Algúns apuntes sobre a Ponte de Ribadavia*

 Vista xeral da Ponte de Ribadavia

Se me preguntasen por cales son na miña opinión os restos arqueolóxicos que mellor reflicten o pasado esplendor do Ribeiro, non dubidaría na resposta, escollería as antigas pontes do Avia. Sería difícil atopar en Galicia, e mesmo en España, un caso semellante ó deste nobre, poético e amado río noso, que, nos pouco máis de dez quilómetros de conca que debuxan o Ribeiro de Avia, reunía xa a mediados do século XVIII tres obras da envergadura da ponte de Ribadavia, da de San Clodio e da de Pazos de Arenteiro.

As pontes son o paradigma da obra pública e a súa construcción sempre foi indicador de tempos de bonanza, do mesmo xeito que o seu deterioro ou destrucción se asocia con épocas de decadencia ou guerra. Desde un punto de vista estritamente estético, as pontes sempre chamaron a atención dos homes, tal vez porque nelas vemos unha metáfora da propia vida en sociedade, como obras colectivas que axudan á superación das dificultades do camiño, e tamén porque nelas percibimos un dos máis importantes símbolos da humanización das paisaxes; como escribía Cunqueiro, nas pontes é onde os ríos aprenden mesura e xeometría. Li Tai Po, poeta chino do século VIII, cría que o encanto dunha ponte descansaba na perfecta conxunción de tres elementos esenciais: o carácter de obra viva, a beleza dos seus materiais e a presenza do arco, e iso segue valendo agora, se acaso facendo fincapé no especial valor do terceiro elemento –o arco- e engadindo a necesidade dunha axeitada integración da obra no seu entorno paisaxístico. Ademais, no caso das pontes antigas, como monumentos que son, adquire unha relevancia especial a súa historia.

Teño dedicado bastantes horas de estudo ás nosas pontes, e podo dicir que unha historia do Ribeiro que non comtemplase a destes monumentos sería unha historia coxa. Da de Pazos, hoxe entre as ruínas máis evocadoras e fermosas do Ribeiro, atopei que era unha obra máis nova do que se pensaba, que non era medieval e que fora construída por impulso dos veciños de Lebosende na primeira metade do século XVIII[1]. Da de San Clodio hai abondosa documentación que informa de como foi promovida polo abade do mosteiro de San Clodio, Rodrigo de San Xes, a finais do século XV. Non obstante pouco sabemos seguro arredor da ponte de Ribadavia, salvo que é a máis antiga das tres.

Na idea de que sempre resulta convinte chamarlle ás cousas polo seu nome, isto sería o primeiro sobre o que cabería apuntar algo. Certo que o nome máis habitual que se lle aplica, Ponte de San Francisco, ademais do xenérico de Ponte de Ribadavia, vén de moi antigo; así figura, por exemplo, nun coñecido e valioso plano da vila do ano 1799. Non obstante, a ponte de Ribadavia é moi anterior ó convento de San Francisco. O convento, con tal nome, ocupa o lugar dunha antiga igrexa, a de Santiago de Alén, e nunca sería anterior ós séculos XV-XVI; mentres, a primeira noticia da ponte remóntase ó ano 1211, cando nunha doazón ó mosteiro de Melón se rexistra unha chousa “ad pontem burgi”, en Ribadavia. Deste xeito, resultaría máis propio chamarlle á ponte polo seu nome orixinal de Ponte do Burgo,  nome que reflicte unha orixe próxima no tempo á da propia vila, que nace, como ben se sabe, do antigo e xerminal Burgo de Ribadavia. Esa datación tan temperá da ponte fai moi improbable, por non dicir imposible, a relación entre a súa construcción e quen a tradición considera promotor da mesma, San Pedro González Telmo, que non chegaría a Galicia, como moi pronto, ata uns vinte anos máis tarde da data antes citada; iso tamén dificulta a relación do santo coa Ponte de Castrelo, obra para a que se rexistran mandas testamentarias nos anos 1227  e 1229. E se esa chegada tardía do santo ás terras de Galicia fai dubidar do que conta a tradición na cuestión das pontes de Ribadavia e Castrelo, a data do seu pasamento, anterior ó ano 1250, é razón de peso contra outra suposición moi extendida, a de que fose o fundador do convento de Santo Domingo, cuestión sobre a que xa se mostrara prudente o Padre Eiján, cando se decantara por considerar máis plausible que o fundador do convento fose un discípulo seu, frei Pedro das Mariñas, soterrado na igrexa deste convento de Ribadavia.

Alzado actual da Ponte (Puentes Históricos de Galicia (1990))

O segundo apunte que me gustaría facer ten que ver coa propia estrutura da ponte: foi sempre a de Ribadavia tal e como hoxe a contemplamos? Unha primeira cuestión sería a referente ó número de arcos. A dúbida sobre ese número aparece cando se le no dicionario Miñano (1826-28) que a ponte tiña catro arcos. Todos os autores posteriores,  desde Madoz (1845-50) a Avila y La Cueva (1852), falan dos tres arcos que agora observamos. Tampouco coñezo ningunha referencia antiga que fale de catro arcos: no plano do Ribeiro de don Joaquín Pardo (1831), case coetáneo co dicionario Miñano, figuran tres -aínda que se debería considerar como no mesmo plano a ponte de Pazos, que tiña catro, tamén aparece con tres-, o mesmo ca no citado plano de Ribadavia de 1799. Creo que o apunte do dicionario Miñano é un simple erro, pero non parece desatinado pensar na posibilidade dun cuarto pequeno arco de alixeiramento do lado de San Francisco, semellante ó arco pequeno do lado dereito: por cuestións de simetría, a ponte melloraría bastante na súa estética. Non se aprecian na actualidade indicios de tal cuarto arco, pero iso non quere dicir nada, a modificación do número de arcos secos dunha ponte resultou bastante frecuente, sirva de exemplo a Ponte Vella de Ourense, que chegou a ter once arcos dos que hoxe soamente quedan sete. Unha segunda cuestión sería a referente á rasante da ponte. Tódalas fotografías nas que aparece a ponte, e témolas desde finais do século XIX, indican unha rasante horizontal, pero todas son posteriores ás modificacións que experimentou como consecuencia das obras de construcción da estrada Vigo-Madrid a mediados do século XIX, obras que non coñecemos en detalle. Claro que, nos citados planos de 1799 e 1831, anteriores a esas obras, tamén aparece debuxada unha rasante horizontal. Non obstante, as edificacións máis antigas que hai nos dous estremos da ponte, sobre todo as da rúa Avia, entrada da antiga verea que viña da Ponte San Clodio atravesando o Ribeiro, aparecen a un nivel claramente inferior ó da rasante actual. Non desbotaría eu unha rasante lixeiramente inclinada cara os estremos, máis acorde coa estrutura xeral das pontes medievais, como é o caso da Ponte Vella de Ourense, a Ponte Loña ou a Ponte San Fiz, obras que sempre se poñen como exemplo de similitudes técnicas e epigráficas coa de Ribadavia. Hai que considerar a este respecto que no ano 1640 contratábase unha reparación da ponte, dado o seu estado de ruína, e que, tal como apuntaron Segundo Alvarado, Manuel Durán e Carlos Nárdiz na súa obra Puentes Históricos de Galicia (1990), na parte superior dos tímpanos obsérvase unha reconstrucción antiga. Esa reconstrucción, digo eu, ben podería ter sido a que alterou a rasante inclinada e incluso o número de arcos da ponte orixinal. Outro enigma que habería que aclarar sería o da falta de espolóns augas abaixo nas pilas da ponte de Ribadavia,  unha ausencia normal nas pontes romanas -os romanos ignoraban os problemas da socavación augas abaixo-, que unicamente presentan tallamares, pero rara nas pontes medievais; talvez a explicación resida en que todas as pilas están apoiadas sobre penedo, e en que soamente a pila que separa os dous arcos maiores está metida na auga de xeito permanente.

Recreación do suposto alzado medieval da Ponte

Máis anotacións cabería facer sobre as reformas que se produciron no entorno da ponte como consecuencia do paso da estrada Vigo-Madrid, e sobre as importantes e desafortunadas intervencións do ano 1933, realizadas con motivo do ensanche da estrada e da construcción das beirarúas, que conlevaron, entre outras cousas, a eliminación dos tallamares triangulares orixinais da ponte. Pero o espazo do que hoxe dispoñemos non nos permite entrar en máis detalles.

*Traballo publicado no boletín da Asociación de Amigos do Museo Etnolóxico e do Conxunto Histórico de Ribadavia, A Fundación, nº21, 2011, pp. 4-5.

---

[1] Fernández González, F. (2004): “A Ponte de Pazos sobre o Avia. A historia fronte ás lendas”, Boletín Avriense, XXXIV, pp. 79-96.

Sobre a abundancia do apelido Ferreiro

Venus, Vulcano e Marte (Tintoretto, 1555)

Na casa do ferreiro, coitelo de pau

Non te cases cun ferreiro

que é moi malo de lavar

Cantiga popular

Noutra ocasión xa escribín aquí arredor do libro Allegro ma non troppo de Carlo M. Cipolla (1922-2000). Naquela ocasión fora para falar das súas leis fundamentais da estupidez humana. Hoxe, nas vésperas dunhas importantes eleccións para Galicia, talvez non estaría de mais lembrar que, segundo apuntaba Cipolla, a proporción dos estúpidos (aqueles que fan mal ós outros sen obter ningún beneficio propio) nun país mantense constante ou medra, non hai maneira de diminuíla, e esa proporción é a mesma para tódolos estratos da poboación, desde o dos analfabetos ata o dos catedráticos de universidade, e desde o dos pobres de solemnidade ata o dos multimillonarios. O que se observa en situacións de decadencia coma a actual son drásticos cambios na composición dos grupos dos non estúpidos: por unha banda, unha alarmante proliferación de malvados (aqueles que procuran un beneficio propio a costa do prexuízo alleo) cun alto grado de estupidez entre os gobernantes, e por outra, un non menor incremento da proporción de incautos (aqueles que procuran o beneficio alleo a costa do prexuízo propio) entre os gobernados. Tales cambios na distribución da poboación non estúpida reforza o poder destructivo dos estúpidos e conduce a calquera país á ruína. Nin que dicir ten que as escasas posibilidades de salvación do noso –moi cerca da ruína, senón o está xa- pasarían por diminuír drasticamente o número de ignorantes malvados entre os gobernantes e o de incautos entre os gobernados: difícil me lo poneis!

Pero hoxe non vou a escribir diso, senón do apelido Ferreiro. Preguntaredes que ten que ver este apelido con Cipolla? Pois moito! O libro que citaba comeza cun ensaio que leva por título “El papel de las especias (y de la pimienta en particular) en el desarrollo económico de la Edad Media”. É un ensaio delicioso, que puidera ter escrito o noso Cunqueiro, el que tanto sabía dos afrodisíacos e dos fornicios asociados. Cipolla analiza nel a grande influencia que tivo a expansión do comercio da pementa (potente afrodisíaco) na forma de ser dos europeos: “Europa occidental se transformó como por encanto. Del lugar lóbrego y triste que era, pasó a ser una tierra de desbordante vitalidad, energía y optimismo.”. Conta que iso sucedeu coincidindo coa época das cruzadas, e que os cruzados, a pesar de ser case todos analfabetos, coñecían ben os refráns, en concreto un que dicía: “fiarse da muller propia está ben, pero non fiarse está mellor”. Dese xeito, os cruzados, para non atoparse con desagradables sorpresas á volta das súas expedicións a Terra Santa, preocupábanse, antes de partir, de colocarlle ás súas mulleres un incómodo (para elas) pero tranquilizador (para eles) aparello: o cinto de castidade. Como se pode supoñer, foron tempos de gran prosperidade para os ferreiros; incluso moitos que non tiñan ese oficio, motivados pola abundancia de mulleres fermosas que non recibían as merecidas atencións durante as longas ausencias dos maridos, experimentaron un inaudito interese pola arte da ferrería e pola manufactura de chaves. Segundo Cipolla, iso tivo dúas importantes consecuencias para a sociedade: a expansión definitiva da metalurxia e a crecente frecuencia do apelido Ferreiro ( Ferrari  en Italia, Herrero en Castela, Ferrer en Cataluña, Errementaria en Euskadi, Lefevre en Francia, Smith en Inglaterra, Schmidt en Alemaña, etc.). Aínda que a miña condición de químico deberíame levar a investigar a veracidade da primeira consecuencia, a da expansión medieval da metalurxia, a súa evidencia afórrame o esforzo. Non obstante, non resulta tan evidente a segunda, a da crecente frecuencia do apelido Ferreiro. É así que, dadas as miñas afeccións onomásticas, propóñome comprobar ata que punto os datos confirman a hipótese de Cipolla.

Podería comezar dicindo que o ferreiro sempre se presentou como paradigma de home especialmente capacitado para o exercicio sexual. Ignoro o que hai de certo niso, pero o golpeo vigoroso e acompasado que fai co seu pesado martelo na bigornia da forxa vese desde hai moito tempo como unha representación figurada do acto carnal;  “bater o ferro” e “machacar” son formas comúns de referirse a súa  realización; “ferrote” e “ferramenta” son nomes habituais do órgano sexual masculino e “forno” e “fornela” do feminino. Estas crenzas, como apuntaba, son antiquísimas: non esquezamos que o home de Venus, a deusa do amor e da beleza, era Vulcano, o ferreiro, o deus da fogo e da forxa; esposo, por certo, que tamén foi enganado (atención a Marte, debaixo da cama, no cadro de Tintoretto). Pero todo isto non sería proba de nada, o importante é ver se a frecuencia do apelido Ferreiro é tan notoria como supoñía Cipolla. Iso demostraría que a crenza sobre os ferreiros non é unha simple ficción, senón que está asentada na praxe.

Para a miña pescuda utilicei a base de datos da Cartografía dos Apelidos de Galicia. Busquei entre cerca de cen oficios medievais, desde o de capador ata o de zapateiro, pasando por arrieiros, barbeiros, carpinteiros, ferreiros, colmeiros, monteiros, canteiros, sarralleiros, mariñeiros, xastres, moleiros, barqueiros, pescadeiros, médicos, etc.; tamén oficios administrativos, coma alcalde, rexedor ou escribán; e relixiosos, coma cura, crego, frade ou bispo –si, tamén había os complementos do cura, do frade, do bispo, que daquela non escandalizaban tanto-. O resultado foi concluínte, Ferreiro destácase entre os apelidos de oficio como o máis frecuente en Galicia, con máis de 17.000 casos (cerca de 19.000 se lle sumamos as formas castelanizadas Ferrero e Herrero). Moi de lonxe séguelle Monteiro/Montero (9.663). Algúns dos seguintes, xa a gran distancia, son Escudeiro/Escudero (1708), Vaqueiro/Vaqueira/Vaquero (1558), Peleteiro (1022), Carpinteiro/Carpintero (986), Colmeneiro/Colmenero (882), Labrador (418), Veleiro (328), Moleiro/Muleiro/Molinero (296), Obelleiro/Ovejero (295), Sastre (268), Pedreiro/Pedrero (222), Gaiteiro/Gaitero (210), Colmeiro (194), Canteiro/Cantero (178), Barbeiro/Barbero (154), Pulpeiro (129),  Zapateiro/Zapatero (110), Carnicero (102), Sacristán (93), Taberneiro/Tabernero (75), Mariñeiro/Marinero (22), Tendeiro/Tendero (21), Arriero (18), Barqueiro/Barquero(17), Sardinero (6), Cirujano (6), Médico (1). Os apelidos relacionados con oficios administrativos tampouco son escasos, e son unha clara mostra da antigüidade do minifundismo xurisdiccional e administrativo galego: Meiriño/Merino (1637), Alcalde (1110), Escribano (221), Regidor (38), Notario (22). Por último, non deixa de resultar curiosa (ou non tanto) a relativa frecuencia dos apelidos de ascendencia relixiosa; os datos demostran, entre outras cousas,  a importancia do monacato galego na Idade Media:  Frade/Fraile (959), Crego (897), Monje (105), Bispo (55), Cardenal (21), Cura (19).

En suma, a hipótese de Cipolla queda plenamente confirmada en Galicia. Os datos reflicten con claridade que a suposta mala fama dos ferreiros, como homes sucios e bastos, que repite unha e outra vez o noso folclore, debíase ver amplamente compensada con outras virtudes e atributos máis ocultos, pero que semellaron ser moi apreciados polas nosas féminas. Polo demais, os datos tamén reflicten que o oficio do home sempre foi algo importante para a muller á hora de atopar parella de apareamento e/ou matrimonio; iso explicaría certas cuestións, por exemplo que un oficio relativamente frecuente na Idade Media, o de capador, non deixara rastro algún entre os apelidos.

Tempo de membrillos

Membrilleiro. Antonio López

No calendario republicano francés o ano comezaba no equinoccio de outono, arredor do 22 de setembro, e o primeiro mes levaba o nome de vendémiaire ‘vendimeiro’. Para un natural do país do Ribeiro este tamén tería que selo tempo principal, e tampouco podería ser outro có das uvas e o das vendimas. Non obstante, a apreciación dos tempos é un concepto relativo, depende do estado do observador. Sen deixar de ser de vendimas, este foi para min un tempo de uvas, en efecto, pero logo pasou a ser de pexegos e máis tarde de membrillos. Nin os nenos nin os mozos se fixan nos membrillos, froita demasiado sutil para esas idades da vida; na árbore, a súa pel velosa non os fai apetecibles, e cando se levan á boca o seu sabor e textura distan de resultar agradables... Para darlle aprecio ós membrillos é precisa certa idade, traballo e experiencia. E senón que llo pregunten a Antonio López ou a Víctor Erice, coautores desa magnífica obra de arte que leva por título El sol del membrillo.

Na casa de San Clodio había un membrilleiro, xunto á laxa, debaixo do pombal dos Eiján. No seu tempo, miña nai repartía un membrillo por cada caixón dos armarios e das cómodas, para que a roupa ulise ben, e o meu pai sempre gardaba unha ducia deles para ferver co viño branco, ó que lle melloraban substancialmente o aroma, ademais de axudarlle a clarexar. Os membrillos collíanse con bo tempo e no minguante, sen madurar de todo, pois pronto podrecen na árbore cando o tempo humedece; logo, antes de gardalos, limpábanse coidadosamente cun pano. Penso que foi cando tiven que realizar eu mesmo esa última labor cando comecei a apreciar os membrillos; unha vez eliminada a superficie velosa da froita o que aparece diante dos ollos parécese pouco ó que estaba pendurado da árbore, e semella máis ben unha “mazá de ouro” -non resulta estraño que a unha das variedades de membrillo que cita Columela se lle chamase así, “mazá de ouro”, talvez as mesmas "mazás douradas" do xardín das Hespérides-. Durante anos, un dos membrillos da miña colleita sempre quedaba reservado para a mesa de traballo. Nos meses de inverno gustábame collelo, cheiralo e ata acaricialo; a súa cor e o seu aroma devolvíanme á luz perdida das tardes outonizas… Cando comezaba a podrecer xa se ventaba unha nova primavera. Debeu ser nesa época cando entrei de cheo no tempo dos membrillos.

Tardei en asociar os membrillos co doce de membrillo. Pensaba de neno que con eles pasaría igual ca cos plataneiros que había na Praza de San Clodio, que nada tiñan que ver cos plátanos que se vendían na tenda. En San Clodio ninguén facía doce de membrillo, e o que comíamos en datas sinaladas era aquel que viña do Sur, de Puente Genil, nunhas latas grandes cuns debuxos moi fermosos, parecidos ós das latas de aceite da Giralda. Se acaso, cando un estaba doente, as nosas nais collían un dos membrillos que estaban esparexidos polos caixóns, cocíano, e logo partíano e botábanlle un pouco de azucre ou mel por encima, e iso parecíanos un verdadeiro manxar dos deuses.

Morreu o vello membrilleiro de San Clodio hai anos; algunha vez teño posto na miña mesa membrillos alleos, pero xa non é o mesmo…Agora conténtome con recibir o agasallo dun ou dous caldeiros de membrillos de parte dalgún veciño, con ver como a miña muller prepara o doce con eles, con degustalo logo con queixo de Loureiro e con ler cousas sobre esta e outras froitas. Para saber, por exemplo, que a mazá e o membrillo eran as froitas preferidas por Afrodita, o que se explica polas súas propiedades afrodisíacas. Que as noivas gregas, segundo conta Plutarco, comían un membrillo antes do seu primeiro encontro carnal para perfumar o primeiro bico, e logo sempre que querían concebir; non obstante, unha vez preñadas non debían nin cheirar os membrillos. Que no renacemento o membrillo era o símbolo por excelencia do amor e do matrimonio. Que na España do Século de Ouro o membrillo era símbolo dos xenitais femininos; así, Covarrubias escribía: “La etimología del membrillo tienen algunos del diminutivo de la palabra membrum, por ciertas semejanzas que tienen los más de ellos con el miembro genital y femineo”; mentres, Cervantes, no Licenciado Vidriera, a mesma novela na que atopamos viño de Ribadavia nunha taberna xenovesa, fai que o protagonista perda a razón e a saúde cando unha dama lle dá a comer do membrillo: “comió en tal mal punto Tomás el membrillo que al momento comenzó a herir de pies y manos como si tuviese alferecía…”. Outro admirador dos membrillos foi Cunqueiro; por el souben, por exemplo, que Sthendal refrescaba os solpores do verán, fronte ó Tirreno, en Civittavecchia, con auga de membrillo, servida en alto vaso de Murano, que o novelista revolvía cunha culleriña longa de prata, amodiño, mentres observaba compracido o paseo polo malecón dos xeitosos corpos das mozas italianas.

Penso agora na inxustiza que significa que o pobre Cunqueiro, despois de escribir o que escribiu, el que era máis de amores e sabores ca de misas, quedase castigado de por morte (ou alomenos mentres o bronce dure) a ollar de seguido para a fachada da catedral de Mondoñedo. Seguro que preferiría, con moito, estar sentado fronte ó paseo, nunha taberna, coma Sthendal,  para poder mirar ás rapazas con certa malicia; e non cun libro colgando da man esquerda, que é como se lle presenta, senón cunha cunca chea de perfumada treixadura na dereita. Porque cada cousa, como ben sabía don Álvaro, ten o seu tempo para o home.