martes, 30 de agosto de 2011

Camiños do exilio

Fue un río humano,
negro de dolor y de miseria...
Julián Zugazagoitia

Fuxindo a Francia no 39


Nunca tiven excesiva afección ás peregrinacións, e moitos menos ás que veñen impostas polas modas ou pola publicidade. Gústame seguir os meus propios camiños. Ademais, teño certa prevención coa palabra pelingrín (1). Na miña lingua, chamarlle a alguén pelingrín é insultalo, é o mesmo ca dicirlle que é un perdido. Pero a prevención é absolutamente persoal: non teño nada contra os pelingríns, dáme igual que peregrinen por devoción ou por afección, incluso que sexan uns perdidos. Andar perdido, ó fin e ó cabo, é o máis normal, sobre todo para o estranxeiro, para o que anda por fóra da súa terra, que é o significado que mellor cadra con pelingrín (< lat. perigri ‘en país estranxeiro’, prob. de per-agri, do que deriva peregrinus> peregrino).
 
 Entre os obxectivos da miña viaxe ó Empordá estaba percorrer os camiños do exilio á marxe de calquera peregrinación.  É probable que estivese acertado Isaac Díaz Pardo cando  afirmaba, en Galicia y el resto del mundo, verdadeiro e lúcido manifesto contra a desmemoria, que a guerra civil española foi o feito cultural máis importante do século XX, e tamén cando dubidaba de que o país merecera os sacrificios que fixeran os exiliados por el. Pero tal vez ninguén coma Julián Zugazagoitia, ministro de gobernación da República e testemuña directa da traxedia, no seu libro Guerra y vicisitudes de los españoles2, foi capaz de transmitirnos o enorme sufrimento dos camiños do exilio.
 
A calor e a luz dos días de xullo nos que decidín percorrer eses camiños en nada podían lembrar os fríos e grises días de comezos do mes de Febreiro do ano 1939, aquel fatídico mes no que varios centos de miles de españois, no que foi o éxodo máis grande da nosa historia (que non o único), fuxían do país para tratar de salvar o ben máis valioso que lles fora dado: a vida. Entre eses centos de miles de españois había moitos galegos, e un deles era o meu tío Serafín, por quen eu souben deses camiños, cando aínda estaban borrados da historia oficial de España. Na estrada entre Figueres e La Jonquera, que son a penas 20 km de distancia en lixeira subida, e pouco máis dun cuarto de hora de viaxe en coche, nada fai sospeitar as dificultades que tivo este itinerario, un dos principais do exilio español, para aqueles homes e mulleres que, cansados, angustiados, esfameados e vencidos, experimentaban en carne propia a realidade da dilatación espacio-temporal característica das circunstancias máis adversas. La Jonquera pareceume un pobo decadente. A estrada nacional pasa por fóra do pobo e concentra na súa beira boa parte do comercio local, que semella debeu vivir tempos mellores. No noso fervor polo progreso e pola mellora das comunicacións, gastamos montóns e moreas de cartos en desviar as estradas dos cascos urbanos e á vista está que non sempre acertamos: en Le Perthus (Francia), xusto na fronteira, a estrada nacional segue a cruzar polo medio e medio do pobo, con colas e con atascos, e o pulo comercial que se observa nesta vila non admite comparación co que (non) observamos na Jonquera (o misterio aínda resulta maior se consideramos que en Le Perthus todo é moito máis caro). No centro de La Jonquera está o Museo do Exilio, que resulta recomendable visitar, pero a súa categoría, na miña opinión, non está en consonancia coa relevancia histórica das circunstancias que alí se lembran. Excepción feita da amabilidade do persoal, que foi exquisita, eu, a verdade, esperaba algo máis dese museo. En todo caso, entre Figueres e Le Perthus, fóra do museo, non vin nada que me lembrase o gran éxodo do 39. Calquera dos moitos roteiros que se anuncian ó  longo e ó ancho do pais –ruta dos viños, do románico, dos muíños e ata das tapas-  aparece máis indicado ca este tráxico  camiño da nosa historia recente.


Unha vez en Francia, baixamos ata Argelés Sur Mer: curvas e máis curvas. Cerca de Argelés a paisaxe recupera a horizontalidade. A estrada non é mellor ca calquera das que unen dúas vilas galegas. As diferencias entre estas estradas locais francesas e as nosas están no gusto e no respecto polo medio: estas están mellor pintadas, polas beiras están plantadas adelfas brancas e rosadas, os carteis indicadores están unificados e son elegantes, sempre hai un espacio de verdor entre a estrada e as fincas próximas, hai máis rotondas e menos cruces, evitáronse os grandes desmontes e a visión da rocha descarnada, etc. A estrada chega a Argelés e de novo cruza polo medio e medio da coidadísima  vila; á esquerda, as cumes das últimas estribacións dos Pirineos, frecuentemente coroadas por antigas fortalezas fronteirizas, poñen o fondo á paisaxe. Xa en Argelés Sur Mer, a planicie impide sospeitar a presencia do mar, que se descubre antes polo GPS ca pola vista.  O pobo resulta discreto, e polo número de coches que hai nos aparcamentos paralelos á praia, parece haber moita concorrencia de veraneantes. Aparcamos. A inmensidade do areal é tal que a pesar do xentío aparece case baleiro. O día, plácido e dun azul intenso, non permite imaxinar o frío e persistente mistral que azoutaba esta desprotexida praia no inverno do 39.  Un pequeno monolito é a única lembranza que atopo dos máis de 100.000 españois que, en condicións infrahumanas, foron confinados no campo de concentración que se habilitou neste lugar. Un deles era o meu tío Serafín.

Praia de Argelés Sur Mer

O campo da praia de Argelés Sur Mer en marzo do 39

O camiño de Argelés a Colliure (cat. Cotlliure) é fermoso. A sinuosa estrada que bordea a costa vai atravesando pequenas elevacións cubertas de viñas moi ben traballadas. As cores, nítidas e intensas, e a serpenteante estrada lémbranme unha película menor de Hitchcock, pero de espléndida fotografía, rodada na costa azul a mediados dos anos cincuenta: Atrapa a un ladrón. Colliure é un encanto. Semella, coma tantos outros pequenos pobos franceses, un lugar  ancorado no tempo. A vista do recollido porto, os impoñentes murallóns do castelo lambidos polas augas e a minúscula praia que completa o conxunto, a penas debeu cambiar en séculos. De tódolos xeitos, supoño que os paseos polos arredores axudarán a facer máis soportable a vida dos seus habitantes: non debe ser fácil a vida dentro dunha postal.

Colliure

 Polo demais, a vila está ateigada de turistas e todo semella caro, comezando polo aparcamento nas rúas. Visitamos a tumba de Machado. Sobre ela, multitude de placas conmemorativas de tódolos prezos e estilos, escritos enmarcados con papel de aluminio, cadernos escolares, bandeiriñas da república, flores muchas, cantazos que fan de pisan papeis,... eu que sei as cousas que hai alí. Non me gustou. Machado, enfermo, xunto coa súa familia, pasara a fronteira de Portbou nos días finais do mes de xaneiro; foi o comité francés de axuda ós intelectuais españois, xunto con algunhas autoridades republicanas e francesas, o que lle conseguiu acomodo a el e ós seus nunha modesta pensión de Colliure, pensión na que falecería a penas vinte días despois da súa chegada e xusto tres días antes cá súa nai. No enterro, estrictamente civil, sería Julián Zugazagoitia o encargado do discurso fúnebre, que rematou con esta copla do propio Machado:

Corazón, ayer sonoro,
¿ya no suena
tu monedilla de oro?

Días despois do enterro, no vello gabán do poeta, atopou o seu irmau José un papel dobrado e arrugado con tres apuntes a lapiz: Ser o no ser, catro versos de Otras canciones a Guiomar e un último e definitivo:

Estos días azules y este sol de la infancia

Seguimos camiño de España.




1 pelingrín, pelengrín e pelegrín son formas equivalentes ó fr. pèlerin, ó prov. pele(g)rin ou ó cat. pelegrí, todas con nivelación r>l. Non figuran como aceptadas no galego normativo, pero basta consultar a documentación medieval e os diccionarios históricos, ou simplemente escoitar falar á xente das aldeas, para ver que foron as preferentes ata que se impuxo peregrino como forma única, supoño que por razóns de peso que eu ignoro.

2 Julián Zugazagoitia fixaría a súa residencia como exiliado en Paris. Detido pola Gestapo en xullo de 1940, pouco despois de rematar o seu libro Guerra y vicisitudes…, foi entregado ás autoridades franquistas. Logo dun xuízo sumarísimo, foi fusilado en Madrid en novembro dese mesmo ano.

5 comentarios:

Anónimo dijo...

Magnifica la entrada Camiños do Exilio. Un año también iré por esos lugares.
Saludos

Amando dijo...
Este comentario ha sido eliminado por el autor.
Amando dijo...

Hola:
Esa 'frase' de Josep Pla, que destacas, es un poco flojita, flojita de narices. ¿No te parece?
Felicidades por este blog.

Jeanfrujo dijo...

Pois mira Amando, non o sei. Depende do que ti entendas por “frase flojita”. Eu o que che podo dicir é que cando lla escoitei a Pla fíxome moita gracia; claro que na escrita non se pode reproducir o sorriso irónico co que rematou a expresión. En todo caso é unha broma, coma case tódalas citas que teño colgadas. O propio Magris, do que falábamos hai pouco, di que o papel ensina a non tomalo demasiado en serio. Pero, coidado: en broma dinse cousas moi serias, o mesmo que coa cara seria adoitan dicirse as tonterías máis grandes e graciosas. A broma de Pla, Amando, é toda unha declaración, moi seria por certo, sobre o tipo de narrativa que apreciaba (Sterne, Proust, Baroja…) e sobre a que detestaba (-, -, -,…).

Bueno, a ver se che gusta máis estoutra, tamén de Pla: “me pregunto si los que venimos a la biblioteca del Ateneo los domingos por la tarde, no somos la flor y nata de la estupidez humana.”. A min, que son home de bibliotecas e arquivos, que paso dos 35 e leo novelas, encántame.

Unha aperta, Frutos.

Jeanfrujo dijo...

Un apunte máis. Sen que, en principio, teña nada que ver coa afirmación de Josep Pla, a fama de inutilidade –inxustificada en moitos casos- que tivo e ten a lectura de “novelas” non é cousa nova. Mira o que escribía Voltaire: “Dividid al género humano en veinte partes; diecinueve estarán formadas por trabajadores que no sabrán nunca que existió Locke. De los restantes, ¿cuántos hombres se dedican a la lectura? Y entre los que leen, veinte leen novelas y uno sólo estudia filosofía. El número de los que piensa es muy reducido y, además, no se preocupan de turbar al mundo.”.

Xa digo que non creo que teña nada que ver. Pero Pla coñecía moi ben, e apreciaba, a obra de Voltaire, así que, quen sabe…?

Frutos