Tempo agónico

O adxectivo «agónico» procede do substantivo «agonía»: ‘angustia do moribundo, estado que precede á morte’, pero tamén, e antes, ‘loita, combate’. Coma todas as palabras da súa familia léxica, vén en última instancia do termo grego «Agón», que era entre os antigos helenos o lugar do Olimpo onde se reunían os deuses, pero pronto significou tamén ‘loita, combate’, dado o carácter pouco amigable que tiñan as relacións entre as divindades. De aí que no teatro clásico o «agón» fose o conflito dialéctico sobre o que se estruturaba a obra, o mesmo que «protagonista» era o que comezaba a discusión e «antagonista» o que se opoñía. Así, a relación entre os dous significados principais de «agonía» enténdese agora facilmente, pensando que quen «agoniza» mantén unha tráxica contenda coa morte.

Vén ó caso todo isto porque dous importantes intelectuais españois do século XX, Sánchez Ferlosio e Lain Entralgo, prestáronlle gran atención a este adxectivo que, na situación actual, talvez resulte obrigado recordar.

Sánchez Ferlosio diferenza entre un tempo consuntivo e un tempo agónico. O primeiro é o tempo da felicidade -o do xogo dos nenos, o do traballo creativo, o do amor...- no que cada instante se vive plenamente no seu presente, liberado do peso do pasado e da incerteza angustiosa do futuro. O segundo, que denomina agónico ou adquisitivo, é un tempo tenso, sen presente, no que cada instante só existe en función do pasado e do futuro: é o tempo das metas marcadas, o dos deportes de competición, e tamén o característico da historia; un tempo que pode traer satisfaccións, pero nunca a felicidade.  Dicía Hegel que a historia non era terra propicia para a felicidade; e remacha Ferlosio que tampouco o é a vida entendida coma unha competición. A ideoloxía competitiva en calquera ámbito, o culto da excelencia, a preparación intensiva para ser os mellores, a cobiza por ser os máis ricos,... Trátase de “valores” que, entendidos como absolutos, converten o tempo en fundamentalmente agónico, conflitivo e infeliz. 

Laín Entralgo, que formou con Unamuno, Ortega, Américo Castro e Sánchez Albornoz o grupo de autores que máis indagaron no problema do ser e da natureza de España e dos españois, escribía en 1997, con case noventa anos, un magnífico ensaio que levaba por título de “El sentimiento agónico de España”. Comezaba lembrando un soneto de Quevedo: «Miré los muros de la patria mía,/ si un tiempo fuertes, hoy desmoronados,/ de la carrera de la edad cansados,/ por quien caduca ya su valentía/...», que fora escrito en 1643, cando o poeta, vello, desenganado e perseguido, asistía o declinar de España: o Corpus de Sangue e a guerra de Cataluña, a rebelión e separación de Portugal, a paz de Westfalia... Despois repasa Entralgo o sentimento agónico na España de finais do XIX e principios do XX, en Menéndez Pelayo, en Unamuno, en Ortega, en Machado... Pero en ningún dos dou casos, advertía, España acabou fenecendo. Agora ben, na conclusión escribía: «En el siglo XXI, ¿qué va a ser de España? ¿Se producirá en ella una paulatina desintegración? ¿Se alcanzará la realidad de una nueva y más satisfactoria convivencia? España vive y, en determinados aspectos de su existencia, vigorosamente. Pero ¿hacia dónde va? Yo no lo sé.».

Artigo publicado no diario La Región o domingo 20 de maio do 2018.