A montaña máxica

Davos, famoso por celebrarse alí as reunións do Foro Económico Mundial, é un dos centros turísticos de inverno máis importantes dos Alpes Suízos; pero no universo literario coñécese sobre todo por selo lugar onde Thomas Mann situou,  alá polos anos vinte, o sanatorio para tuberculosos que está no centro do relato da súa novela máis celebrada, A montaña máxica, considerada unha das cumes literarias do século XX. A obra, de gran complexidade, narra como o protagonista principal, o xove enxeñeiro alemán Hans Castorp, chega ó sanatorio para visitar a un primo enfermo e el mesmo acaba recluído na mesma institución. O tema principal da novela non é outro co do sufrimento humano como parte consubstancial da vida. Por iso Settembrini, personaxe fundamental do relato e mentor principal de Hans,  prepara no sanatorio un gran dicionario sobre os múltiples tipos de sufrimento: «porque a literatura ten como  tema fundamental o sufrimento humano». O propio Thomas Mann, nun discurso introductorio á obra, sinalaba «a concepción da enfermidade e da morte como estación de paso necesaria no camiño do coñecemento» como aprendizaxe principal de Hans no “mundo dos de alá enriba”. Pero tamén recoñecía que a dureza deste camiño era tremenda.

Case todo o mundo viaxa a algunha montaña máxica na súa vida, de visita ou para quedarse. A miña  sitúase neste momento nunha residencia xeriátrica na que visito regularmente a miña nai. Non está nunha  vila de montaña no sentido absoluto, coma Davos, pero si no sentido relativo dun ribeirao. Ocupa o edificio dun antigo grupo escolar, feito que explica mellor a situación demográfica de Galicia ca vinte informes subvencionados. O edificio está ben acondicionado e a atención do persoal é excelente. A maioría sorprenderíase, incluso, da sensación de tranquilidade e benestar que dan a maioría dos residentes. Pero a vellez é dura, e como di a sabedoría popular a procesión vai por dentro; porque ninguén resolveu aínda aquela contradicción que sinalaba Jonathan Swift hai trescentos anos: «Todo o mundo quere chegar a vello pero ninguén quere selo». Ás enfermidades incapacitadoras que lle impiden a un valerse -que escándalo que haxa dependentes que non reciben axuda de ningún tipo mentres miles de xubilados, que non son vellos nin necesitados, realizan viaxes turísticos subvencionados-, as dores de todo tipos de doenzas, a máis que frecuente perda de seres queridos, o abandono da casa familiar, a soidade…Todo iso vaise xuntando e configurando un cadro de sufrimento que esta sociedade voluptuosa prefire apartar e ignorar, convertendo a verdadeira vellez nun tema tabú tratado case sempre de xeito tanxencial ou estereotipado. Por sorte, tiña razón Tolstoi cando escribía que «non hai condicións de vida ás que un home non poida acostumarse», ou como o propio Thomas Mann poñía en boca de Hans: «un acaba acostumándose a non acostumarse». Na montaña máxica, escoitando, apréndese que pode haber vida detrás das verdades máis terribles e dos embates máis furiosos do destino, que a riqueza e a complexidade das persoas é asombrosa, e que un non perdeu todo se aínda se lle recoñece a súa individualidade e a súa biografía. Tamén se aprende que tiña razón Pla cando afirmaba que quen se emociona lendo novelas despois de certa idade é un cretino.

A estrada, sinuosa, devólveme entre piñeirais ó mundo dos de alá en baixo. Na radio, os políticos repiten as mesmas mentiras que xa escoitara ás oito da mañá. Prefiro a música. As sombras da tardiña comezan a conquistar o fondo do val. Soa unha das cancións máis fermosas e máis tristes de Bob Dylan,  «knock, knock, knocking in the heaven´s door …»: Chamando ás  portas  do ceo.

Artigo publicado no diario La Región o mércores 27 de agosto do 2014.

Vista de Delft

Vista de Delft de Jan Vermeer (1658-1660)

Ante él Van Gogh sólo podía exclamar:
«¡Increíble! ¡Es increíble!»
Fernando Savater

Creo que non teño unha gran sensibilidade para a pintura. Pode que esa carencia estea relacionada coa miña total incapacidade para debuxar algo que sirva para ver, e iso que tiven sete cursos de debuxo obrigatorio no bacharelato, e nun incluso me puxeron un sobresaínte, circunstancia que simplemente me convence da bondade da profesora e da gran inexactitude e pouco valor obxectivo das cualificacións escolares. Nin sequera a contemplación da Gioconda me produciu unha especial emoción; a primeira vez que a vin as cores parecéronme tan desvaídas  que levei certa decepción –o mesmo lle pasou a Castelao, quen chegou a afirmar que prefería ollar unha reproducción fotográfica-, e a última vez que fun ó Louvre había tal feira arredor do cadro de Leonardo que, por non ter que facer cola no medio daquela multitude babélica, nin sequera me detiven a contemplalo; en todo caso, foi unha decisión acertada xa que poucos minutos despois unha turista rusa atentou contra o mítico cadro, e non me houbera gustado atoparme con esa circunstancia no medio daquel balbordo.

Si, hai cadros que me parecen fermosísimos, e recoñezo a dificultade superior deste arte, pero mentiría se dixese que algún me emocionou tanto coma algún  conto de Dickens, algunha sonata de Bethoven ou algunha película de Chaplin. Tería que confesar, ademais, que, dentro das manifestacións artísticas que  poden ser percibidas polo sentido da vista, a contemplación das persoas, a dos animais, e incluso a das plantas, realizando o oficio que lles é propio –vivir-, sen esquecer a das paisaxes que serven de fondo cósmico para tan inexplicable aventura, tenme proporcionado emocións infinitamente superiores á contemplación de calquera cadro. Porque concordo con Tolstoi en que o arte «que oímos e vemos nos teatros, nos concertos e nas exposicións, ou que lemos nos poemas e novelas… non é máis ca unha parte ínfima do arte verdadeiro... Toda a existencia humana está chea de obras de arte, desde as cancións que se lle cantan ós nenos para durmilos, ata as cerimonias relixiosas e públicas. Todo é igualmente arte.»; tamén en que o arte non é unha actividade que teña como fin específico a producción de beleza, como seguen crendo moitos, senón un medio de comunicación universal ó servicio dos homes que serve para transmitir emocións e sentimentos. De aí a súa importancia e de aí que resulte fundamental para a vida. É preciso ler e reler  o ensaio Que é o arte? de Tolstoi para entender que calquera humilde paisano que estea en contacto coa vida pode coñecer e sentir mellor as manifestacións verdadeiramente artísticas ca moitos que non saen dos concertos e das salas de exposicións e que len multitude de libros. 

Levoume a estas reflexións o artigo “El pedazo de muro amarillo”, que escribía o sábado pasado no diario El País o escritor chileno Jorge Edwards. Referíase nel a un cadro non tan famoso coma a Gioconda, pero pouco menos: a Vista de Delft (1658-1660) de Jan Vermeer, unha magnífica pintura da cidade natal de Vermeer que está exposta na galería Mauritshuis da Haya. Cóntase no artigo unha visita que realizou Edwards á devandita galería, aproveitando unha recente viaxe á Haya. Cando pasou por diante do cadro de Vermeer, un par de apuntes da guía que o atendía espertaron nel o interese por refrescar a relación entre este cadro e Bergotte, o novelista na ficción da Recherche de Proust (1871-1922), cousa que fixo de contado en canto chegou a Santiago. O relato correspondente atópase no quinto volume (A prisioneira) da Recherche, cando o narrador conta a morte de Bergotte, que na versión castelán é como sigue:

«...un crítico escribió que en la Vista de Delft de Vermeer (prestada por el museo de La Haya para una exposición holandesa), cuadro que Bergotte adoraba y creía conocer muy bien, había un lienzo de pared amarilla (que Bergotte no recordaba) tan bien pintado que, mirándole sólo, era como una preciosa obra de arte china, de una belleza que se bastaba a sí misma. Bergotte leyó esto, comió unas patatas y se fue a la exposición. En los primeros escalones que tuvo que subir le dio un vértigo [...] Por fin llegó al Vermeer, que él recordaba más esplendoroso, más diferente de todo lo que conocía, pero en el que ahora, gracias al artículo del crítico, observó por primera vez los pequeños personajes en azul, la arena rosa y, por último, la preciosa materia del pequeño fragmento de pared amarilla […] «Así debiera haber escrito yo -se decía-. Mis últimos libros son demasiado secos, tendría que haberles dado varias capas de color, que mi frase fuera preciosa por ella misma, como ese pequeño panel amarillo.» [...] Se repetía: «Detalle de pared amarilla con marquesina, detalle de pared amarilla». Y se derrumbó en un canapé circular; de la misma súbita manera dejó de pensar que estaba en juego su vida y, recobrando el optimismo, se dijo: «Es una simple indigestión por esas patatas que no estaban bastante cocidas, no es nada». Sufrió otro golpe que le derribó, rodó del canapé al suelo, acudieron todos los visitantes y los guardianes. Estaba muerto…».

Informa Edwards, ademais, de como Proust utilizou para o relato da morte de Bergotte os síntomas de esgotamento e enfermidade que el mesmo experimentara ó visitar en París, en maio de 1921, a exposición de pintura holandesa na que se atopaba o cadro de Vermeer. Á saída desta visita, por certo, tomouse a última fotografía de Proust con vida. Conclúe Edwards: «Sin la curiosidad, claro está, sin la pasión por ver de nuevo y entender, por ir más allá, no habría podido comprender ni a Vermeer ni a Marcel Proust. Habría pasado por La Haya como pasan algunas personas por la vida, sin interesarse en nada, sin captar nada, sin iluminación y también, felices y estólidos, sin la menor angustia.». 

Todo iso está moi ben, e resulta moi gratificante o enriquecemento cultural que nace da curiosidade persoal. Non obstante, hai algo que falla. Di Edwards que sen esa curiosidade non podería ter comprendido a Vermeer e a Proust, pero nada di do cadro que non sexa o que deixou escrito Proust. Porque, a clave sería saber se ese “pedazo de muro amarillo” do cadro, que lle dá título ó artigo, responde ó que se le no texto de Proust: semella o petit pan de mur jaune unha preciosa obra de arte china? Calquera diría que si, á vista do que Edwards escribe. O malo do caso é que nin sequera entre os especialistas no tema houbo nunca acordo en cal podería ser ese “pedazo de muro amarillo”. Atópanse ata tres zonas distintas no cadro onde se podería localizar, pero ningunha se acomoda ó relato. Neste momento hai case un total acordo: que o petit pan de mur jaune está no cadro de Vermeer, si, pero non no que viu Proust pendurado das paredes da galería do Jeu de Paume de París, o que agora se atopa na Haya, senón no que quedou pendurado na súa cansada memoria, o mesmo cadro que imaxinamos os millóns de lectores da súa obra. En suma, talvez a viaxe non lle axudou a Edwards tanto como el pensaba, alomenos no que se refire a comprender a Vermeer e a Proust. Porque o que os libros queren dar a entender está escrito, do mesmo xeito que nos cadros está pintado. Fora o propio Proust quen, no Camiño de Swan, xa advirtira da inutilidade das viaxes que teñen como obxectivo ver cos propios ollos as cidades desexadas, imaxinando que as cousas reais poden compararse coas soñadas… Cando os investigadores da historia do arte buscaron en planos da cidade de Delft a correspondencia co cadro de Vermeer, tampouco a atoparon: o pintor modificara a realidade topográfica da vista para adaptala ás súas coordenadas artísticas, e o mesmo fixo Proust, modificando a realidade pictórica para adapatala ó relato literario. 

As tres zonas onde se podería atopar o petit pan de mur jaune

Regreso a Tolstoi. Explica no seu ensaio como unha das estratexias do que el chama “arte das clases superiores”, mestura da busca do pracer polo pracer e do negocio, é a simple excitación da curiosidade. O relato proustiano converteuse no principal reclamo para o visitante que vai contemplar a vista de Delft, obviando a natureza de obra de arte que poida ter o cadro de Vermeer, que debería ser o importante. A mesma natureza ten a forza que impulsa, con distinto relato, á maioría dos millóns de visitantes que enchen o Louvre cada ano para contemplar a Gioconda, un cadro que, sendo magnífico, non provocara gran entusiasmo ata mediados do século XIX, cando comezou a ser lanzado á fama, grazas, sobre todo, ós eloxios que recibiu do famoso e influínte poeta romántico e crítico literario francés Teophile Gautier, que tiveron rápido eco en Inglaterra da man de Walter Pater. Como afirma Donald Sassoon, un especialista na historia do cadro de Leonardo, habería que cuestionar a idea de que o éxito das obras artísticas apoiase exclusivamente na súa calidade superior. Pero isto, queridos amigos, resultaría aplicable a moitas outras cousas ou empresas, artísticas ou non, que se converten en obxecto de peregrinaxe e/ou admiración, non polo seu valor intrínseco, senón por quen as fixo, por quen as eloxia, por quen estivo alí, por quen comeu alí, por quen durmiu alí, por quen pasou por alí… É algo que funciona moi ben desde hai séculos para contento dos taberneiros e dos pousadeiros. O fetichismo, que é como hai que chamarlle a este fenómeno, sexa vicio ou non, parece consubstancial coa natureza humana e, polo tanto, sería inútil incomodarse con el. 

Din algúns das congregacións de devotos en romaría –ás que eu tamén pertenzo pola miña devoción ó San Blas- o que se di dos rapaces cando practican algunha actividade, non nociva, sen gran aproveitamento: -home cala: están mellor aí ca noutros sitios! 

-Pois si, iso é moi certo.

Muñoz Molina versus Tolstoi

A lectura dos meus columnistas preferidos é unha das dúas ou tres rutinas semanais ás que son especialmente fiel. Entre esas fidelidades está o artigo de Antonio Muñoz Molina no suplemento Babelia do País. É un autor co que sintonizo especialmente por diversas razóns, e non só xeracionais. Interésame a min sobre todo o papel fundamental que xoga nos seus textos todo o que non está escrito, aquilo que acompaña ós símbolos fóra do estrito espacio bidimensional onde residen. Tamén me interesa moito, supoño que coma a calquera exiliado, a visión que dá ás veces do pobo que deixou atrás, a Úbeda natal.

No artigo desta semana, Pitones de Birmania, unha reportaxe do New Yorker (revista quincenal estadounidense) sobre diversas especies de animais exóticos que comezan a invadir California, servíalle para reflexionar sobre algo que me importa: o valor das cousas e o seu prezo. Facíao para denunciar a gratuidade universal dos bens de interese cultural que, segundo el, propicia internet. Utilizaba o exemplo do periodismo de investigación, pero estábase a referir, en xeral, a calquera ben de tipo cultural ou artístico. E creo que non estaba acertado.

Para comezar habería que dicir que non tódolos temas se poden reducir ós dous ou tres folios que ocupa, como máximo, un artigo de opinión; algúns si, pero non todos. Unha das habilidades do columnista ou do articulista consiste precisamente en dar con aqueles que se adaptan a ese formato. Outra, en fuxir dos desaxeitados. Tal vez o tema da gratuidade universal dos bens de interese cultural que, supostamente, propicia internet, é un dos que, pola cantidade de variables importantes que hai que ponderar, non se axeita a este formato, non sempre inocente. Creo que un dos principios fundamentais da manipulación mediática que nos invade, e dentro dela a periodística, consiste en reducir o número de variables que determinan un problema, seleccionar unhas poucas que faciliten un discurso acorde cos intereses do autor, ou do grupo que representa, e ignorar as restantes.

O artigo de opinión, pola súa extensión limitada, facilita esa amputación de aspectos esenciais, ó aceptar o lector, de forma tácita, que o ignorado é secundario fronte ó que alí se trata. Por iso conviven no artigo de opinión grandes mestres –coma Antonio Muñoz Molina- con grandes manipuladores. Pero, non só nos artigos de opinión se aplica este principio. Basta fixar a atención en noticias, de calquera medio, sobre temas que un coñeza con certo detalle, para darse conta de que ese tipo de manipulación non é que se dea de cando en vez, senón que é o habitual. Evidentemente, existen periodistas independentes que non seguen esas pautas. Pero, en xeral, estanse a converter en simple reclamo publicitario. O mesmo ca esas ofertas que fan os hipermercados de algúns artigos a prezos excepcionais para atraer clientes; cando estes acoden, pensan que tódolos productos teñen os mesmos prezos baixos e saen cargados de quincalladas que, ademais de non precisar, lle resultan máis caras que se as mercasen na tenda de o pé da casa. Do mesmo xeito, acoden os lectores a un periódico e pensan, malpocados, que tódalas noticias teñen a mesma dose de independencia cá opinión dun par de articulistas de fama usados como cebo. Acostuman saír os pouco previdos, que son maioría, coa cabeza chea de trapalladas máis falsas cós pesos de chocolate, cando non enfrontados cos veciños que mercan o medio de expresión oficial do grupo de poder contrincante. Pois ben, eses periódicos, convertidos en correas de transmisión dos diversos poderes, e resultado en boa medida da aplicación dos principios da publicidade á información, ninguén no los regala; aínda sen mercalos no quiosco, sáennos bastante caros: fináncianse en boa medida cos nosos impostos. Proba: retírenselle as subvencións directas e indirectas (as máis importantes) e vexamos cantos subsisten. Ten razón Muñoz Molina en que there is no free lunch: sabémolo ben moitos españois que, sobre todo en bens culturais –os periódicos serían unha parte mínima do pastel-, pagamos cantidade de cousas que nin sequera consumimos. Por outra vía, saben o mesmo algúns españois máis: os que viven coma marajás á conta do que nós pagamos.

Escribe Muñoz Molina no seu Pitones de Birmania que non se debe esquecer la lentitud y la constancia del esfuerzo que requiere cualquier logro valioso; que nada valioso ha surgido por casualidad ni por un juego de manos, e estou de acordo con todo iso. Pero a historia da humanidade ten demostrado de sobra que nada ten que ver o esforzo que se pon na producción ou creación dunha obra co prezo que paga o consumidor, e moito menos co diñeiro que recibe o productor ou creador do ben; non fará falla lembrar o proverbio machadiano. Ás veces incluso se asegura que esa relación, de existir, é inversamente proporcional. É se esto ocorre con todo tipo de bens, moito máis cos culturais, bens ós que resulta sumamente difícil asignar un prezo obxectivo. Paréceme ben que todo aquel creador que queira colocar a súa obra no mercado pida o prezo que considere oportuno. Agora ben, un prezo máis elevado non significa en absoluto nin maior valor nin, por suposto, maior traballo. Non me cabe dúbida da gran calidade das reportaxes do New Yorker, o raro sería o contrario, contando como conta cun millón de suscriptores. Con ese dato e vendo a relación de colaboradores da revista –bástame ver a Woody Allen entre eles- eu non me preocuparía, a revista seguirá saíndo e os colaboradores cobrando, para alegría de todos, lectores e autores. Non obstante, igual que hai fermosas películas que non precisaron para a súa realización dos millóns de euros que precisa Woody Allen para as súas, hai magníficas reportaxes noutros medios máis humildes có New Yorker onde os autores seguramente teñen problemas para cobrar a fin de mes, sen que Internet teña nada que ver con iso, e incluso outros onde os autores non só non cobran un peso senón que son perseguidos por dar a coñecer cousas que non interesa que se coñezan. Non, os dereitos de autor non garanten a calidade do ben cultural, e moito menos se o que se trata é dese paso superior que alcanzan aqueles bens que chegan a ter a condición de obras de arte.

Dicía o meu admirado don Albino Núñez –ese sabio ourensán tan pouco coñecido, pero un dos máis grandes que tivemos- que aquelas institucións onde abundan as facilidades económicas pronto se enchen de mediocridades con olfato sumamente fino para cheirar conveniencias e con gran talento para describir sinecuras, para concluír: «...El Quijote fue escrito en un lugar “donde toda incomodidad tiene su asiento”... El arte –lo dijo Schiller, nada menos- es juego, y como todo juego tiene un fin en si mismo...». Estou seguro que don Albino admiraba tanto coma min o ensaio de Tolstoi ¿Que é o arte? (1898), aquel onde o gran novelista ruso afirmaba: «Non hai posición máis detestable para a facultade creadora dun artista que a seguridade absoluta e o luxo que hoxe parecen condición indispensable para o bo funcionamento do arte. O artista do porvir vivirá a vida ordinaria dos homes, gañando o pan cun oficio calquera. E coñecendo así o lado serio da vida, esforzarase en transmitir ó maior número posible de homes os froitos do don superior que a natureza lle concedeu: esta transmisión será a súa alegría e recompensa...». Rematou Tolstoi, que era de familia nobre, vivindo humildemente e traballando de zapateiro, para predicar co exemplo. De nada valeu. Agora os escritores, incluso os de humilde berce, cando alcanzan certo prestixio, é raro que non nos comecen a castigar, a través das súas ben pagadas columnas semanais, con relatos das fantásticas viaxes que realizan e dos exquisitos hoteis e restaurantes que visitan ó longo e ancho do mundo. Chegados a ese punto, un decide ignoralos. Pero non resulta fácil: adoitan abrirlle fundacións, que tamén pagamos nós.

Viaxo por internet e atopo, de cando en vez, verdadeiros monumentos de traballo, coñecemento e arte, frores na area, nos que os autores nos regalan todo a cambio de nada, que se contentan coa nosa atención. Cando isto sucede esfórzome por facerlle chegar o meu agradecemento, e sigo convencido de que os máis grandes tesouros sempre nos veñen dados. Ben vida sexa polo tanto internet, aproveitemos as súas vantaxes, que son moitas, e sexamos conscientes dos seus perigos, que non son menos. Pero, alguén prescinde das utilidades dos coitelos, aínda sabendo que se utilizan para cometer crimes? Polo demais, que non se preocupe o meu admirado Muñoz Molina, que non foron os falsificadores de tarxetas nin tampouco os homes caritativos os que puxeron en perigo o sistema financieiro internacional.

O Carballiño, 22 de maio do 2009.
Hai doce anos a estas horas da madrugada a terra tremía.