sesenta caeu hoxe a pouco máis dun cento, amosando o triste escenario de barrios deshabitados, casas abandonadas e terras ermas que todos coñecemos. Con todo, conserva Bieite unha das mellores festas do Ribeiro: a da Santa Elena, unha festa que mestura na miña memoria o arrecendo dos pementos fritidos e das pavías de Portolodeiro, cos sons dos Chicos del Jazz, da Bellas Farto, dos Satélites…, e coas primeiras incursións adolescentes na busca da túrxida sensualidade das rapazas en flor. En tempos, no Ribeiro, como festa campestre, á Santa Elena só lle facía sombra o San Pedro de Leiro, pero agora ata o supera. E que uns corenta veciños poidan contratar as atraccións musicais que contratan, ano tras ano, danos unha idea da forza da tradición nas nosas xentes: para o bo e para o malo. 
Hai anos que non vou á Santa Elena, pero vexo os programas e xogo a lotería da festa. E hai algo que non me gusta: sempre escriben "Vieite" en vez de "Bieite", que sería o correcto. Teño preguntado e a resposta adoita sela mesma: “Foi así toda a vida. Sempre se escribiu Vieite”. E aquí residen dous erros moi comúns: un, pensar que a vida dun, se acaso sumada coa dos antepasados próximos, é “toda a vida”; dous, considerar que todo o que se vén facendo por costume está ben feito. 
É certo que desde mediados do século XIX o nome de Bieite adoitaba aparecer nos rexistros como Vieite, pero antes xa figurara Bieite. Hai que considerar que a primeira noticia desta poboación data do ano 928, nada menos, e fala da villa Benedicti, é dicir, da vila de Benedictus. Do latín Benedicti, coas regras evolutivas do galego, veu "Bieite" –forma que xa documentamos en 1272-, o mesmo que de Benedictum veu o galego "Bieito" ou o castelán "Benito". Polo tanto, escribindo "Vieite" cométese o mesmo erro ortográfico ca se escribísemos "Vieito" ou "Venito". Por iso o Nomenclátor de Galicia rexistra "Bieite", a forma que se debe usar. A diferenza doutros casos dubidosos, non cabe aquí rebeldía algunha, só terquedade ou ignorancia. Aínda así, o realmente grave é ver escrito "Vieite" na sinaléctica, tanto da poboación coma da estrada; porque as autoridades competentes non poden alegar descoñecemento do Nomenclátor, mentres que, deste xeito, incumpren a legalidade e inducen o erro dos veciños.
Releo o que escribía don Abelardo Moralejo en 1977 sobre a grafía dos topónimos galegos, en Toponimia Gallega y Leonesa, e congratúlome do moito que temos avanzado: xa non resultan comúns os "Puebla de Trives", "Puenteareas", "Mellid", "Orense", "Caldas de Reyes"…, daquela de uso maioritario; e iso a pesar de nefandos episodios puntuais coma o da inventio de "Desván de los Monjes", por obra e graza do anterior Conselleiro de Cultura, ou o da reiterada negativa do Presidente do Goberno de España, que é galego, a dicir "Soutomaior". Pero quedan cousiñas: "San Lorenzo", "San Félix", "Villaverde"… aínda os vin eu en anuncios festeiros deste verán. 

Artigo publicado no diario La Región o venres 12 de setembro do 2014

domingo, 7 de septiembre de 2014

A Lei Fraude

O espírito democrático non é natural, é aprendido; porque un non nace demócrata: faise. En España a educación da cidadanía ten sido escasa, e a democracia, historicamente,  foi máis perseguida ca defendida. É por iso que as conviccións democráticas de moita xente non pasan de ser un mero verniz que agocha un fondo de  autoritarismo, cainismo e fundamentalismo acumulado durante séculos. Ademais, esta superficialidade das conviccións afecta  a tódalas clases sociais, incluída a dos dirixentes, sen distinción de partido e pese ó repetido “Nosotros los demócratas…” que utilizan algúns mandamaises. Non son poucos os que, en beneficio propio ou dos seus, non teñen reparo en atentar en privado contra os piares da democracia, lembrándome aqueles que citaba Castelao, que presumían de católicos colocando o Sagrado Corazón na porta das súas casas e dentro vivían en contubernio cos sete pecados capitais. Por todo isto, en España, goberne quen goberne, sempre existe o perigo de tiranía da maioría. Dito isto, a pretensión do PP de modificar, unilateralmente e en beneficio propio, o sistema de elección de alcaldes, non é máis ca un síntoma agudo desa doenza da democracia española. E na mesma liña se encadra a proposta de Feijoo de rebaixar o número de deputados do Parlamento  de Galicia.
A tiranía da maioría como perigo da democracia xa fora apuntada por Aristóteles, pero no que atinxe á democracia representativa foi obxecto de atención principal de Mill e Tocqueville no século XIX; por certo, dous liberais que un esperaría fosen lectura de cabeceira dos promotores desta corrupción da democracia. Norberto Bobbio, o maior teórico da democracia contemporánea, era categórico a este respecto: unha vez establecidas as regras de xogo –e diso estamos falando- non basta a maioría para cambialas, é preciso un gran consenso entre tódolos participantes.  Esta teoría coñécea ben Rajoy: «creo que lo más importante es que cualquier modificación de la Ley Electoral se haga con un gran consenso. Yo, desde luego, nunca la modificaré por mayoría», afirmaba hai pouco máis dun ano. Só cabe esperar que, polo ben de España e da democracia, cumpra coa súa palabra. Porque non se pode acudir ás maiorías legalmente suficientes, en ausencia do necesario consenso, para cambiar as regras do xogo. Facelo implica entrar nunha lóxica de desestabilización moi perigosa, porque coloca a unha parte importante da sociedade en estrito fóra de xogo. Non se trata entón de discutir se o sistema proporcional que temos é mellor ou peor có maioritario que propón o PP, tan só que non se pode cambiar sen consenso. Aínda así, conviría lembrarlle ós máis montaraces defensores da oportunista reforma que a teoría política decántase polo sistema proporcional, xusto para protexerse da tiranía da maioría.
Ó fío de todo isto pode resultar exemplar a historia de Alcide de Gasperi, o democristián que fora xefe do goberno italiano entre 1945 e 1953. Gasperi, antes das eleccións do ano 53, para evitar un temido ascenso dos partidos extremistas, presentou un proxecto de nova lei electoral que, cun sistema de prima da maioría, asignaba dous terzos dos escanos ó partido que superase o 50% dos votos. A oposición opúxose frontalmente e bautizou a lei, que se rematou aprobando entre grandes protestas, como “Lei Fraude”. Por desgraza para Gasperi, os seus cálculos fallaron: a Democracia Cristián non acadou os sufraxios que lle darían dereito á prima, e os comunistas, lonxe de baixar, subiron espectacularmente. De resultas, Italia entrou nun período de gran inestabilidade do que Gasperi foi a primeira vítima e o país no seu conxunto a segunda. Porque na política, coma na vida, os atallos acostuman ser perigosos.

Artigo publicado no diario La Región o venres 5 de setembro do 2014.