viernes, 29 de noviembre de 2013

Tempo de mazás


Pasou a vendima; colléronse as peras, os membrillos e as castañas. Agora retornamos a un tempo de mazás. Non é un tempo fixo, nin continuo; pode comezar en setembro e chegar ata o Nadal. Dura o que duran as mazás penduradas das maceiras. Polo medio van quedando outros tempos máis fuxidíos: o dos cogomelos, o das noces, o dos magostos... Acostuma ser un tempo do sur, húmido e chuviñento, de nubes baixas que corren, de néboas a media altura que se deteñen; pero tampouco falta o sol outonizo, nin as xeadas e as neboeiras cando xa se encamiña ó seu remate. É un tempo de vagar: o mellor do ano para camiñar polas aldeas, para parolar coa xente, para ler e para soñar.
A terra na que vivo, por causa dunha declinación xermanizante gusta de rimar con mazás: Godás, Madarnás, Lobás, Nonás, Garabás, Miomás…E os meus paseos adoitan transcorrer por Veiga, a máis mazanceira das parroquias do Carballiño. Aquí entenden de cousas importantes: de mazás do inverno, tabardillas e camoesas; de peros reais, roibos e repinaldos. Non confunden os peros coas mazás: os peros son máis altos ca grosos, ó revés das mazás. Tamén entenden de sidras e de riquilantes, e lembran cando lles vendían mazás ós asturianos. Agora, as maceiras, a maioría entradas en anos, coma os donos, camban e resisten como poden os achaques da idade. E dá unha inmensa pena ver o seu traballoso froito estrado polo chan. Adoito coller un par de mazás cando vou paseando, para comelas ou simplemente para apalpalas e ulilas. Gústame que estean molladas, pois a auga disolve e concentra as súas esencias perfumadas. Hai un famoso poema francés de Lucie Delarue-Mardrus que comeza con este verso: «todo o aroma do meu país está nunha mazá». E os colores, e as formas, e as texturas. Unha mazá é coma un país en miniatura.
Non existe froita máis universal cá mazá, nin ningunha atesoura o seu simbolismo. Na mitoloxía grega as «mazás das Hespérides» proporcionaban a inmortalidade, e a «mazá da discordia» desatou a guerra de Troia; no Cristianismo, Eva e Adán probaron da «mazá prohibida» e derramaron sobre a nutrida descendencia tódolos castigos de Deus; na ciencia, a inspiración para o coñecemento non chegou coa caída dun ourizo ou dun figo senón coa da «mazá de Newton». Saúde, beleza, desexo, coñecemento... todo colle nunha mazá. Para Neruda, o acto máis simple da terra era morder unha mazá. Discrepo. É pracenteiro e común, pero non é simple. Ó contrario, tal vez sexa un dos actos máis complexos e suxestivos da existencia: entendérono moi ben en «Apple».
En Galicia aínda está por facer o eloxio das mazás. Algunha atención lles prestou Cunqueiro, pero pouca: non falou das virtudes incomparables da súa compota, nin desa sobremesa propia de reis que é a empanada de mazás. Apuntou, iso si, que soñar con mazás é proba inequívoca de desexo carnal; e penso eu que aquela fermosa costume de gardar as mazás estendidas sobre arpilleiras polos fallados, que inundaba coas fragancias dos pumares as alcobas dos nosos avós, algo tería que ver co alto índice de familias numerosas que se daba en Galicia, ... e ata coa inclinación ó canto das nosas devanceiras e devanceiros. Non, xa non apreciamos no que valen as mazás, talvez o froito que mellor nos representa. Entregados ó eloxio do exótico e do fugaz, esquecemos a miúdo a riqueza do común, do cotiá, do próximo; e que ós paraísos perdidos foise maiormente andando. Nun tempo de mazás.

Artigo publicado no diario "La Región" o día 29 de novembro do 2013

sábado, 23 de noviembre de 2013

Un congreso importante


Celébrase en Ourense o XXVI Congreso Anual dos Ensinantes de Ciencias de Galicia (ENCIGA). É un congreso moi coñecido no mundo do ensino pero que pasa desapercibido para o sociedade en xeral. Coincidiu un ano con outro de bruxería que se celebraba na Coruña, e mentres os bruxos, sen facer uso das súas mañas, acaparaban as portadas de tódolos medios, os congresistas de ENCIGA apenas apareciamos nos breves das edicións locais. Logo a sociedade sorpréndese dos malos resultados nas probas PISA ou de que Galicia se asocie máis coas meigas ca co coñecemento e a ciencia. Tampouco se pode dicir que a administración educativa lle faga moito caso ós  congresos de ENCIGA: soamente un conselleiro se dignou asistir a un, e foi Aniceto Núñez en 1988, nos tempos do tripartito! Compárese iso coa súa habitual presenza en reunións de tema literario, histórico, artístico... Guste ou non, a ciencia segue considerándose unha intrusa na cultura galega. Cantas veces non teremos escoitado esa mentira absoluta de que no ensino hai un exceso de ciencia e tecnoloxía e un abandono das “humanidades”? Basta botar unha ollada á distribución do profesorado nun instituto para comprobar a mingua do das disciplinas científicas nos últimos anos, especialmente de Física e Química. Aquí, mal que nos pese, segue imperando o desafortunado “¡que inventen ellos!” unamuniano. Resulta inaudito, por exemplo, que os alumnos do bacharelato científico poidan eludir a materia de Física, que vén a ser coma se os alumnos de letras  puidesen eludir a lingua.
ENCIGA segue o modelo das asociacións de profesores do mundo anglosaxón, máis en concreto o da prestixiosa Association for Science Education (ASE) inglesa. Fronte ó sistema de formación permanente do profesorado español, de corte vertical e dirixido pola administración, existe un modelo máis eficaz, de tipo horizontal e independente, no que os profesores de cada nivel educativo se converten nos verdadeiros protagonistas do seu perfeccionamento e mellora profesional. Nos países anglosaxóns ese proceso de formación permanente aparece liderado polas asociacións de profesores, que contan para iso co apoio da administración e coa axuda das empresas de ciencia e tecnoloxía. As asociacións, mediante a edición de revistas, a coordenación de grupos de traballo e a organización de congresos, fomentan un ambiente de investigación, innovación, comunicación e traballo en equipo, consubstancial coa propia ciencia. O progreso no coñecemento científico, para o que un ensino das ciencias de calidade é condición necesaria, non casa ben, en xeral, nin coas tarimas nin coas leccións maxistrais. Un famoso premio Nobel de Física, Richard Feynman, dicía que “ciencia é poñer en dúbida a opinión dos expertos”, e para manifestar esas dúbidas libremente, resulta fundamental un clima de igualdade e camaradería entre  os que participan no proceso.
Os congresos de ENCIGA e os de colectivos semellantes son coma un sopro de aire fresco que osixena as estruturas do sistema educativo. Sería desexable que as autoridades educativas se desen conta diso: os beneficios serían incalculables. Conviría lembrar un dato: dos tres apartados que se valoran nas probas PISA, soamente nun leva destacando Galicia de forma continuada, situándose por encima da media de España e da do conxunto de países da CEOE. Saben en cal?  No de ciencia! Terán algo que ver con iso os  vinteseis anos de ENCIGA, do seu Boletín das Ciencias e dos seus congresos anuais? Eu coido que si. Parabéns.

Artigo publicado no diario La Región o 22 de novembro do 2013. Pincha aquí.

Anexo do 23 de novembro do 2013
Non creo que o meu artigo tivese nada que ver, pero o certo é que o señor Conselleiro de Educación e Cultura clausurou esta mañá o XXVI Congreso de Enciga. Coido que foi un gran acerto pola  súa parte e un broche de ouro para o meritorio congreso. Parabéns xa que logo ó señor Conselleiro, Xesús Vázquez, ó Presidente de Enciga, Paulino Estévez, e a tódolos amigos de tan querida asociación.

viernes, 15 de noviembre de 2013

A idea


Dicía Víctor Hugo que as ideas moven o mundo. Pero esquecéuselle apuntar que unhas móveno cara adiante e outras cara atrás. Cando Fraga chegou a Galicia a estrutura agraria tradicional do país xa estaba agonizante, a industria non tiña o mesmo pulo dos anos setenta e oitenta, e a emigración batíase en franca retirada. Entón ocorréuselle recuperar a idea turística, unha idea que manexara con éxito notable, como ministro, na España dos sesenta. A idea consistía en que Galicia tiña no seu patrimonio cultural un tesouro inexplorado que, unha vez recuperado, restaurado e publicitado, sería o asombro do mundo: aquí caerían turistas e cartos coma cando caera o maná do ceo. Como mostra do que se podía facer utilizou o Xacobeo de 1993, e foi tal o éxito daquel evento que ata os incrédulos quedamos engaiolados coa idea de don Manuel. Todo consistiría, xa que logo, en utilizar as moreas de diñeiro que chegaban de Europa en construír infraestruturas, modernizar vilas e cidades, restaurar pazos arruinados, mellorar balnearios, arranxar igrexas, recuperar o esplendor dos mosteiros e das catedrais, promover estudos sobre a singularidade da nosa cultura; en fin, todo o que facilitara a chegada de turistas e do maná estaría ben feito. Ó final ía resultar que non era tan difícil saír do secular atraso de Galicia, bastaba aviala un pouco –“poñela en valor”- e sabela vender. E por fin poderíamos os galegos presumir da Terra e das súas riquezas. 
Ben visto, pareciamos nenos xogando ás tendas: cando poñen sobre un mostrador catro trapalladas que atopan nun baúl vello e soñan con poñerse ricos á conta dunha chea de compradores que soamente existen no seu maxín. Agora, un día si e outro tamén, asistimos ó tráxico derrubo daquela fantasía con cume no faraónico proxecto da Cidade  da Cultura: casas de turismo rural, pousadas e hoteis, nos que se gastaron cantidades inxentes de diñeiro público, pechados; as igrexas, mosteiros e catedrais locen tellados novos, pero poucos turistas se deixan ver, e menos gastan un peso; a aposta polo turismo termal, que non polo termalismo, tamén pasa por grandes dificultades, como soubemos hai un par de semanas; e encima, as grandes infraestruturas serviron máis para dar saída a turistas autóctonos en busca de sol e diversión, ca para que entrasen forasteiros con gusto pola cultura e pola choiva…. E mentres o pobo sofre, en forma de débedas, xuros e paro, os excesos desa época fantasiosa, que aínda non cesou, os beneficiados -constructores, xestores turísticos e culturais, concesionarios de subvencións e contratos, hostaleiros, etc.- gozan dos grandiosos patrimonios que amasaron á conta do peto de todos.
O Xeneral da Rovere é un magnífico relato de Indro Montanelli que foi levado ó cine, de forma maxistral, por Roberto Rossellini. O digno protagonista do relato tiña un lema: “cando te atopes nunha encrucillada e dubides sobre o camiño a seguir, escolle sempre o máis difícil”. A moita da nosa xente, formada nas duras universidades dos eidos e das fábricas, non lle facía falla ler o relato de Montanelli nin ver a película de Rossellini para saber iso: que para os dignos, non hai froito sen traballo. Pero faltoulles confianza nesa idea propia e creron máis na de don Manuel. Logo, como se trataba de presumir, a crenza no turismo como piar do desenvolvemento pasou a ser un dogma unanimemente aceptado pola clase política galega. Galicia, mentres tanto, íase convertendo nun ermo improductivo. E é que, parafraseando a Shakespeare, a forza dunha idea pode ser terrible!

Artigo publicado no diario "La Región" o 15 de novembro do 2013.

viernes, 8 de noviembre de 2013

No centenario de Albert Camus


  A quen lle soan os nomes de Saul Bellow, Henrik Pontoppidan ou Wole Soyinka? Pois todos foron Nobel de literatura. Pero sabemos de Proust, Kafka ou Borges, e ningún o foi. Porque nin sequera este premio di gran cousa dun escritor: soamente a permanencia da súa obra di algo. E iso é o que acontece con Albert Camus, o autor do Estranxeiro e un dos Nobel máis lembrados, que onte cumpriría cen anos.
Por que nos sigue atraendo tanto Camus? Coido que hai dúas razóns fundamentais: a primeira, que as cuestións que propón nas súas obras, arredor dos problemas da existencia –a falta de liberdade, a inxustiza, a infelicidade, a morte…- e do xeito de encaralos, son universais e atemporais; a segunda, que coñecía o segredo de como disparar as palabras directamente  ó corazón do lector. Camus talvez non foi un gran contador de historias. Foi máis ben un filósofo humanista, ou viceversa, que utilizou a novela, o teatro, o ensaio e o artigo periodístico, para extraer as súas ideas sobre a existencia e para emocionarnos co seu xeito de comunicárnolas. No que respecta á novela –xénero con centro gravitacional no “sentido da vida”-, el sabía ben o que quería: «os grandes novelistas son novelistas filosóficos». E iso mesmo foi el. Non chegou a onde Tolstoi, Sthendal ou Proust, pero poucas novelas superan á Peste desde o punto de vista filosófico, e menos desde o alegórico. Ou moito me equivoco, ou a súa obra, especialmente A Peste, seguirá xerminando nas mentes das xeracións deste século, e ata pode que con máis forza ca na segunda metade do XX, cando a euforia da última victoria sobre “a besta” aínda estaba viva. Pero a liberdade e a xustiza, cando non a propia vida, sempre están en perigo: o microbio, deixou escrito, sempre está aí; mentres, a saúde, a integridade e a pureza dos individuos e da sociedade son obra da vontade, da rebeldía e da solidariedade. Por iso o pensamento de Camus sempre resultará pertinente e nunca caducará.
Pero son máis as leccións que podemos sacar da vida e da obra de Camus, desde o seu humilde berce en Alxeria -que nunca esqueceu-, ata a súa prematura morte en accidente –pola que sempre se lembrará coma un home novo-, pasando pola importancia que sempre lle concedeu ós mestres –o Nobel dedicoullo a Louis Germain, o seu de primaria- e ó coñecemento -«o mal que existe no mundo case sempre vén da ignorancia»-. Pero a maioría dos grandes valores, pensaba, con ser fundamentais, non son absolutos, deben estar temperados pola dimensión humana das cousas: «amo a xustiza, pero defendería a miña nai antes cá xustiza». Na condición humana, dinos, hai unha absurdeza fundamental, si, pero a miúdo acompañada da máis marabillosa e inexplicable grandeza, polo que non conduce a nada negalo todo. Hai vítimas e verdugos, asegura, pero un debe estar sempre do lado das vítimas. Para o periodismo defendía catro principios fundamentais: lucidez, desobediencia, ironía e obstinación; e nun artigo de 1939 escribía algo que debería merecer gran atención: «O periodismo sempre deberá rexeitar algo que ningunha forza lle pode facer aceptar: o servicio á mentira».
Non se precisan grandes actos nin fanfarras para lembrar a Camus. A mellor homenaxe que se lle pode facer, coma a calquera escritor, redúcese a reler os seus textos. El mesmo apuntaba sobre un dos que máis admiraba: «todo o arte de Kafka consiste en que obriga ó lector a reler». Hai que dicir que Camus tamén deu con ese difícil arte dos elixidos. Por iso, xustamente, xa nunca daremos por rematada a lectura da súa obra.

Artigo publicado no diario "La Región" o 8 de novembro do 2013. Pincha aquí