Outono

«Quen non vivise en Galicia dificilmente poderá imaxina-la fonda e etérea fermosura da quincena que segue ó Día de Defuntos». Isto escribiuno Otero Pedrayo referíndose ás paisaxes neste tempo singular do “Verán do San Martiño”. E dado que hoxe quero escribir sobre esas paisaxes, pareceume obrigado comezar citando a Otero, que foi o gran mestre da paisaxística galega. Otero aprendera a transcendencia da paisaxe en Chateaubriand, nas “Memorias de Ultratumba”, onde lemos: «as escenas outonizas posúen un inevitable carácter moral: esas follas que caen coma os nosos anos, esas flores que se muchan coma as nosas horas, esas nubes que se esvaecen coma as nosas ilusións, [...] gardan relacións secretas co noso destino.». E en poucos lugares coma en Galicia se podería atopar unha influencia maior do entorno paisaxístico sobre a psicoloxía da xente e, en consecuencia, sobre a cultura do pobo: velaí unha das razóns principais da gran sintonía de Otero co pai do romanticismo francés.

Ás veces discútese sobre a fermosura das diferentes estacións. E hai acordo en que as máis fermosas son a primavera e o outono, pero non o hai sobre cal das dúas o é máis. Delibes, por exemplo, decantábase pola primavera; pero a maioría dos autores preferiron o outono, incluídos os dous mellores paisaxistas galegos: Otero e Cunqueiro. E non é raro, porque o outono é o tempo máis literario do ano, sendo Galicia un país esencialmente outonizo, pola forza desta estación, moi superior aquí á de calquera outra. Por veces tamén, escríbese ou píntase o outono coma se fose un tempo homoxéneo e único. Pero o outono en Galicia é máis ca un tempo: é un discorrer de tempos. Por iso explicaba Otero como o noso outono, que nace na xeórxica das vendimas, se comprace en irse alongando co devalar dos días, alcanza o seu cume na festa do San Martiño e remata en plena invernía.

Este ano quedará marcado negativamente pola seca que tanto nos preocupa, pero as temperaturas suaves e a falta de chuvias posibilitaron a contemplación dun dos cumes de outono máis fermosos e alongados que se recordan. Porque, habitualmente, as chuvias, os ventos e as xeadas rematan de contado co espectáculo grandioso e preñado de cores que a natureza se amosa disposta a brindarnos cada ano por este tempo.

Calquera lugar de Galicia pode ser bo para gozar desta regalía natural, pero a súa máis magnífica expresión está nas ribeiras das viñas: nos Ribeiros, na Ribeira Sacra, en Valdeorras, en Verín, ... As miñas paisaxes outonizas –porque nas paisaxes tamén está a identidade, a través da memoria e da historia- son as do Ribeiro de Avia: de Beade, de Roucos, de Cabanelas, de San Clodio, ..., da capital, Ribadavia, que xa tiña para Cunqueiro cor de outono, coma o seu nome. Neste tempo é unha delicia subir a un outeiro e contemplar, baixo o inmutable verdor dos piñeirais, salteado de ouro vello polas regatas dos soutos e das carballeiras, as virxilianas aldeíñas do Ribeiro no medio dos púrpuras e dourados dos pataus das viñas asocalcadas. E intuír o discorrer do río, alá no fondo do val, seguindo a liña cobriza dos amieiros semiespidos e os cadros amarelos das chantadas de chopos e lamigueiras.

Certo. A visión actual non pode comparase coa de hai algunhas décadas: as aldeíñas despoboáronse e desarranxáronse; os ermos estendéronse coma nunca; o monte no seu estado máis selvático achegouse ás casas; das viñas desapareceron a maioría dos púrpuras máis fermosos, despois da expulsión aldraxante da caste tinta do alicante e da concentración na produción de brancos ... Si, pero como dicía Pessoa: «Se escribo é porque lembro. O outono que teño é o que perdín.». 

Artigo publicado no diario La Región o domingo 19 de novembro do 2017.

25 anos

Gústame o relato memorístico do pasado, pero non confío nel como fonte da  historia. Prefiro as probas documentais, porque a memoria adoita resultar fráxil e enganosa, incluso cando o relator pretende ser verídico. Neste senso, sempre estou atento á sección de hemeroteca dos diarios, que me permite contrastar as realidades de hai vinte e cinco, cincuenta ou cen anos, coas ideas, case sempre distorsionadas, que a xente se vai formando sobre as mesmas.

Como sabe todo o mundo, estase a celebrar o vinte e cinco aniversario dun ano emblemático da historia recente de España: 1992. Un ano que ós máis novos lles parecerá remoto e ós que xa non o somos parécenos que foi noutronte. Foi o ano das Olimpiadas de Barcelona, da Expo de Sevilla, do V Centenario, do segundo Tour de Indurain, da primeira Copa de Europa do Barça ... Talvez o ano no que o optimismo patrio acadou o seu máximo histórico. Parecía que, por fin, España alcanzaba á modernidade democrática e social propia dos países europeos máis avanzados, coas vantaxes engadidas de desfrutar dun clima mellor e dunha superior alegría no xeito de vivir. Logo todo aquilo resultou ser un efémero soño de verán, pero aínda así 1992 segue considerándose un ano de referencia.

Como recordaran, o pasado domingo 27 de agosto caía unha gran treboada con sarabia no Carballiño e no Ribeiro, e ese mesmo día no “Hai 25 anos” deste periódico lembrábase como, en idéntica data do 92, un grupo de viticultores do Ribeiro increparan a Fraga e a Baltar no Carballiño, aproveitando  a súa presenza na inauguración dunha fábrica de madeira. O que non recollía a noticia era que unha das razóns da protesta dos viticultores fora a falta de axudas por outro gran pedrazo que caera xusto o domingo 17 de maio daquel ano 92, con especial incidencia na parroquia de San Clodio e en parte do concello de Cenlle, lugares onde se perdera o total da colleita. Lembro moi ben aquela treboada, porque a vivira e porque participara na posterior redacción das declaracións de perdas dos afectados de San Clodio. Logo viaxei a Santiago en compañía do daquela alcalde de Leiro, Abelardo Reinoso, para facerlle entrega das declaracións de danos e da correspondente solicitude de axudas ó entonces Conselleiro de Agricultura, Tomás Pérez Vidal. Tamén debo dicir que as axudas concedidas foran nulas, e que o único resultado de todos aqueles tramites fora o asfaltado dunha pista.

Pero esa azarosa coincidencia dos dous pedrazos empuxoume a botarlle unha ollada ás copias daquela toda documentación que aínda conservo. E vin como na parroquia de San Clodio os danos afectaran á 32 Ha e a 55 viticultores. Pasados 25 anos, comprobo con pena como as terras de 40 daqueles produtores declarantes están agora totalmente ermas, e como 31 deles xa pasaron a mellor vida, sen que ninguén viñese a reemprazalos, nin como veciños nin como viticultores. Na actualidade cultivaranse na parroquia unhas 15 Ha de viña, que se reparten entre dúas empresas e tres ou catro colleiteiros xubilados. E coido que a situación é semellante na maioría das parroquias do Ribeiro de Avia.

En suma, nos últimos 25 anos, propiciado pola desidia dos sucesivos gobernos,  produciuse un feito sen precedentes no Ribeiro de Avia: a desaparición dos pequenos agricultores, que viñeran traballando estas incomparables terras, talvez as de máis antigo monocultivo vitivinícola da Península Ibérica, de forma continuada durante coase mil anos, primeiro como foreiros e logo como propietarios, e que crearan, ademais, unha das culturas máis xenuínas de Galicia.

Tratouse dunha extinción en toda regra, pero os beneficiarios prefiren chamarlle reconversión do sector. E iso que poucos leron a Orwell.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 17 de setembro do 2017

O Coto de Novelle

Permítanme que lles escriba hoxe dun coto: do Coto de Novelle. Antes quixera lembrarlles que “coto”, ‘prominencia pétrea, monte pequeno de forma cónica, parte máis alta e aguzada dun monte’,  é palabra de orixe prerromano que sobreviviu no latín galaico e no galego, pero nada ten que ver co castelán “coto”, ‘terreo acoutado’, que en galego é “couto”. Sinalar tamén, para os que non o coñezan, que o Coto de Novelle é un monte de 712 metros de altitude, coa característica cima aguzada da definición, situado xusto ó sur do embalse de Castrelo, coincidindo no seu cume a estrema dos concellos de Castrelo de Miño, Cartelle e Arnoia.

Por que escribir hoxe do Coto de Novelle? Pois, seguramente, porque a primavera é un dos tempos que máis convida a gozar das paisaxes. E o Coto de Novelle é un dos elementos paisaxísticos máis importantes e fermosos do Miño centroso ourensán, é dicir, dos ribeiros. Curiosamente, a literatura galega, tan chea de paisaxes, apenas se fixa nos montes con nome propio; talvez porque a tendencia á esfericidade da matriz granítica e gnéisica do noso chan fixo raras as cumes singulares, levando ós nosos escritores a fixarse máis nas serras ó describir horizontes. Tan só Otero Pedrayo, que eu saiba, situou o Coto de Novelle na súa narrativa. Pero claro, que outro mestre das paisaxes galegas tivemos aparte de don Ramón?

Ademais, don Ramón sentía debilidade polo Coto de Novelle, como a sentimos todos os que fomos aprendendo estas paisaxes dos ribeiros. El, que definía as harmónicas composicións destes vales como «o meirande avencellamento da historia coa natureza na nosa Terra»,  pensaba que era o Novelle, «fermoso e rexo», coa súa «xeitosa e grave figura», quen mandaba no conxunto, erixíndose en «expresión rematada de coto ordenador dun tempo de vales e encostas», e no verdadeiro «mestre na composición das paisaxes do Miño ribadaviense».

Outro namorado do Coto de Novelle foi Cuevillas, quen apuntaba: «Pásalle ó Coto de Novelle o que lle pasa ó Pico Sacro, un dos montes máis ilustres de Galicia, i é que se ve desde moi lonxe e desde moitas partes, pese ó modesto das alturas». Algo que calquera pode comprobar cando se achega a Ourense desde Vigo, Pontevedra ou Santiago, pois sempre lle será doado descubrir ó lonxe a figura xeitosa do Coto de Novelle. Aínda así, as mellores vistas do coto son: a que hai desde os fondais de Beade, a de Ventosela e as que se poden ver desde calquera das estradas que soben do val do Miño ás terras do antigo Chao de Castela, por exemplo, desde a que vai de Razamonde ó San Amaro por Eiras.

Impresionaba tanto o Coto do Novelle a Cuevillas que ata lle sorprendía que ningunha fonte literaria grega nin latina falase del nin de ningunha divindade asociada, porque na «figura dun coto tan forte, tan impoñente, ca súa cabeza ergueita e ennegrecida, cuberta ás veces por un veo de néboa, é gustoso matinar nun numen moi antigo e de moito poder». E houbéralle compracido a Cuevillas saber que a súa intuición acertaba; que detrás do nome do Novelle non está o latín “novus”, ‘novo’, como se adoita pensar, senón “Navia”, a deusa precéltica de orixe indoeuropeo vinculada ós ríos e ós vales, de cuxo culto no noroeste hispano e na Europa céltica dan testemuña as fontes epigráficas e toponímicas. Concretamente de Ourense son tres aras votivas dedicadas á deusa e diversos topónimos, coma o do río Navéa ou o da freguesía de Navío. Do Novelle, sabemos por documento de Celanova que o seu nome aínda era “Navia” a finais do século X, o que desvela a verdadeira etimoloxía do topónimo e proba o carácter sagrado do monte  para os antigos habitantes destes vales. Como intuíra Cuevillas.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 26 de marzo do 2017

Pontes do Avia

Ponte de Pazos

De entre os exercicios da escola hai un que lembro especialmente. Tratábase da realización dun debuxo artístico da Ponte San Clodio. Antes de iso, don Lucio, o noso mestre, acostumaba amosarnos algúns que fixeran alumnos de antano. E sempre recordo o fermosos que me parecían aqueles debuxos. Talvez desa experiencia veña o meu especial interese polas pontes. De feito, entre as investigacións históricas que máis satisfacción me levan dado están as das pontes, sobre todo as relacionadas coas do Avia: as miñas pontes da infancia.

Tres son as grandes pontes do Avia: a de Ribadavia, a de San Clodio e a de Pazos; e a todas lles teño dedicado bastante do meu “ocio estudoso”, dito isto no sentido “erasmián”  da expresión. A de Ribadavia é a máis antiga: temos noticias dela desde principios do século XII, cando aparece referida como “Ponte do Burgo”; e a pesar das reformas posteriores, incluídas as desafortunadas do século XX, é un exemplo precioso de gran ponte medieval: a súa vista desde augas arriba, co barrio xudeu ó fondo e a torre de San Francisco á esquerda, continua sendo a postal máis típica de Ribadavia. A de San Clodio, cos seus tres grandes arcos, foi obra do mosteiro homónimo promovida polo abade Rodrigo de San Xes, bispo de Laodicea, a finais do século XV, e segue a considerarse marabilla artística da época. A de Pazos, que se supoñía medieval, é na realidade unha ponte do século XVIII, impulsada e pagada polos veciños de Lebosende, que tivo como mestre de obras a Carlos de Rivas, natural de San Salvador de Xirazga, na Terra de Montes; o seu arco maior, o único que perdura, é unha das ruínas máis fermosas e evocadoras de Galicia. Estas tres grandes pontes monumentais, todas anteriores a 1800 e repartidas en pouco máis de dez quilómetros de conca, constitúen un caso único en Galicia e unha das leccións máis claras sobre a importancia que acadou o Ribeiro de Avia no Antigo Réxime.

Ponte de Ribadavia

Pero hai outras dúas pontes importantes no Avia, as dúas do último cuarto do XIX: a ponte de ferro de Ribadavia, de estilo Eiffel, na liña de ferrocarril Ourense-Vigo, e a magnífica ponte de pedra da Esperela, construída cando se modificou o trazado orixinal da estrada Ribadavia-O Carballiño para facilitar o paso desta vía por Leiro, na que foron mestres canteiros os irmáns Cerviño, José e Pedro, de Aguasantas (Cotobade), primos do famoso escultor José Cerviño, artífice de obras tan admiradas como o cruceiro de Hío, a torre da igrexa de Beariz ou algúns pasos da Semana Santa de Cangas.

Tampouco podo esquecerme de dúas pontes máis sinxelas pero non exentas de encanto: a Ponte das Poldras e a Pasarela, as dúas en Leiro. A primeira é unha monumental ponte de poldras de trece piares que une o Campo da Feira de Leiro co Salgueiral de San Clodio, nunha paisaxe bucólica de gran beleza; foi construída arredor de 1850 para enlazar Leiro coa daquela nova estrada Ribadavia-O Carballiño, que cruzaba o Avia pola Ponte San Clodio e non pasaba por Leiro. A segunda é unha ponte peonil colgante que foi construída pouco despois do Cámping, a mediados dos sesenta, para facilitar o paso do centro de Leiro ó propio Cámping e zona de baños do Misieiro.

Desde os anos setenta ata agora construíronse seis pontes máis  sobre o Avia, aproveitando o invento do formigón pretensado, pero esquecendo algo fundamental: que nas pontes a dimensión estética resulta esencial, non basta con atender á funcionalidade. Como consecuencia, eses novos viaductos resultan vulgares. Tamén hai un par de pasarelas novas... Pero só as vellas pontes do Avia merecen a dedicatoria dun dos versos máis sublimes de J. Keats: «A thing of beauty is a joy for ever». Unha cousa fermosa é un gozo para sempre.

Ponte San Clodio

Artigo publicado no diario La Región o domingo 12 de marzo do 2017

Mimosas

Ata hai corenta ou cincuenta anos, a maioría pensaba que todos os hábitos culturais nos que se desenvolvía a súa vida eran moi antigos. O motivo fundamental era que case ninguén tiña memoria do comezo de tales tradicións, e daquela os eruditos andaban escasos. Pasaba algo parecido coas paisaxes: un nacía entre viñas, socalcos e piñeirais e pensaba que alí sempre houbera viñas, socalcos e piñeirais; e o mesmo lle pasaba ó que nacera noutro tipo de paisaxe. Ata sucedía o mesmo coas institucións, pois raramente se cavilaba en que noutro tempo foran diferentes. Agora o mundo é máis cambiante e hai internet; en consecuencia, esta forma de pensar mudou algo.

En liña con isto, cría eu de rapaz que as mimosas sempre habitaran no Ribeiro: que nos outonos os ribeiraos sempre foran ós mimosais para facer a madeira das viñas; que as rosquilleiras sempre engarzaran as rosquillas que levaban ás festas en pauciños de mimosa; que as uvas do tostado sempre se colgaran do fallado en gallas de mimosa,  e que os mozos e as mozas sempre adornaran os seus sombreiros de entroido cos ramos amarelos e recendentes das flores das mimosas.

Pero lembro ben o día no que, sendo rapazote, descubrín a falsidade de todas esas crenzas: as mimosas viñeran de fóra e levaban pouco máis de medio século no Ribeiro. Foi un veciño, ó señor Luís ‘O Abeledo’ -que morreu  con cerca de cen anos haberá quince-,  quen me contou o  que seu pai lle dixera: que cando era mozo –no último cuarto do XIX- aínda non había mimosas na contorna de Leiro, e que as primeiras plantáranse en Berán, a onde ían a mercalas os dos pobos veciños. Pouco despois plantáronse por todo o Ribeiro. Contoume tamén que as estacas de antes das mimosas eran case todas de castaño, e que se lles queimaba a punta para que durasen máis, por iso lles chamaban “latizas”; pero que a enfermidade da “tinta” trouxera moita escaseza desta madeira. Sospeito que un relato semellante se escoitou por tódolos vales de Ourense, pois en todos se cultivaba o viño e se precisaban estacas.

Esa historia fixo que sempre estivese eu atento ós datos sobre as  mimosas. E se algún estudo retrasa a súa chegada ata despois de 1930, a maioría coinciden en que foron plantadas por primeira vez cando a chegada do tren a Galicia, nos terrapléns da vía férrea, para aseguralos. Para demostrar a falsidade da primeira data basta un verso dun poema de Samuel Eiján dedicado ó pombal da súa casa de San Clodio, publicado en 1913. Di: «Tiña por detrás mimosas para lle formar cortexo»; e alí continúan, o pombal e as mimosas. E con respecto á segunda data, vexan o que dicía esta cantiga popular: «Na túa horta, meniña, hai un pé de malva rosa; dáme del unha poliña, que eu cha darei de mimosa». Foi recollida por Marcial Valladares en 1867, cando aínda non asubiara ningún tren en Galicia... Si, por veces, a poesía tamén é unha arma cargada de pasado!

Estamos en tempo de mimosas. Tamén de desmemorias e desagradecementos. A mimosa, que en Francia ou en Italia é cultivada e a súa flor constitúe un bo negocio,  pasou aquí de ser cantada a ser aldraxada. Con frecuencia é tratada de inimiga e de invasora, e ata no dicionario da RAG figura este exemplo de uso: «as mismosas inzan tanto que constitúen unha verdadeira praga». Mentres, ninguén se acorda dos servizos que prestou nin da nota de alegría paisaxística e cultural que lle puxo ó  tempo do entroido. É certo que ultimamente se expandiu nalgúns lugares de xeito descontrolado. Pero non é culpa dela. Pensar iso é confundir os síntomas coa enfermidade. Porque a verdadeira enfermidade, sabémolo ben, é o abandono do campo e a extinción da sociedade rural galega.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 19 de febreiro do 2017

Tempo de quitas

Non, non se asusten. Contra do que poden estar pensando, non vou falar de quitas de débeda nin de cousas polo estilo. Aínda que nunca debésemos tanto, agora xa non resulta fino falar diso. A superación da crise foi decretada e España volve a ser un pais próspero e solvente. E todo grazas á intelixente acción deste goberno que nos vén de sacar da UCI onde outros nos meteran. Para que falar entón de quitas de débeda, de corrupcións, de desigualdades, de paro? Sexamos optimistas e deixemos a política na man dos que, por experiencia, a entenden.

Así que escribireilles eu das únicas quitas que entendo, que son as que verdadeiramente se corresponden con este tempo dourado e sosegado de outubro. Refírome ás “quitas” do viño. Talvez vostede non saiba de que estou falando, e de nada lle servirá acudir ó dicionario da Real Academia Galega, que non rexistra este substantivo deverbal. Pero no Ribeiro e en boa parte da provincia de Ourense sabemos ben o que é a “quita”: a operación de separar o viño do bagaño cando parou de ferver o mosto. É o que noutros sitios chaman “resacar” o viño. Na vinicultura tradicional a quita comezaba co sangrado da cuba, a noitiña anterior ó comezo da faena. O viño que saía pola canilla, unha vez retirado o villote, íase recollendo nun barcaletón. A gran presión coa que saía ese viño novo e brillante criaba unha fermosísima espuma rosada que inundaba as adegas de aromas florais e agullados. Logo, cunha ola ou cunha bomba manual, íase trasegando o viño a outra cuba preparada a tal efecto. Despois, a cuba sangrada quedaba escorrendo toda a noite, para que o bagaño quedase o máis seco posible antes do prensado. Pola mañanciña, baixábase a cuba, e pola boca, cunha eixada, íase extraendo o bagaño en barcaletas, e con el íase cargando a prensa. Unha vez cargada e armada, comezaba o prensado: unha primeira prensada relativamente rápida e unha segunda máis calma, esta despois do espelicar nun culeiro o bagaño compactado da primeira prensada. Todo o que fixera esta operación do espelicado estará agora rememorando o tacto especial e a agradable fragancia espiritosa dese bagaño medio seco. 

E gustábame o ritmo sosegado e calmo desa segunda prensada; con dous homes a ritmo apertando a prensa, dente a dente: “tin, tin!, ..tin, ..tin!, ….tin, ….tin!”; con descansos para darlle tempo a que afrouxase, e tamén para fumar un pito e botar unha parola sentados nun canteiro, mentres observabas como aquel delgado e irisado fío de viño ía enchendo a barcaleta.… E parecíame, e síguemo parecendo,  que nesa segunda prensada estaba un modelo ideal para o ritmo de vida dun home. Porque poucas cousas hai máis importantes na vida, igual ca na literatura, ca atopar un ritmo axeitado para facer as cousas… Así, lembro que cando un entraba nunha aldea do Ribeiro, nestas tardes calmosas de outubro, cos cas deitados ás portas das casas e cos camiños humedecidos pola primeiras chuvias,  percibía esa música especial da quita que chegaba desde as adegas familiares, formada polos sons dos esforzos acompasados dos homes, “auumm, auumm!”, e polos remates de toque de campaniña, cada vez que as cuñasda prensa avanzaban un dente, “tin, tin!”, e sentía esa paz inmensa que só e capaz de crear a resonancia dos ritmos propios cos ritmos naturais do tempo. 

Un progreso mal entendido case ten  rematado con todo iso. O pequeno e modesto vitivinicultor como modelo típico de ribeirau, despois de mil anos de existencia, está a pasar a mellor vida… Dentro de pouco darémonos conta do valor da cultura que perdemos… Xa non se percibe a música da quita nas aldeas. Na realidade xa non se percibe ningún tipo de música nas aldeas. Só silencios e ausencias….

Artigo publicado no diario La Región o venres 23 de outubro do 2015

18.000 moios de viño

O dato que chamou a miña atención aparecía neste periódico o pasado día 5, na sección “Historia en 4 tiempos”: En 1965, o concello de Beade producía 18.000 moios de viño, é dicir, 23.760 Hl; se o prefiren en quilos de uvas, 3.5 millóns. Unha simple operación, considerando que a superficie do viñedo de Beade representaba daquela arredor do 7,5% do total da D.O. Ribeiro –unhas 5000 Ha por entón-, lévanos a unha producción para a comarca duns 47 millóns de quilos, uns 325.000 Hl de viño. 

Uns anos antes, en 1958, don Albino Núñez sorprendíase, desde estas mesmas páxinas, de que a provincia de Ourense, con 160 millóns de quilos, fose a sexta en producción de viño de toda España, por diante de Navarra, Albacete, Logroño ou Valencia, «tan renombradas por el cultivo del vino». E concluía, que se Ourense ocupaba ese posto destacadísimo era «tanto por cantidad como por calidad. La cantidad permite inferir la calidad, por la sencilla razón de que si nuestros vinos no tuvieran buena aceptación y fácil salida, no serían remunerativos». Razón incontestable.

Non obstante, pasados cincuenta anos, resulta curioso como o relato histórico que se conta é o de que, desde a posguerra ata a renovación dos últimos tempos, o Ribeiro viviu unha especie de época escura, con viños de baixa calidade e difícil venda, e que foron estes renovadores de última hora os que sacaron ó Ribeiro do pozo no que se atopaba, situándoo nunha especie de nova idade de ouro. Vexamos: no ano 1990, ó inicio da reestruturación do sector, o Ribeiro aínda comercializaba 220.000 Hl de viño. Vintecinco anos máis tarde, despois da tan cacarexada transformación, o Ribeiro vende 78.222 Hl -datos da campaña 2012/13-, e apenas exporta o 8%. Mentres, no mesmo intervalo, a efectos de comparación, a D. O. Rías Baixas pasou de 31.520 a 177.786 Hl, e exportan o 30%: nós caemos un 65% e  eles subiron un 564%.  Polo tanto, nin o relato histórico que se conta é verídico, nin a situación actual convida a presumir.

Pero, como escribía unha vez Félix de Azúa, «la degradación sólo es visible para quien conoció el pasado»; e unha boa parte dos fabuladores do novo relato descoñéceno. Bastaría con que soubesen que as terras do Ribeiro foron a base sustentadora do milagre demográfico desta comarca, con densidades de poboación descoñecidas no resto de Galicia, desde a Idade Media ata cerca dos anos oitenta; que foron das que máis aguantaron cando a obsolescencia das diversas estruturas do país, agrícolas e industriais, imposibilitaron a súa continuidade; e que por iso, no ciclo migratorio da segunda metade do pasado século, foi o Ribeiro unha das comarcas con emigración máis tardía, porque a terra aínda daba e aínda se pagaba. Logo, por falta de políticas axeitadas e mal uso dos fondos destinados á modernización, a comarca colapsou, como antes colapsaran outras. E aí están as previsións demográficas: as peores de Galicia. E aí están as nosas aldeas: sen xente e coa maioría das terras ermas, algo descoñecido no Ribeiro desde a Idade Media. E aí está a nosa capitalidade: no estado decadente que calquera comproba ó visitala. E todo isto, tan doloroso, salta á vista, máis alá das propagandas, dos delirios de grandeza e das honrosas excepcións.

Cando, nos anos setenta, traía a algún amigo do País Vasco a coñecer o Ribeiro, todos se admiraban destas paisaxes únicas e do ben traballadas que estaban as terras. Esta Semana Santa estiveron uns de Navarra, e sorprendíanse, en Leiro, en Ribadavia, das poucas viñas que quedaban e da decadencia dos pobos; soamente Beade lles pareceu que mantiña a paisaxe vitícola. Porque, por moito que digan, que é hoxe o Ribeiro comparado co que foi? ....Apenas nada: «Unha viña acá, e outra acolá. O resto é soedá».

Artigo publicado no diario La Región o venres 15 de maio do 2015

Néboa

Unha néboa inverniza 

enterra a cidade doente…

Otero Pedrayo

«Aquí chegan os da néboa», dicía sempre o finado Sr. Fidel, o do Peñasco, cando nos vía entrar á deshora da noite no seu café no Carballiño. E tiña razón, porque os do Ribeiro, xunto con tódolos naturais dos vales ourensáns, somos os verdadeiros habitantes do país da néboa. Tódolos galegos coñecen as néboas, si, pero ningúns saben tanto delas coma nós, porque, como dicía Cuevillas, a néboa forma parte do patrimonio ourensán.

Hai moitos tipos de néboas, desde as asocalcadas e lixeiras que comezan a pousarse  nas ladeiras nas amencidas de setembro, alá polo tempo da vendima, ata as mestas que invaden no inverno as noites dos cotos máis altos, pasando por esas máis prosaicas que tantos días de praia malogran no verán das costas galegas. Pero as que verdadeiramente definen o país da néboa e forxan o noso espírito de nibelungos (literalmente ‘os fillos da néboa’) son as húmidas, frías e persistentes que inundan por días e días, ás veces ata por semanas, os vales do Miño, do Sil, do Avia, do Támega, do Arnoia, do Barbantiño…,  e mailos corpos e os espíritos dos seus ribeiraos. E estas son as néboas de decembro e de xaneiro fundamentalmente; hai anos que xa comezan polo San Martiño e que mesmo poden chegar ó San Benito de Marzo, pero co cheiro da flor das mimosas xa perden gran parte do seu poder, tan hipnótico coma enfermizo. 

“Matria da néboa”, “Catedral de caciques”, “Antífona de inverno”, era esta Terra para Xosé Carlos Gómez Alfaro, un dos nosos máis grandes poetas. Habitar neste país significa aprender a convivir coas súas néboas, entendelas, saber aturalas: resistir a tentación de fuxir polas congostras buscando cotas máis altas e despexadas. E resulta preciso que ata a alma se atereza para descubrir ese “inmóvil tiempo de niebla” do que nos  falan os versos de José Luis Rodríguez Argenta; un tempo que, pousado nos musgos húmidos das pedras arruinadas, nos sons melancólicos das campás solitarias ou nas olladas fondas dos vellos escarmentados, permite apreixar o infinito dentro do efémero, rememorar o paraíso perdido daquel outro tempo ditoso, ou coñecer o que hai de certeza no inelutable futuro.

Entramos no tempo das néboas. Desde os altos, os vales semellan brancos mares nos que ata resulta difícil sospeitar que a vida continúa por debaixo, tan difícil como  para os habitantes da néboa resulta imaxinar que poucos metros máis arriba o sol segue a quentar e a brillar. Pero a vida é nebulosa, e tanto convén aprender a moverse na néboa coma a aguantar a súa friaxe.

Si, matria da néboa, Xosé Carlos; tempo inmóbil de néboa, José Luis. Sempre a  importante lección da néboa: a da realidade incerta, a da moral estoica, a do misterio da vida, a da tristura fecunda, a da invencible esperanza en botar fóra o inverno. «La niebla…/ evocación/  de la profundidad de la existencia/…encantamiento/ que aprisiona el tiempo/ y lo deja inmóvil/ inmóvil de niebla»...  Pensaba Unamuno que se os homes non sucumbiamos diante das grandes penas nin diante das grandes alegrías, era porque as realidades non viñan enxebres, senón que viñan disolvidas e rebaixadas dentro da inmensa néboa da existencia; que a vida, en última instancia, non era máis ca iso: unha néboa. Porque, quen non tivo algunha vez a mesma sospeita existencial daquel personaxe seu que un día se preguntaba: «¿es que no habré hecho nunca más que dormir?, ¿más que soñar? ¿Es que todo esto no habrá sido más que una niebla?»… Quen sabe?

Artigo publicado no diario La Región o sábado 6 de decembro do 2014

Bieite

A dicir dun ilustrado, a natureza favoreceu a Bieite cunha das situacións máis fermosas e pintorescas de Galicia; e eu, que coñezo ben Bieite, de alí era a miña aboa materna e por alí andan perdidas algunhas propiedades familiares, comparto a opinión do ilustrado. En pleno Ribeiro, erguida sobre a soleada ladeira que baixa do coto de Santa Elena, domina coa vista gran parte do ameno e virxiliano val do Avia: o das aldeas repartidas polos outeiros, o das veigas á beira do río, o das viñas rubindo polas costeiras e o dos piñeirais coroando os cotos. Certo que Bieite viviu tempos mellores, coma a maioría das parroquias do rural: dos catrocentos habitantes que tiña nos anos sesenta caeu hoxe a pouco máis dun cento, amosando o triste escenario de barrios deshabitados, casas abandonadas e terras ermas que todos coñecemos. Con todo, conserva Bieite unha das mellores festas do Ribeiro: a da Santa Elena, unha festa que mestura na miña memoria o arrecendo dos pementos fritidos e das pavías de Portolodeiro, cos sons dos Chicos del Jazz, da Bellas Farto, dos Satélites…, e coas primeiras incursións adolescentes na busca da túrxida sensualidade das rapazas en flor. En tempos, no Ribeiro, como festa campestre, á Santa Elena só lle facía sombra o San Pedro de Leiro, pero agora ata o supera. E que uns corenta veciños poidan contratar as atraccións musicais que contratan, ano tras ano, danos unha idea da forza da tradición nas nosas xentes: para o bo e para o malo. 

Hai anos que non vou á Santa Elena, pero vexo os programas e xogo a lotería da festa. E hai algo que non me gusta: sempre escriben "Vieite" en vez de "Bieite", que sería o correcto. Teño preguntado e a resposta adoita sela mesma: “Foi así toda a vida. Sempre se escribiu Vieite”. E aquí residen dous erros moi comúns: un, pensar que a vida dun, se acaso sumada coa dos antepasados próximos, é “toda a vida”; dous, considerar que todo o que se vén facendo por costume está ben feito. 

É certo que desde mediados do século XIX o nome de Bieite adoitaba aparecer nos rexistros como Vieite, pero antes xa figurara Bieite. Hai que considerar que a primeira noticia desta poboación data do ano 928, nada menos, e fala da villa Benedicti, é dicir, da vila de Benedictus. Do latín Benedicti, coas regras evolutivas do galego, veu "Bieite" –forma que xa documentamos en 1272-, o mesmo que de Benedictum veu o galego "Bieito" ou o castelán "Benito". Polo tanto, escribindo "Vieite" cométese o mesmo erro ortográfico ca se escribísemos "Vieito" ou "Venito". Por iso o Nomenclátor de Galicia rexistra "Bieite", a forma que se debe usar. A diferenza doutros casos dubidosos, non cabe aquí rebeldía algunha, só terquedade ou ignorancia. Aínda así, o realmente grave é ver escrito "Vieite" na sinaléctica, tanto da poboación coma da estrada; porque as autoridades competentes non poden alegar descoñecemento do Nomenclátor, mentres que, deste xeito, incumpren a legalidade e inducen o erro dos veciños.

Releo o que escribía don Abelardo Moralejo en 1977 sobre a grafía dos topónimos galegos, en Toponimia Gallega y Leonesa, e congratúlome do moito que temos avanzado: xa non resultan comúns os "Puebla de Trives", "Puenteareas", "Mellid", "Orense", "Caldas de Reyes"…, daquela de uso maioritario; e iso a pesar de nefandos episodios puntuais coma o da inventio de "Desván de los Monjes", por obra e graza do anterior Conselleiro de Cultura, ou o da reiterada negativa do Presidente do Goberno de España, que é galego, a dicir "Soutomaior". Pero quedan cousiñas: "San Lorenzo", "San Félix", "Villaverde"… aínda os vin eu en anuncios festeiros deste verán. 

Artigo publicado no diario La Región o venres 12 de setembro do 2014

Barruntos de primavera

A Candeloria e o San Brais significan para min o remate do inverno. Si, xa sei que aínda queda frío por pasar –aí está o refraneiro e a evidencia deste ano-, pero xa é outra cousa: volve a luz! Astronomicamente é un tempo simétrico do de San Martiño, situados os dous xusto no medio entre o solsticio de inverno e os equinoccios respectivos. E o mesmo que se fala do verán do San Martiño, poderíamos falar da primavera das Candeas, como se fai en gran parte de Francia, onde celebran moito esta festa, que chaman de Le Chandeleur ou da Lumière, ou sexa, da luz; alí é tradición comer crêpes –filloas-, co simbolismo de meter o novo sol –representado na forma e na cor das filloas- dentro do corpo, que boa falta fai. 

Fixárase Delibes no cambio súpeto de luz que se produce nestes días: «Diríase que los rayos del sol se enderezan de pronto, pierden oblicuidad, y la luz se hace más madura y dulce», e por iso falaba de “barruntos de primavera” nun 1 de febreiro de 1971. E a natureza nota ese cambio. Estes días, a pesar da chuvia e da neve nos altos, xa se ven as primeiras xemas abertas nas abeleiras e nos salgueiros, florecen as chorimas dos toxos, as lilas dos romeos e, nas beiras dos camiños, as flores da marabilla; as mimosas xa están prontas para inundar de amarelo os vales da provincia, e polas mañás xa se escoitan os primeiros trilos dos paxaros nas árbores do parque. É un tempo alegre e de esperanza: de podas e rodrigas nas viñas, de molladas (con o aberta, que significa ‘feixes’) de vimbios nas feiras, de primeiras sementeiras nos tarreos. É o tempo desexado desde as escuridades do inverno: contemplar a nova luz é sinal inequívoca do único gran trunfo posible, o da supervivencia! 

Sempre me gustou este tempo, que relaciono coas dúas festas encadeadas: a Nosa Señora e o San Brais. A primeira era en San Clodio a festa das mozas: co seu mercadiño, misa e procesión, coa bendición das velas e a ofrenda das pombas, todo pola mañá; logo, na sobremesa, viña a rifa da desexada rosca da festa, e xa pola tarde o baile coa música de Lebosende. E a memoria do baile lévame a unha das máis lindas cantigas do noso cancioneiro medieval, unha de Pedro de Viviaez que fala dunha Candeloria: as nais queiman as candeas na igrexa e as fillas bailan no adro diante dos mozos: «Nosos amigos todos irán / por nos ver, e andaremos nós/ bailando entre eles, fermosas, en cós/ e nosas madres, pois alá van/ queimen candeas por nós e por si/ e nós, meniñas, bailaremos i». Cánta fermosura perdida!

O meu San Brais é o de San Cibrán de Las (San Amaro), nos altos da antiga terra do Chao de Castela. Antes ían multitude de romeiros en romaría, tanto desa terra coma subidos dos ribeiros. A min ofreceume miña nai de pequeno, por unha espiña de bacallao atravesada na gorxa, especialidade curativa do santo, e por iso procuro non fallar. San Brais é outra devoción moi estendida por Europa, que ata mereceu un dos himnos máis celebrados de Ronsard, príncipe dos poetas renacentistas, o Des pères de famille a Saint Blaise, no que piden a protección do santo para as súas familias, o seu gando e as súas facendas. A min gústame a rústica imaxe do santiño de Las, na que recoñezo a dun humilde paisano levando como pode os seus anos e os seus achaques, coma a maioría do pobo que agora asiste á súa convocatoria festiva. E gústame o enclave despexado e telúrico desta romaría, a carón da castrexa Cidade e do  coto de San Trocado, coa Martiñá e mailo Coto de Novelle como discretos vixias. Este ano, contra do que acostuma ser habitual, caeron chuzos de punta, pero non importa: por moito que se faga de rogar, a luz da primavera xa está gañada. Non coma outras.

Artigo publicado no diario "La Región" o 7 de febreiro do 2014

Eusebio

A expedición formábana media ducia de mozos e saíu da Praza cando aínda quedaba un home e medio de sol. Era o dous de maio de 1962, véspera da Santa Cruz, festa grande de San Clodio. Aquel ano a colleita ía adiantada: había gromos dunha cuarta e xa se deran dúas mans de sulfato. Ós nenos houbéranos gustado ir cos mozos, pero quedamos distraídos mirando como se facían os palcos da música; se montaban as tómbolas,  barcas e tiros de pichón, e se poñía a iluminación da festa. Non había moito, alguén trouxera a noticia de que na taberna de Cenlle se podería ver por televisión o partido da final da Copa de Europa entre o Real Madrid e o Benfica, e San Clodio mandaba aqueles emisarios para comprobalo. Porque nos vales profundos, como o do Avia, aínda non entraran as ondas do novo invento, e iso a pesar de que don José, O Comandante, trouxera un aparato dos Estados Unidos e colocara unha antena na punta dun piñeiro, nas laxas de Cabo,  pero non conseguira ver máis ca unha neve verde caendo e caendo.

Antes de saír para Cenlle, os mozos, todos do Madrid, facían bromas: Ti que prefires, que xíe ou que perda o Madrid? A maioría decantouse por que gañase o Madrid aínda que non quedase un gromo vivo. Logo, alguén considerou: E se perde o Madrid e xía? Entón é mellor morrer!, dixo o Gino. Despois vímolos subir, felices e contentos, pola costa do Piñeiral, camiño de Cenlle; levaban o mesmo ánimo dos que emprenden unha gran aventura. Nós teríamos que contentarnos con escoitar o partido pola radio, desde a Praza, aproveitando o gran volume que lle daba o Abeledo ó iberia que tiña na galería.

En cánto se puxo o sol, un norte xélido convenceu á parroquia de que a xiada talvez non fallase. Pero aínda así, poucos deixaron de atender ós aparatos de radio. Eu estiven pendente das aliñacións, máis que nada por escoitar o nome de “Costa Pereira”, o porteiro do Benfica: ningún dos outros nomes, incluídos os de Di Stefano, Puskas, Coluna ou Simoes, resoaba na miña cabeza coa rotundidade daquel “Costa Pereira”. Na primeira parte todo foi festa: Puskas conseguiu o que agora chaman un hat-trick, pero os portugueses, con dous goles, non daban o partido por perdido. Na segunda, todo se torceu. O Madrid non marcou máis goles e o Benfica sumou tres novos. O quinto e último, de Eusebio, xa non o escoitamos, porque o iberia do Abeledo saíu voando pola fiestra e esnaquizouse violentamente contra o chan da Praza cando Eusebio marcou o cuarto. Ese foi o día que coñecemos a Eusebio. 

A mañá do día tres apareceu soleada. Os mozos da expedición durmían tranquilos nas súas camas despois de consolar as penas deportivas, camiño de San Clodio, cunha botella de soberano. Pero as nais erguéronse co día, para ver os gromos. Logo, entre choros, os músicos da Lira non tiveron nin ánimos para tocar a alborada, e suspendeuse a festa. Nos meses e nos anos seguintes partiron novas e múltiples expedicións de mozos do Ribeiro, agora organizadas polo Instituto de Emigración e sen billetes de volta… A semana pasada morreu Eusebio…, e Paíño. En maio, novos grupos de mozos se xuntaran nos bares, ilusionados, para ver outra final da Copa de Europa. Logo, empuxados pola xiada que non cesa, partirán en novas expedicións cara a lugares incertos. Inocentes, levarán na cabeza os seus messis, os seus ronaldos…, como nós levamos os nosos amancios, os nosos pelés… Porque as rodas do tempo e  do destino nunca se deteñen.

Artigo publicado no diario "La Región" o 16 de xaneiro do 2014

Eloxio das tabernas

Este tempo de invernía sempre me trae á memoria as tabernas de antano. Gustábanme aquelas tabernas rurais, metade taberna, metade tenda de ultramarinos, nas que as esencias espirituosas propias do negocio viñan mesturadas coas do tabaco, as do xabón, as do aceite, as da canela; aqueles mostradores de madeira con permanente cheiro a lixivia; aquela mesa, única na maioría dos casos, que tanto valía para botar unha brisca coma para ler un periódico atrasado; aquelas fotos afumadas de vellos almanaques que, perdidos os días e os meses, reducían a medida do tempo ó paso dos anos… Pero o gran valor das tabernas non estaba nos decorados, senón nos actores. Poucos lugares do mundo rural, e do urbano,  poderían competir historicamente coa taberna  en canto a espazo de sociabilidade e aprendizaxe en liberdade. Desde o poder, cívico e relixioso, sempre se fomentou unha imaxe da taberna como nai de tódolos vicios, pero era unha visión parcial, froito da desconfianza cara a un lugar difícil de controlar e mediatizar. Opino coma Savater: non hai signo de civilización máis indubidable cá abundancia e calidade das tabernas. E por iso Galicia, aínda que pobre, sempre foi un país sumamente culto e civilizado; ata que comezaron a desaparecer as tabernas.

As tabernas do Ribeiro talvez non fosen coma as betanceiras, para Cunqueiro as máis fermosas de Galicia, nin se comparasen coas santiaguesas no número de títulos dos seus seareiros, pero debían estar entre as mellores para a aprendizaxe do canto, da filosofía popular, da xeografía do país ou mesmo das artes da narrativa e do teatro. A iso axudaban tanto as propias características dos nosos viños, axeitados para unha filosofía humana peripatética e sentimental, como recoñecía o propio Cunqueiro, coma o paso continuo de arrieiros e mercadores de viño que chegaban de todo o país cargados de relatos e de experiencias. As miñas tabernas eran as de Leiro: a do “Charrapas”, a do “Camba”, a do “Carrachuchelo”, a do “Nores”, a do “Nabor”. Nelas bebíase moito e ben. Pero tamén facíamos frecuentes incursións polas de Ribadavia, polas do Carballiño, por Riobó, por Berán, por Lebosende, por Pazos de Arenteiro, por Beade, por Esposende, polo Barón, polo Porto… Había que controlar o territorio. 

A taberna, aínda nas versións posteriores do bar e do café, é un dos misterios máis gozosos da vida, que convén aproveitar. Concordo con Samuel Johnson, un sabio inglés do XVIII, cando dicía que «entre o ideado polos homes non hai nada que produza tanta felicidade coma unha taberna». A taberna é un dos mellores antídotos contra a soidade, dentro un pode esquecerse dos problemas cotiás e en poucos lugares se ten unha maior sensación de seguridade. Contra do que é crenza común, os veteranos da taberna, e os bos taberneiros, adoitan ser discretos e lúcidos: apenas preguntan, deixan que fales do que queiras e logo son capaces de ler nese relato o que precisas saber ou escoitar. Por iso, algunhas das cousas máis importantes, sobre nós mesmos, sobre os nosos devanceiros, sobre os amigos e sobre a vida, aprendémolas nas tabernas. A taberna é ademais, por todas esas razóns, unha das bocas principais da literatura: nela é onde un comeza a entender que é iso do “sentido da vida”. A débeda da literatura universal coas tabernas é inmensa, moito maior ca coas aulas universitarias, e ninguén se debería atrever a escribir nada sen ter certa experiencia da vida tabernaria. De Homero a Joyce, pasando por Dante, Rabelais, Lope de Vega, Baudelaire, Allan Poe, Dostoyevski, Hemingway, Truman Capote, Juan Rulfo, Onetti, Cunqueiro, Celso Emilio e tantos outros, a historia da literatura esta chea de grandes bebedores e de asiduos das tabernas. Si, xa sei que houbo excelentes escritores que nunca probaron o alcohol, e que ata aborreceron as tabernas. Sempre se poñen os exemplos de Kafka e  de Borges; pero, non notastes coma unha friaxe que percorre o espiñazo ó ler os seus relatos?

Artigo publicado no diario "La Región" o 4 de xaneiro do 2014

Tempo de vendima

Vendima no Ribeiro (1945) de galiciaunica.es

Otero Pedrayo consideraba a vendima como paradigma do tempo feliz. Pensaba, ademais, que era tempo  propicio para ler a Teócrito e a Virxilio. Porque o conxunto de traballos e rituais da vendima xa están nos clásicos: Homero, Hesiodo, Anacreonte, Teócrito, Virxilio…, todos lle cantan á vendima o canto do tempo feliz. Cando un le: «os mozos e as doncelas/ en cestas acuguladas/ van as vendimadas uvas / levando para as tinallas /../ ao nume da vendima/ coros alegres cantan», podería pensar en calquera vendima de hai algúns anos, pero estes versos da “Oda ó viño” foron escritos por Anacreonte seis séculos antes de Cristo. Logo, o cristianismo, ó recoller boa parte do antigo e riquísimo simbolismo das vides e do viño, común a diversas culturas, e converter en dogma a transformación eucarística do viño en sangue de Cristo, achegaría á xente moitas metáforas e parábolas relacionadas con este tema, destacando sempre o carácter alegre e festivo da vendima: «e saíndo ó campo, vendimaron as viñas, pisaron as uvas e fixeron unha festa» (Xuíces; 9,26). As escenas de vendima que se representan no mosaico do mausoleo de Santa Constanza, en Roma, unha obra do século IV, en pouco se diferencian das tradicionais vendimas de Galicia: as vendimadoras cortando os acios con ganchelas ou coitelas, os carrexóns levando ó lombo os cestos culeiros acugulados, o carro de bois coa súa tinalla de madeira para o transporte das uvas, os pisóns exercendo o seu oficio no lagar… Asombra esa constancia milenaria das labores e dos símbolos, pero son os “canteiros” (‘pedras prismáticas sobre as que se colocan as cubas’) nos que asentaron as liturxias da vendima, por esa razón perdurables co decorrer do tempo. Por todo iso, coma os clásicos, os nosos poetas celebraron o tempo feliz da vendima: «Arde en bulla o Ribeiro/…/É o tempo da colleita/…/Nos eidos, ¡qué alegría!/ Nas adegas, ¡qué bullas e que afáns!/ Nos lagares, ¡qué louca algarabía!/ ¡Qué sana toleiría/ nas horas dos seráns!», cantaba don Eladio no seu poema “A Vindima”; e Samuel Eiján, nos traballados versos de “Vida Sanclodiana”, definía aquelas vendimas do pobo: « La vendimia es…la calma regalada/ de pueblo humilde, manso, agradecido/.../ Es…el júbilo grato, placentero,// Es…la gran solución, firme, brillante,/ del problema peor de la existencia,/ que asegura al hogar pan abundante/…/ y promete al vivir tiempos mejores/». E así lembro eu as vendimas no Ribeiro.

Pero, pasemos ó tempo de hoxe. Estou en San Clodio, parroquia natal don Eladio e do padre Eiján, e tamén miña. Leo a Cunqueiro á sombra dunha parra. Ó meu alcance está un acio de dourada treixadura de vagos diamantinos. É tempo de vendima: estamos na forza dela! Todo semella fermosísimo: o aire é de seda, o ceo dun azul intenso; nas follas, os verdes comezan a deixarlle paso ós amarelos; zoan as avespas arredor dunha cepa albilla, e uns xilgaros comen con fruición as sementes dunhas caléndulas; recende a pexegos e a membrillos… Pero, onde vai aquela bulla e aquelas trafegas dun pobo na vendima? A maioría das casas aparecen pechadas; as vellas cubas, os embudos da pisa, os culeiros e as barcaletas van cedendo ós ataques dos vermes na escuridade das bodegas baldías. Non se escoitan ataruxos, nin pasa ningún grupo de vendimotas pola Praza. As mimosas, os piñeiros e os carballos continúan derrotando, nos socalcos, ós antano ordenados e poderosos exércitos das viñas, e pronto atacarán ó nobre casarío. Un tractor cargado de uvas, con destino nunha bodega circunstancial, racha o silencio e a soidade da tarde. Insensible ó acontecer, a maioría da veciñanza descansa na paz do cimiterio parroquial, libre das preocupacións deste tempo decadente… Resoan uns versos do poeta amado roubado na flor da existencia: ¡Sacras terras do noso impar Ribeiro/…/ antonte berce e hoxe cemiterio!

Artigo publicado no diario La Región o 8 de outubro do 2013. Pincha aquí.

Ribeirao

Contraetiqueta identificadora da D.O. Ribeiro

Dicionario da Real Academia Galega: «Ribeirao: adx.1. Do Ribeiro e dos seus habitantes. // s. 2. Persoa natural ou habitante do Ribeiro.».

Sucedeu este verán, nun xantar de amigos. Cando chegamos ó restaurante, a mesa xa estaba posta e o viño nela. Por iso de que son ribeirao, servíronme un grolo para que probara. O viño, de marca para min descoñecida, non me pareceu malo, pero disto de ser un bo catador. Foi no medio do xantar, nun intre no que me fixei na botella, cando notei algo raro nela; ó collela descubrín a razón: no fondo da etiqueta, debaixo da marca, non poñía Ribeiro; parecía que poñía iso, pero había unha vocal a maiores. Logo, a ausencia da contraetiqueta oficial confirmou que non era Ribeiro. Lembrei outro caso parecido, de hai bastantes anos; daquela a marca era Riveliño, unha marca que no inconsciente todos lían Riveiriño, excepto os que adorábamos o xogo de Rivelino, un magnífico xogador do Brasil. É ben coñecido o meacnismo cerebral que nos leva a confundir dúas palabras semellantes, sempre que a primeira e a última letra das mesmas conincidan. Pensaba que estas trangalladas eran cousa do pasado, pero enganábame; non porque confiase na extinción dos trampulleiros, caste que nunca escasea, senón porque cría que a labor policial dos órganos competentes non decaera. Esta non é unha cuestión menor: a protección contra este tipo de usurpacións sempre figurou entre os obxectivos fundamentais dos consellos reguladores das denominacións de orixe. Convén saber, por exemplo, que dúas das denominacións máis prestixiosas de España, como son Rioxa e Priorado, coinciden en establecer, nada menos que no artigo 2 dos seus regulamentos, a protección contra estas prácticas con case idéntica redacción: «Queda prohibida la utilización en otros vinos, de los nombres, las marcas, los términos… que, por su similitud fonética o gráfica con los protegidos, puedan inducir a confusión con los que son objeto de este Reglamento». En consecuencia, sorpréndeme que o vixente regulamento da D.O. Ribeiro, do 2009, non conteña un artigo semellante, e que descanse totalmente, a este respecto, na lexislación complementaria; porque tal artigo si estaba no regulamento de 1976; era o 53, que dicía exactamente o mesmo cós dous antes citados. Paréceme sintomática esa ausencia; tanto coma que no texto vixente sempre figure a función de promoción diante da de protección e defensa da Denominación, cando foi esta última a principal razón de ser dos consellos reguladores. A efectos comparativos, pódese comprobar como no regulamento da D.O. Rioxa nin sequera se contempla a función de promoción. Pregúntome: non será que aquí, centrados na promoción dos viños máis excelentes e dos mercados máis exóticos, nos esquecemos da defensa dos viños de gama media, dos mercados máis próximos e dos propios ribeiraos? Pois conviría que se soubera que estes últimos viños e mercados representan cerca do 90% do consumo total de Ribeiro. No Consello, que coñecen ben os números, tamén deben saber que as accións que lle corresponde realizar deberían respectar a realidade porcentual apuntada. Lembrar isto cando se di que arredor de dous millóns de quilos de uvas de pequenos productores ribeiraos, coa vendima xa encima, aínda non teñen comprador nin prezo, paréceme unha obriga. E que se inche un pouco menos o peito, co fin de dobrar un pouco máis o lombo, paréceme outra.

Artigo publicado no diario "La Región" o 24 de setembro do 2013. Enlace.

Algúns apuntes sobre a Ponte de Ribadavia*

 Vista xeral da Ponte de Ribadavia

Se me preguntasen por cales son na miña opinión os restos arqueolóxicos que mellor reflicten o pasado esplendor do Ribeiro, non dubidaría na resposta, escollería as antigas pontes do Avia. Sería difícil atopar en Galicia, e mesmo en España, un caso semellante ó deste nobre, poético e amado río noso, que, nos pouco máis de dez quilómetros de conca que debuxan o Ribeiro de Avia, reunía xa a mediados do século XVIII tres obras da envergadura da ponte de Ribadavia, da de San Clodio e da de Pazos de Arenteiro.

As pontes son o paradigma da obra pública e a súa construcción sempre foi indicador de tempos de bonanza, do mesmo xeito que o seu deterioro ou destrucción se asocia con épocas de decadencia ou guerra. Desde un punto de vista estritamente estético, as pontes sempre chamaron a atención dos homes, tal vez porque nelas vemos unha metáfora da propia vida en sociedade, como obras colectivas que axudan á superación das dificultades do camiño, e tamén porque nelas percibimos un dos máis importantes símbolos da humanización das paisaxes; como escribía Cunqueiro, nas pontes é onde os ríos aprenden mesura e xeometría. Li Tai Po, poeta chino do século VIII, cría que o encanto dunha ponte descansaba na perfecta conxunción de tres elementos esenciais: o carácter de obra viva, a beleza dos seus materiais e a presenza do arco, e iso segue valendo agora, se acaso facendo fincapé no especial valor do terceiro elemento –o arco- e engadindo a necesidade dunha axeitada integración da obra no seu entorno paisaxístico. Ademais, no caso das pontes antigas, como monumentos que son, adquire unha relevancia especial a súa historia.

Teño dedicado bastantes horas de estudo ás nosas pontes, e podo dicir que unha historia do Ribeiro que non comtemplase a destes monumentos sería unha historia coxa. Da de Pazos, hoxe entre as ruínas máis evocadoras e fermosas do Ribeiro, atopei que era unha obra máis nova do que se pensaba, que non era medieval e que fora construída por impulso dos veciños de Lebosende na primeira metade do século XVIII[1]. Da de San Clodio hai abondosa documentación que informa de como foi promovida polo abade do mosteiro de San Clodio, Rodrigo de San Xes, a finais do século XV. Non obstante pouco sabemos seguro arredor da ponte de Ribadavia, salvo que é a máis antiga das tres.

Na idea de que sempre resulta convinte chamarlle ás cousas polo seu nome, isto sería o primeiro sobre o que cabería apuntar algo. Certo que o nome máis habitual que se lle aplica, Ponte de San Francisco, ademais do xenérico de Ponte de Ribadavia, vén de moi antigo; así figura, por exemplo, nun coñecido e valioso plano da vila do ano 1799. Non obstante, a ponte de Ribadavia é moi anterior ó convento de San Francisco. O convento, con tal nome, ocupa o lugar dunha antiga igrexa, a de Santiago de Alén, e nunca sería anterior ós séculos XV-XVI; mentres, a primeira noticia da ponte remóntase ó ano 1211, cando nunha doazón ó mosteiro de Melón se rexistra unha chousa “ad pontem burgi”, en Ribadavia. Deste xeito, resultaría máis propio chamarlle á ponte polo seu nome orixinal de Ponte do Burgo,  nome que reflicte unha orixe próxima no tempo á da propia vila, que nace, como ben se sabe, do antigo e xerminal Burgo de Ribadavia. Esa datación tan temperá da ponte fai moi improbable, por non dicir imposible, a relación entre a súa construcción e quen a tradición considera promotor da mesma, San Pedro González Telmo, que non chegaría a Galicia, como moi pronto, ata uns vinte anos máis tarde da data antes citada; iso tamén dificulta a relación do santo coa Ponte de Castrelo, obra para a que se rexistran mandas testamentarias nos anos 1227  e 1229. E se esa chegada tardía do santo ás terras de Galicia fai dubidar do que conta a tradición na cuestión das pontes de Ribadavia e Castrelo, a data do seu pasamento, anterior ó ano 1250, é razón de peso contra outra suposición moi extendida, a de que fose o fundador do convento de Santo Domingo, cuestión sobre a que xa se mostrara prudente o Padre Eiján, cando se decantara por considerar máis plausible que o fundador do convento fose un discípulo seu, frei Pedro das Mariñas, soterrado na igrexa deste convento de Ribadavia.

Alzado actual da Ponte (Puentes Históricos de Galicia (1990))

O segundo apunte que me gustaría facer ten que ver coa propia estrutura da ponte: foi sempre a de Ribadavia tal e como hoxe a contemplamos? Unha primeira cuestión sería a referente ó número de arcos. A dúbida sobre ese número aparece cando se le no dicionario Miñano (1826-28) que a ponte tiña catro arcos. Todos os autores posteriores,  desde Madoz (1845-50) a Avila y La Cueva (1852), falan dos tres arcos que agora observamos. Tampouco coñezo ningunha referencia antiga que fale de catro arcos: no plano do Ribeiro de don Joaquín Pardo (1831), case coetáneo co dicionario Miñano, figuran tres -aínda que se debería considerar como no mesmo plano a ponte de Pazos, que tiña catro, tamén aparece con tres-, o mesmo ca no citado plano de Ribadavia de 1799. Creo que o apunte do dicionario Miñano é un simple erro, pero non parece desatinado pensar na posibilidade dun cuarto pequeno arco de alixeiramento do lado de San Francisco, semellante ó arco pequeno do lado dereito: por cuestións de simetría, a ponte melloraría bastante na súa estética. Non se aprecian na actualidade indicios de tal cuarto arco, pero iso non quere dicir nada, a modificación do número de arcos secos dunha ponte resultou bastante frecuente, sirva de exemplo a Ponte Vella de Ourense, que chegou a ter once arcos dos que hoxe soamente quedan sete. Unha segunda cuestión sería a referente á rasante da ponte. Tódalas fotografías nas que aparece a ponte, e témolas desde finais do século XIX, indican unha rasante horizontal, pero todas son posteriores ás modificacións que experimentou como consecuencia das obras de construcción da estrada Vigo-Madrid a mediados do século XIX, obras que non coñecemos en detalle. Claro que, nos citados planos de 1799 e 1831, anteriores a esas obras, tamén aparece debuxada unha rasante horizontal. Non obstante, as edificacións máis antigas que hai nos dous estremos da ponte, sobre todo as da rúa Avia, entrada da antiga verea que viña da Ponte San Clodio atravesando o Ribeiro, aparecen a un nivel claramente inferior ó da rasante actual. Non desbotaría eu unha rasante lixeiramente inclinada cara os estremos, máis acorde coa estrutura xeral das pontes medievais, como é o caso da Ponte Vella de Ourense, a Ponte Loña ou a Ponte San Fiz, obras que sempre se poñen como exemplo de similitudes técnicas e epigráficas coa de Ribadavia. Hai que considerar a este respecto que no ano 1640 contratábase unha reparación da ponte, dado o seu estado de ruína, e que, tal como apuntaron Segundo Alvarado, Manuel Durán e Carlos Nárdiz na súa obra Puentes Históricos de Galicia (1990), na parte superior dos tímpanos obsérvase unha reconstrucción antiga. Esa reconstrucción, digo eu, ben podería ter sido a que alterou a rasante inclinada e incluso o número de arcos da ponte orixinal. Outro enigma que habería que aclarar sería o da falta de espolóns augas abaixo nas pilas da ponte de Ribadavia,  unha ausencia normal nas pontes romanas -os romanos ignoraban os problemas da socavación augas abaixo-, que unicamente presentan tallamares, pero rara nas pontes medievais; talvez a explicación resida en que todas as pilas están apoiadas sobre penedo, e en que soamente a pila que separa os dous arcos maiores está metida na auga de xeito permanente.

Recreación do suposto alzado medieval da Ponte

Máis anotacións cabería facer sobre as reformas que se produciron no entorno da ponte como consecuencia do paso da estrada Vigo-Madrid, e sobre as importantes e desafortunadas intervencións do ano 1933, realizadas con motivo do ensanche da estrada e da construcción das beirarúas, que conlevaron, entre outras cousas, a eliminación dos tallamares triangulares orixinais da ponte. Pero o espazo do que hoxe dispoñemos non nos permite entrar en máis detalles.

*Traballo publicado no boletín da Asociación de Amigos do Museo Etnolóxico e do Conxunto Histórico de Ribadavia, A Fundación, nº21, 2011, pp. 4-5.

---

[1] Fernández González, F. (2004): “A Ponte de Pazos sobre o Avia. A historia fronte ás lendas”, Boletín Avriense, XXXIV, pp. 79-96.

As festas do Portal de Ribadavia

Ás veces, e por diversos motivos, van quedando escritos inéditos. Do mesmo xeito que é moito máis o que se pensa có que se di, sempre é máis o que se escribe có que se dá a ler: circunstancias positivas as dúas. Pero tamén é certo que cada vez que vexo no ordenador un deses arquivos esquecidos sinto pena, a mesma que se sinte cando se observa algo que non cumpre o fin para o que foi concibido. Así, rescatar calquera deses textos prodúceme unha alegría franca, semellante á que se experimenta cando se axuda a un paxariño a voar. Porque os paxariños foron postos no mundo para voar libres!

O texto que hoxe libero ten un ano, escribino pouco despois das festas do Portal de Ribadavia do 2011. Hoxe, día grande das do Setembro do Carballiño do 2012, non puiden aguantar seguilo vendo preso.

O Portal

Galicia, que bonitas

son as túas festas

...

Prudencio Romo (Galicia Terra Nosa)

Da primeira vez que teño memoria de ir ó Portal é dunha que me levou me pai sentado no cadro da vella bicicleta Orbea; debía ser eu un picariño. Desde entón foi raro o ano que faltei a esta festa de Ribadavia e do Ribeiro. Nos anos da miña infancia, tal día coma ese, os pobos ribeiraos quedaban baleiros: nenos e nenas, mozos e mozas, vellos e vellas deixaban por un día traballos e preocupacións e encamiñábanse ó Portal. Era tempo de coches de liña, como antes o fora de ir andando: os autobuses do Cabanelas, o Pérez, o Anpián ou o Sen Xeito non paraban de carrexar xente á festa. Había quen xa ía de mañá, para oír misa e ir á procesión, para ver os xigantes - don Pedro e dona Ana- e os cabezudos, ou para escoitar a banda de música. A mocidade acostumaba ir pola tarde. Tamén eran anos de cine, e o Portal a festa das estreas do comezo de temporada; eu, anos houbo que vin tres películas no mesmo día, unha en cadanseu cine, dos tres que daquela había en Ribadavia: Principal, España e Río; ou d´Abaixo, do Medio e d´Arriba.

Cando chegaba a hora do baile e da verbena non se rompía polas rúas de Ribadavia. As orquestras non paraban de tocar, na Porta da Vila, na Praza de San Xoán, na Praza da Madanela... Tamén había baile, pero pagando, no Castelo; e para socios, no Club Artístico. Orquestras  habituais daquelas festas eran: a Nuevos Ritmos de Leiro; a Poceiro, os Chicos del Jazz ou a Florida de Pontevedra; a Bellas Farto e os Trovadores do Ferrol; a Compostela de Santiago; os Satélites da Coruña... Algúns anos máis tarde, con Saudade 73 e cos Players chegaron as luces psicodélicas...  A Alameda sempre estaba ateigada de atraccións: as lanchas voadoras, os caballitos, os tiros de pichón, as tómbolas..., pero o maior éxito sempre era para os cochiños eléctricos: casos houbo de mozos que gastaron máis cartos neles ca logo na auto-escola Chao para sacar o carné de conducir! A hora da cea era unha hora difícil, e certos anos foi preciso que a fame vencese ó medo, que din que garda as uvas (que xa se comen ben por estas datas)... Certo que tamén houbo anos mellores, con empanada, anguías, cabrito e ata brazo de xitano: no Alfonso, no Evencio, no Caracas, no Celta, no Calvo... A hora do fogo sempre me parecía a máis máxica: as luciñas de tódalas cores rebrilando por encima dos vellos muros do Castelo invitaban a soñar, e moito máis cando se vían na niña dos ollos dunha rapariga fermosa que se apertaba contra un, asustada polo rebumbio das explosións... A sinal de que a festa remataba e de que había que apurar os últimos bailes dábaa o animador da orquestra: “La empresa ....  nos comunica que en breve saldrá el último autobús para ...”. Ás veces, por querer aproveitar moito o tempo, a volta había que facela andando...  Nesas deshoras da mocidade, camiñando entre as sombras e as estrelas, cos amigos, coas mozas, de volta dunha festa ou dunha romaría, están algúns dos momentos máis felices das nosas vidas.

Niso pensaba eu o día do Portal deste ano. Era unha tardiña aterciopelada dun setembro que se resiste a deixar de ser verán e eu estaba coa miña muller no anfiteatro do Castelo, escoitando a Lira de Ribadavia –que gran director Juan Carlos López! Grazas a el a Lira é hoxe unha das mellores bandas de Galicia-. Ó fondo divisaba as espléndidas copas dos tilos de Santo Domingo, que conservaban todo o seu verdor; por riba, de cando en vez, pasaba un avión, pleno de luz, cruzando un ceo limpo e azul. A concorrencia ó concerto era masiva, e os aplausos entusiastas e merecidos. Tocaba a Lira pezas dos Tamara, nunha sentida homenaxe a ese inesquecible grupo. Os versos de Rosalía, Celso Emilio, Añón ou Curros, na voz de Sito Sedes, aínda sen ser a de Pucho Boedo, chegaban ó fondo dos peitos en comuñón...  Cando saímos do Castelo, soamente un triste e escuro palco de orquestra baleiro, situado na Rúa Progreso, fronte á Alameda, lembraba que era o día do Portal. Pola xente, calquera diría que era un día solto. Parece ser que, pola crise, este ano prescindiuse do alumeado e do fogo... Temo que, ademais da crise, hai algo máis profundo: un certo desapego ó Portal, coma se se considerase unha manifestación festiva vella e inservible, unha sinal de tempos idos... Parece que agora Ribadavia está volcada na Festa da Istoria... Non lle quito méritos á nova festa, pero o Portal é outra cousa...

Alguén entendería Pamplona sen o San Fermín, Vitoria sen a Virgen Blanca, Santiago sen o Apóstolo, Pontevedra sen a Peregrina ou Lugo sen o San Froilán? Pois o mesmo, penso eu, representa o Portal para Ribadavia e para O Ribeiro.

O Carballiño, algúns días despois do Portal (8 de setembro) do 2011

Aínda non era vello!

El hombre es ese ser de corta vida

que se muere siempre demasiado pronto.

Javier Gomá

A vida non é breve...

non somos pobres, senón pródigos do tempo.

Séneca

Neste tempo terminal da Galicia rural, calquera sabe que onde máis veces adoitan xuntarse os veciños é nos tanatorios e nos camposantos. En asistencia a enterros será nunha das poucas cousas nas que os galegos estamos á cabeza en algo. No meu caso é rara a semana que non vou a un enterro ou a un cabodano, cando non a máis dun, así que teño certo coñecemento destes acontecementos sociais tan importantes para os galegos. Pero, nin sequera fai falla moita experiencia para saber que unha das frases máis repetidas nos velorios e nas conduccións é aquela que di: aínda non era vello!, referíndose ó finado. E dise isto tivera 60, 70 ou 80 anos. Pero, pregunto eu, pode considerarse que non é vello un home de 70 ou 80 anos? Coma case todo, depende como se mire.

Escribía Montaigne no libro primeiro dos seus Ensaios que acababa de cumprir trinta e nove anos e que podería vivir outros tantos, pero que sería loucura confiar niso, pois, cando revisaba o que acontecía na realidade, comprobaba como a maioría dos seus coñecidos morrera antes de cumprir os trinta e cinco. Iso sucedía na segunda metade do século XVI, unha época da que teño rexistrados abundantes datos para San Clodio que coinciden moi ben co que apuntaba Montaigne: entre os arredor de 300 habitantes que tiña a miña parroquia nesa época, deduzo que o máis vello roldaba os 75 anos, que habería media ducia en torno ós 60 e que a maioría falecía entre os 35 e os 45. A conclusión máis importante que puiden sacar de tales datos foi  que, daquela, practicamente non existían vellos, a maioría da xente morría nova e era rarísimo o caso de fillos que coidasen na súa casa de pais anciáns (1 caso entre 428 fogares da xurisdición de San Clodio en 1580). Esa situación mantívose na práctica ata finais do século XIX, tal como o demostra que España entrase no século vinte cunha esperanza de vida ó nacer de 35 anos, fronte ós 50 que tiñan nese momento os países máis desenvolvidos. Iso, mellor ca calquera libro de historia, pode darnos unha idea dos avances (?) que se produciron no noso país neses tres séculos que van de finais do XVI a finais do XIX. Na actualidade, a nosa esperanza de vida ó nacer está nos 82 anos (79 para os homes, 85 para as mulleres), unha das máis altas do mundo, arredor de tres anos por encima da media europea. Neste senso, soamente cabe cualificar de espectacular o aumento da esperanza de vida dos españois no século XX. Na explicación deste resultado habería que salientar, na miña opinión, dous factores fundamentais: por unha banda, o progreso do coñecemento científico en xeral, e da medicina en particular, que se produce no século XX (progreso científico que, curiosamente, segue a ter mala prensa en España, sobre todo de parte dun mal entendido “humanismo”, que exclúe á ciencia do que chaman “cultura humanística”: Ai Mario, Mario!); por outra, o éxito indiscutible do sistema sanitario que fomos capaces de organizar, e que agora corremos o perigo de destruír.

Á vista de todo isto, parecería razoable asegurar que, en efecto, aínda non era vello un finado de 80 anos, e moito menos un de 70 ou 60. Non obstante, non debemos esquecer que unha media é unha media. Por exemplo, o salario medio en España foi o pasado ano de algo máis de 22.000 euros (14 pagas de 1.600 euros), pero a maioría ten que conformarse con moito menos, no caso de ter traballo. Entón, se é motivo de gran satisfacción atopar un traballiño seguro de 1000 euros ó mes, sen pararse a pensar que está moi por debaixo da media, tampouco debería considerarse unha gran desgracia non pasar dos 70 ou 80 anos, idades moi próximas á media esperada e que practicamente dobran as que alcanzaron os nosos bisavós ou tataravós. Mirando dese xeito, tal vez sería máis razoable un resignado viviu o seu! ou un realista novo xa non era!, ou aquel compracido e democrático foise coa maioría (abiit ad plures) que usaban os romanos, na vez do queixumoso aínda non era vello! Este case sempre me soa máis a precaución do vivo, que non ten interese algún por irse cos amigos ausentes a estudar a xeoloxía dos camposantos, ca a compaixón polo finado.

En todo caso, coincido con Montaigne en que en calquera momento hai que estar preparados para ese trance, seguros da nosa natureza finita e mortal. Agora ben, estou con Albert Camus cando afirmaba que unha morte prematura sempre resulta irreparable. O desenlace, por moitas precaucións que se tomen, adoita resultar imprevisible, tanto no momento coma no xeito; e, coma na vida, o que si parece claro é que tamén se precisa da sorte no momento da morte. Morren uns despois de longas agonías e sufrimentos, a outros martirízanos antes de matalos, uns foron lanzados ás garras dos leóns e outros ós fornos crematorios, moitos viron como asasinaban ós seus fillos e violaban ás súas mulleres antes de que rematasen con eles... E fronte a ese exército de desafortunados, proba palmaria de como a inxustiza deste mundo nos acompañará ata a mesma porta de saída, hainos que teñen a sorte de morrer de repente e na súa cama, e incluso non faltan algúns privilexiados ós que se lles aparece a morte gozando das delicias do amor. Así morreu Atila, que non aguantou o frenesí da noite de vodas coa súa duodécima esposa, ou o presidente da terceira república francesa, Félix Faure (1895-99), que quedou teso de gusto mentres a súa amante lle facía unha felación no pazo do Elíseo, ou o multimillonario Nelson Rockefeller, que fora vicepresidente dos Estados Unidos, quen morreu de paro cardíaco, pero non traballando, como se dixo, senón facendo o amor coa súa secretaria.... Pero, por respecto á verdade, non se pode meter neste último grupo ó Papa Xoán XII (955-964), como fixo Montaigne; é certo que morreu no leito cunha muller, pero non de pracer, senón dun estacazo que lle propinou o burlado home da adúltera, aínda que as crónicas oficiais aseguren que foi o demo en persoa quen castigou ó pecadento pontífice (pero, non quedaramos en que o demo se alegraba dos nosos pecados?...). Eu, se puidera escoller, preferiría unha morte rápida e sen premeditación, evitaría por causas obvias os sufrimentos da enfermidade ou do martirio, pero tampouco me gustaría que me viñese a reclamar no medio das alegrías que se viven en panos menores, ou sen panos: lixeiro de equipaxe si, pero non co cu ó aire! Chegado o momento, tampouco me gustaría que me pillase plantando coles, como pedía Montaigne, sinal certo da súa falta de práctica co sacho cando era novo; non, eu conformaríame cunha morte semellante á do Ventura “o Vilar”, farmacéutico consorte que fora da farmacia de Leiro durante moitos anos, quen recibiu a chamada da vella capitana a unha idade axeitada, en día solto e coa máis absoluta normalidade, ó remate  da  partida de dominó cos amigos, no café do Foro.