As crónicas de Alonso

Coñecín a Alonso (José Puga Alonso) a principios dos anos noventa. Pedinlle á miña muller, daquela redactora do xornal La Región, que mo presentase, pois era eu un seguidor fiel das súas singulares crónicas. Foi así que unha tarde nos presentamos alí en Ribadavia, na súa tenda de calzados da rúa Salgado Moscoso, moi cerca da Fonte da Plata. Apareceu o home: pequeno, de cara redonda e colorada, e cun sorriso de neno pillabán que a min me cautivou desde o primeiro momento. De seguido botoulle a chave ó negocio –os ribeiráns sempre pensamos que hai cousas moito máis importantes cós negocios-, e convidounos a un vaso no bar máis próximo. Descubrín entón a unha persoa sumamente educada e cariñosa, e que, polo xeito de expresarse, evideciaba anos de estudo ben aproveitados - máis tarde souben que foran no Seminario de Tui-, dos que nunca presumía.

.

Repetimos aquelas visitas varias veces, aínda que non tantas coma debéramos. Así fun coñecendo máis ó xa amigo Alonso. Tiña aquilo que don Albino Núñez chamaba a gracia ourensá, que, se non se enfada ninguén, direi que ten o seu estadio superior na gracia das xentes dos vales do viño en xeral e do Ribeiro en particular. As adegas, as tabernas, as prazas públicas e incluso as viñas –certos traballos, coma a poda ou a rodriga, favorecían a parola entre os veciños que andaban na mesma faena en leiras próximas- foron as aulas seculares onde se foi forxando esa forma de ser tan característica e da que dan conta multitude de autores propios e alleos. Pero unha cousa é ter gracia na taberna, na adega ou na praza do pobo e outra plasmala nun papel. Escribir un texto que, sen caer na ridiculez, faga rir ó lector dun xeito saudable é algo que soamente está ó alcance duns poucos privilexiados, e Alonso era un deles. Mesturaba a ironía máis fina e o máis san escepticismo nas proporcións máis axeitadas para elaborar a narración dos sucesos, aparentemente, máis vulgares. Deste xeito, o feito máis ordinario acababa converténdose na súa Hispano-Olivetti nun relato delicioso. Nese relato que, desde o xornal, nos fai degustar con máis pracer o café da mañá ou no que nos gustaría escoitar na sobremesa de calquera celebración rodeados dos amigos máis queridos. Todo iso, creo eu, era o que facía de Alonso unha persoa entrañable para todos os seus lectores.

.

Foi unha gran idea de La Región e da Deputación de Ourense a edición dunha colectánea dos seus artigos, fermosamente prologada, por certo, por Maribel Outeiriño. Releo aqueles artigos e confirmo a primeira impresión que me causaran. Son intemporais, o seu valor está por encima desas circunstancias. Lense co mesmo agrado agora, ou se cabe con máis, ca no tempo en que foran elaborados. E iso, coma se de degustar viños se tratase, é unha proba de calidade que poucos textos periodísticos resisten.

.

Nesta miña particular homenaxe a José Puga Alonso andei buscando un artigo que acompañase a este texto, decidinme por Reyerta por un garrafón de aguardiente, pero podería telo feito por moitos outros. O de uso y decadencia del nombre José, que escribía na festividade do ano 1981, demostraba a súa afección pola onomástica e sirve agora para comprobar como cambiaron as cousas en poucos anos: es difícil topar un hogar en el partido judicial ribadaviense que no cuente con uno, dos, tres o cuatro “Josés”... La popularidad del santo varón, pese a todo, está cayendo en picado... existen ya alarmantes cifras de Ivanes, Nadias, Cintias, Rominas, Brigites o Mónicas, cuando hace algunos años estos dos últimos eran sinónimos entre el pueblo, o de alcahuetería por aquello de la Brígida de Zorrilla, o por de Santamónica que se decía a las mujeres adultas sin garbo y feas... Conta no mesmo artigo como un día, sendo neno, acompañou ó seu pai, José Puga, á taberna de dona Josefa Domínguez, cando ía a tomar un par de tazas de vino blanco al que nuestro citado progenitor fue aficionado hasta la hora de su muerte. Nun momento da reunión tabernaria, un dos presentes, José Rocha, taxista daquela e defunto na hora da crónica, exclamou en voz alta: “Carallo, nesta taberna todos somos Pepes, ata a mesma taberneira”. En efecto, estaban presentes, ademais dos Pepe Puga, pai e fillo, da taberneira e do taxista; o fillo maior deste, Pepe; o seu xenro, Pepe Barros ‘O Chiripa’; José ‘O Papuxa’; José ‘O Panarra’; José ‘O Pereixa'; don José ‘O da verbena’; don José ‘O Cristino’ e don José ‘O Gobernador’ (por ser paraugüeiro). Non sei eu se un deles sería o que Alonso bautizou, máis tarde, nunha crónica memorable coma Pepe ‘O tres siglos’, un alcume que gañou o susodito ó cumprir 101 anos, por vivir en tres séculos diferentes (nacera no ano 1899).

.

Hai títulos tan rechamantes coma aquel que reza Un concejal premiado con un cerdo, e que comeza deste xeito: Que el concejal Viñas Martínez es un afortunado lo saben hasta las tribús del Amazonas... En Historia de la aviación en Ribadavia, conta como esta comezaría cando o fillo dun tal Augusto Torres, domiciliado en la calle Vendaval, de esta villa, concibió la idea del paracaídas nada más ver volar el primer artilugio. Ni corto ni perezoso, provisto de un paraguas de pulpeiro, encaramose al tejado del ábside de la iglesia de San Antonio de esta villa y sin pensárselo dos veces se arrojó al vacio... En El cementerio municipal, ademais de falarnos da súa historia e da súa disposición en sucalcos, tan propia para esta terra, alude a un epitafio desaparecido. Un que rezaba “Bajo esta fría losa, reposan los restos de mi inolvidable esposa”. Ocorréraselle a rechamante conmemoración a un desconsolado e novo viúvo que non tardou nin un ano en casar de novo. Tiña Alonso unha habilidade especial para as necrolóxicas, en Falleció el campanero relataba: nos encontramos con un caso carente de aristocracia pero igualmente dramático al fallecimiento de un “Par” francés... Por ser el difunto un ribadaviense vecino nuestro y por ser él una dignísima réplica de aquel inolvidable personaje de Alejandro Dumas llamado Quasimodo, que oficiaba como campanero en la catedral de Nuestra Señora de París... No era jorobado... pero la naturaleza fue muy poco generosa con él... vivió honrada pero muy pobremente al lado de sus padres y, fallecidos ellos, en el Hospital Asilo Nuestra Señora de Los Ángeles. Nosotros, en nombre de la Ribadavia que tanto le apreció, deseamos fervientemente que el alma de Pepiño, de 67 años de edad, goce eternamente de todo aquello que la vida le negó, hermosura incluída. En fin, merecerían os relatos de Alonso a un director coma Fellini, que recrease esas estampas en algo así coma unha Amarcord ribadaviense. Mentres iso non chega, afirmo eu que poucos autores, nin sequera moitos cheos de premios e cargados de medallas, lograron facerme rir con tantas ganas coma o conseguiu o amigo Alonso cos seus textos.

.

A última vez que vin a Alonso, foi no centro de ensino onde traballou de bedel os últimos anos. Estaba el feliz co seu novo traballo, pero aquel día sentimos que non puidera botarlle a chave ó colexio. Para ir tomar un par de vasos xuntos ó Evencio. Non era cousa de deixar a nenos e profesores sen recreo. Aínda que, agora que o penso, o suceso non houbera estado mal para unha crónica.

.

Reyerta por un garrafón de aguardiente (La Región, mayo 1978)
Alonso

El día 29 pasado tres desconocidos se personaron en una taberna que, en la calle de Cervantes de esta villa, tienen don Francisco González Tovar y su esposa doña Vicenta Núñez, donde solicitaron vino. Poco más tarde, uno de ellos se levantó y rogó a doña Vicenta que le pasase unos chorizos por la sartén. Mientras ésta cocinaba, su marido subió al piso, momento que fue aprovechado por uno de ellos para ausentarse del local.

Más tarde, tras pagar sus consumiciones, los dos individuos restantes abandonaron también la taberna. Al poco rato, los propietarios se dieron cuenta de la falta de una garrafa de ocho litros de aguardiente de hierbas, saliendo en busca de los tres sospechosos el señor González Tovar y su hijo. Fueron finalmente localizados en la Plaza Mayor bebiéndose el espirituoso líquido del garrafón.

Recriminados por el hecho, se llegó a la discusión e incluso al forcejeo entre el hijo de los propietarios y uno de los gamberros, cayéndole al primero sus gafas valoradas en 4000 pesetas, las cuales se rompieron en el suelo. A don Francisco González le fue propinada una patada, pero finalmente la intervención de la Guardia Civil acabó con los hechos en el cuartel. Al garrafón en tan breve intervalo de tiempo (sólo unos minutos) le faltaban ya tres litros de su contenido. Finalmente, todo (menos las gafas y el garrafón) quedó como al principio, ya que no fue presentada denuncia del incidente.

Disfrazados de maiores

Un é de onde estudou o bacharelato. Afirma iso Max Aub no seu libro La Gallina Ciega, e estou totalmente de acordo. Evidentemente, esto non exclúe a posibilidade de que un tamén sexa doutros lados: de onde naceu, de onde pasou a infancia, de onde vive...... Un pode ser de moitos sitios, pero entre eles sempre estará aquel onde estudou o bacharelato.

Cando onte me dirixía a Ribadavia, á xuntanza de vellos alumnos do Instituto, ía nervioso, inquedo. Non sabía nin sequera con quen me ía atopar. A miña promoción comezou no curso 1966-67, foi a última do antigo Bacharelato Técnico. Mentres, a asociación que organiza isto, EXAPRIN, está formada, sobre todo, por xente que xa estudou o Bacharelato digamos normal, que comezou en Ribadavia no curso seguinte, no 1967-68, coa novidade de que tamén entraron as mulleres ese mesmo ano no Instituto, aínda que separadas dos homes.

De camiño parei en San Clodio, para regar a pequena horta que está xunto á casa petrucial, agora baleira. Un país formado a base de traballo non me gusta velo botado a monte, aínda que sei que é unha batalla perdida. Por Bieite, Beade e San Cristovo, comprobei como sendo moitos menos, ocupamos moito máis. Aqueles fermosos pobos en acrópolis, nas ladeiras do val, arrodeados de viñas ben traballadas que chegaban por abaixo ata o río e pola cima ata cerca das cumes dos outeiros, deixando como único espacio inculto o estritamente preciso para camiños e estradas, xa son recordos, igual cós que ía buscando onte. Non queda xente nos pobos, pero as construccións xa chegaron a Portapazos, ós Fondales de Beade, á Barca, ó Areal, á Barxa Longa de San Cristovo. Chegaron a aquelas paisaxes que agora lembro, tal como as vira, un día coma onte de hai corenta anos, cando volvía en bicicleta do Instituto. Era o último día do curso 1968-69; ese ano, coma todos, o 30 de Maio, o día de San Fernando. Un día de competicións deportivas nun tempo de flores e cereixas.

O lugar escollido para a xuntanza foi a Veronza. Tamén está cambiada. Agora, o campo que se gañou –obra admirable- chega ata o Xestal, pero o que é a Veronza estritamente parece máis pequena: a piscina, as árbores plantadas e esa ansia que hai en Galicia, por parte das institucións, de poñer cousas en tódolos sitios, restáronlle moito encanto. Antes era un campo aberto, con poucas árbores, os imprescindibles amieiros á beira do río e pouco máis. Desde ese campo abríase a perspectiva da presa e dos muíños de enfronte. Á dereita víase a fermosa ponte medieval do regato Maquiás, oculta agora polo pegote da nova, e despois non había obstáculo visual algún, a non ser os freixos e amieiros que ían debuxando o cauce do propio Maquiás, ata a fachada do Instituto e a ladeira asucalcada da Franqueirá. E aínda así, a Veronza segue a ser un lugar fermoso.

Tras os primeiros instantes de inquietude diante da posibilidade de non coñecer a case ninguén, pronto comezaron a aparecer caras amigas de antano. Estaban, como dicía Javier Marías nun artigo recente, do que tomei o título, disfrazadas de maiores, pero non foi difícil recoñecelas. Do meu curso a penas media ducia de antigos compañeiros, pero os suficientes para que case todos os da clase volvesen á memoria. O primeiro que atopei foi o Serafín ‘O Barcia’, decano do Consello Regulador do Ribeiro. Viña coa súa muller, Mónica, de San Andrés, unha daquelas catro ou cinco rapazas, todas guapísimas, que subían na Golondrina do Cabanelas, o destartalado autobús que, conducido polo señor Plácido ou polo mesmo Paco ‘Cabanelas’, nos levaba cada día ó Instituto, mesturados cos traballadores da industria funeraria e cos viaxeiros ocasionais da banda esquerda do Avia. Apareceu pouco máis tarde o Meixengo da Arnoia. Ten o pelo completamente branco, pero a mesma cara que tiña hai corenta anos; agora anda por Lugo. O raro apelido do amigo Perfecto (non chega a medio cento o número de galegos que levan o apelido Meixengo) ten orixe indubidable na Arnoia. A súa base está no alcume homónimo, que repite o nome do paxaro: a meixengra/meixenga ou meixengro/meixengo que son os nomes habituais no Ribeiro do ferreiro abelleiro. Fíxome pensar o curioso apelido naquel Jesús José y María Calvo Lois, posuidor do nome que máis gracia nos facía á hora de pasar lista os profesores. Estivo tamén o Canedo, que me contou que hai anos tratara de localizarme en Carballo –alí estiven entre os anos 1984 e 1991- xa que a súa familia era de alí, dato que descoñecía. Falamos do Parada, do Venancio, do Filiberto, do Nicolás, do Faustino, do fillo de dona Conchita e don José María, do Quines, do Tejerindo, do Chao, do Otero, do Raúl, do Raña (Luís), do Almuíña (Carlos), do Coello de Carballeda, do Fortunato, do Soutullo, do Félix, do Baltasar, do Picho (José Luís Cortizo Blanco) –que estivo comigo en Miranda e en Vitoria, onde reside-, do Comunista (Ángel Jiménez Morán) de Xinzo e, por suposto, do malogrado Avelino (Carnero Dacal), o que máis ligou en Miranda de Ebro de tódolos que fomos estudar alá o bacharelato superior (dou fe). Eses todos eran do meu curso, pero falamos de moitos máis: dos Covelo de Trasariz; do Pérez de Cartelle; dos Mosquera de Xinzo; dos xemelgos das Chabolas; do Rato, do Cebolas, do Tito, do Castor, todos de Castrelo; do Benito Civeira e do Isaac de Beade; dos fillos de don José o de Correos, profesor de matemáticas daquela e poeta de sempre (confírmame unha filla, da que non coñezo o nome, que segue escribindo); dos fillos de don Gerardo; do Fon, do Felipe do Ruso, do Mundo, ......

Foi un pracer saudar ó Larós pequeno (Luís) que veu desde Santander ex profeso para a xuntanza. Eu era do curso do seu irmán maior (José Manuel), o Larós auténtico, pero compañeiro deste en innumerables disputas futbolísticas polos campos do Ribeiro. Conteille a orixe do curioso alcume que levan el, o seu irmán e, incluso –caso curiosísimo-, o seu pai. Puxémosllo ó seu irmán polo nome do protagonista da serie de TV ¿Es usted el asesino? (1968), o señor Larós; a causa foi que o noso amigo sempre andaba cun paraugas, e esta era a arma asasina na serie. Aparece outra cara amiga, a do Casiano de Esposende, tampouco era do meu curso, pero cantos partidos de fútbol nos recreos non botariamos con aquelas botellas de lixivia de plástico azul, facendo de porterías os pés das canastas de baloncesto? Non o vira desde o Instituto e foi moi emocionante atopalo. O Madarnás, tan agarimoso agora coma hai corenta anos, que me conta que leva media vida traballando no concello de Ribadavia. Unha das sorpresas foi atopar na xuntanza ó Carballido, bo amigo; non sabía que fixera o COU en Ribadavia. Con el o Paco do Bar Morto, outra sorpresa. Botamos contas e, tal como eu sospeitaba, coincidimos un curso no Instituto, el en 5º e eu en 1º. Aparece tamén un do curso inmediatamente anterior ó meu, o Bendaña. Talvez non o recoñecese se me cruzase con el pola rúa. Pero, unha vez descuberto, volve a min con forza a súa imaxe de adolescente, o seu carácter alegre, as pernas algo tortas e a rapidez que tiña xogando ó fútbol. Está estupendo. ¡Que alegría velo despois de tantos anos!

Polo menos a metade da asistencia eran mulleres. De vista resultáronme coñecidas case todas. De nome menos. Daquela, para as rapazas, había unhas aulas totalmente separadas das dos rapaces, e incluso tiñan horario de recreo diferente, por iso soamente as víamos, para desgusto noso, ás entradas ou saídas de clase. Recoñecín facilmente ás da contorna de Leiro e ás que ían no Cabanelas, e de Ribadavia a bastantes. Entre estas mulleres están algunhas das rapazas que primeiro nos gustaron, e supoño que entre os homes algúns dos que primeiro lles gustaron a elas. Nunha boa parte serán sentimentos que pasarán de incógnito por este mundo. Coma moitos outros.

Preséntase o Menacho, amabilísimo. Aínda que dalgúns cursos posteriores ó meu, recoñecín pronto a súa cara, tal vez por velo no bar do seu pai, o Bar Menacho -moi cerca do antigo Alfonso- lugar de paso case obrigado cando un ía á estación de Ribadavia para coller o tren ou esperar a un familiar. Teño tamén o gusto de coñecer a Álvaro Lebón (intrígame o apelido, que el cree de orixe francesa), que está en Madrid pero quere retornar á Terra, e a Pepelui (José Luís Escudero), que me conta que coincidiu co meu amigo Avelino Muleiro nun instituto de Vigo. Un par de novos amigos máis, dos que non lembro agora o nome, foron outros excelentes compañeiros de mesa no xantar. A conversa cun par de antigos profesores, que non coñecía por ser posteriores á miña época, un de francés e outro de educación física, deriva cara a temas tan diferentes coma o topónimo Barbantes ou a familia Cerecedo da Ponte San Clodio. E así foi pasando unha xornada importante nas nosas vidas. E digo importante porque non a esqueceremos. Tal vez sexa este o único criterio válido para identificar as cousas verdadeiramente importantes: as que non se esquecen.

Deixei para o final, a propósito, a referencia obrigada ó alma mater de todo isto, a don Secundino –a el non lle gusta que o trate de don, pero sáeme ese don do corazón, e gústame dicilo así-, sen esquecerme do seu grupo de colaboradores máis próximos. Ten un gran mérito esto que fan, que non é outra cousa que poñer o seu traballo á disposición de todos para que desfrutemos de algo impagable: unha viaxe anual ós paraísos da adolescencia. Unha viaxe a aquel tempo de amizades inocentes e de rapazas en flor que nunca debíamos haber abandonado.

O Carballiño 31 de maio do 2009