Longoseiros ou Longoseiro?

Se un consulta o Nomenclátor de Galicia atopará o nome da freguesía de LONGOSEIROS e o do lugar de LONGOSEIROS, dentro dos topónimos rexistrados no concello do Carballiño. Ese nome, referido á devandita parroquia e lugar, repítese noutros rexistros tan importantes coma o Nomenclátor de España do INE, o mapa 1:25000 do Instituto Xeográfico Nacional (IGN), folla 187-I, nas edicións de 1976 e 2002, ou no mapa 1:5000 do Sistema de Información Territorial de Galicia (SITGA). Deste xeito, LONGOSEIROS é o nome que figura na maioría das publicacións recentes que se refiren a esta freguesía, incluído o meu libro Nomes do Ribeiro. Non obstante, ó analizar documentación máis antiga, dinme conta que o verdadeiro nome do lugar e da parroquia é LONGOSEIRO e non LONGOSEIROS. Será suficiente dar os seguintes datos:

1. Documentais: A primeira referencia que atopo sobre a parroquia é do ano 1267. Nun documento do Mosteiro de Oseira referente a unha venda cítase a Pedro de Dios clerigo de Longoseyro. A mesma denominación aparece de forma repetida nos apeos de San Martiño Pinario (Século XVI), no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario Madoz (1845-1850).


2. Cartográficos: No Mapa do Reino de Galicia de Tomás González (1784) figura o lugar de Longoseyro. Na Carta de Fontán (1845) aparece Longoseiro. No Mapa 1:50000 do Instituto Geográfico y Catastral de España de 1946, tamén figura Longoseiro.


3. De campo: Cando se consulta ós veciños máis vellos da parroquia, recoñecen que o nome verdadeiro é LONGOSEIRO.

A alteración toponímica semella ser moi recente pois aínda resulta común ver nalgúns indicadores das estradas o nome de LONGOSEIRO.

Unha vez me decatei desta circunstancia, púxena en coñecemento do Concello do Carballiño e do secretario da Comisión de Toponimia de Galicia mediante senllos escritos. Tal como me temía, ningunha das dúas institucións se dignou a dar contestación algunha ós meus escritos, aínda que soamente fose para agradecer a información que lles fixera chegar.

Evidentemente, o que me levou a fixarme nesta diverxencia toponímica non foron nin os prexuízos prácticos que se poden derivar do dobre nomeamento, aínda que teñan a súa importancia, nin moito menos a crenza en que, da noite para a mañá, as institucións deste país cambiaron e están interesadas en escoitar ós cidadáns cando non son elas as que preguntan. Non, o que espertou o meu interese foi a singularidade do topónimo e o valor que pode ter a presencia ou ausencia do s final para a súa interpretación. Ás veces pequenas diferencias na forma dun topónimo revélanse fundamentais para dar co seu significado. Lembro agora canto tempo pasei buscando algunha referencia documental que me demostrase que o nome antigo do lugar de Elfe, na freguesía do Barón (O Carballiño), era A Elfe. Ninguén lembraba que ese fora o seu nome no pasado, pero eu estaba convencido que así debía ser. Nese caso o nome podería vir dun antigo posesor de nome Adelfus, segundo unha evolución, por falsa segmentación, Adelfi > A Elfe, que logo remataría en Elfe. Foi grande a miña satisfacción cando nun antigo documento notarial atopei o que buscaba: A Elfe. Pois ben, neste momento non sei con seguridade a importancia que pode ter a ausencia do s final en Longoseiro, pero alguén pode descubrila. E, en todo caso, o nome do pobo é Longoseiro e non Longoseiros, do mesmo xeito que o de Roucos é Roucos, e non Rouco; ou o meu é Frutos, e non Fruto.

Habería que escribir agora sobre o significado de Longoseiro. Iso levaranos a un tema difícil e aínda non resolto: a importante presencia do tema longo na toponimia e o seu significado, un tema que rebasa as fronteiras de Galicia. Pero, queda para outro día.

Deleiba e deseiva /2

Non tiña pensado escribir un novo post sobre deseiva e deleiva, pero un correo do profesor Antón Santamarina fíxome cambiar de opinión. Dime que o Corominas trata algo o tema de deseiva e que debía miralo, pois propón unha etimoloxía diferente. Ten razón Antón, o que escribín fíxeno sen consultar o Corominas. Na realidade a etimoloxía de deseiva parecíame tan clara (des-eiva), que non se me ocorrera que puidese ter que ver con ningunha outra palabra que non fose eiva. Moito menos cando o propio don Eladio nunha das acepcións de deseivar escribía: «quitar a uno la EIVA». Pero, é certo: ás veces as cousas que parecen máis claras son as máis falsas.

De tódolos xeitos, gustaríame comezar esta segunda entrega remarcando algo: o obxectivo fundamental do meu primeiro post era dicir que deseiva, entendida coma desfeita ou desastre, é palabra viva, moi coñecida nalgunhas partes de Galicia, e, por iso, sorprendíame da súa ausencia dos diccionarios de galego actuais. As consideracións etimolóxicas, como non podía ser doutro xeito, partindo de min, eran secundarias. Aínda recoñecendo a importancia do étimo para os lingüistas, estou con Marc Bloch cando afirmaba que unha palabra vale moito menos pola súa etimoloxía ca polo uso que se lle dá en cada época. Pero, xustamente, o estudo de deleiba, como sinónimo de deseiva, non permitía obviar esas consideracións. Deleiba parecíame, e sígueme parecendo, difícil de explicar na súa etimoloxía sen admitir algún tipo de contaminación ou confusión con deseiva, que debe ser a forma etimoloxicamente correcta. E, sexa como sexa, non atopo ningunha razón para que algúns diccionarios de galego actuais rexistren a palabra deleiba e ignoren deseiva.

Paso agora a analizar o que pon o Corominas. Na voz savia lemos que esta palabra ven do lat. sapa ‘viño cocido’; que en castelán é de uso moi recente, tomada do catalán saba, ou cecais máis ben do fr. sève por conducto do galego-portugués seiva, sálvia, «que es también palabra moderna en este idioma y debida a una adaptación de la voz francesa bajo la influencia de saiva ‘saliva’...». Para salvar as dificultades fonéticas que presentaría unha continuación regular desde o latín sapa, esfórzase Corominas en explicar que o cast. savia e os port. seiva e seve, deben ser préstamos doutros romances. De seiva di que en Portugal o fr. sève asimilouse co nome doutro líquido vital, a saíva (do latín saliva). Aquí a cousa comeza a complicarse, porque saíva non aparece nos diccionarios de portugués, que xa datan a forma latinizante saliva no século XIII; non obstante, Corominas apoiase en Leite de Vasconcelos, quen afirma nos Opúsculos que saíva é a forma antiga, que pasou foneticamente a séiva, voz que rexistra nalgúns pobos do norte de Portugal. Pola miña banda, confirmo a presencia de saíva, a través do TMILG, nunha cantiga de lírica profana galego-portuguesa do século XIII . En Galicia, o primeiro diccionario histórico que recolle seiva é o Leiras (1906), coma saliva. Don Eladio ignora para seiva ese significado e dalle o do castelán savia, mentres reserva para saliva a palabra saíva. Valladares (1884), ignora seiva e recolle para o castelán savia un galego sálvia, sálvea ou sábea. Pero, para o que nos interesa, o Corominas, despois de dictaminar a asimilación das dúas palabras (saiba e saliva) en saíva>seiva, simplemente apunta: «..el fr. sève se le dió en Portugal la forma seiva; de ahí gall. deseibar ‘lavar por primera vez la ropa blanca sucia’(Sarm. CaG. 186r, 195r)...». Volve a citar o verbo deseivar, agora con v, na voz diluir:« De diluviare.. podrían proceder algunhas formas galegas como deloubar ‘dar a la ropa una primera lavadura’ (deseivar y desañar en otras partes)...». En suma, para o Corominas deseivar ten que ver con saíva>seiva, aínda que non explica para nada que relación pode haber entre a saíva e lavar a roupa blanca por primeira vez. Tamén ignora completamente calquera posible relación entre deseivar e eiva, e iso a pesar que fala de eiva no voz aleve, e que o Valladares, obra que utiliza a miúdo como referencia para as voces galegas, diferencia entre desaivar e deseivar. Deste xeito, para o Corominas deseivar viría de des-seivar, mentres eu propoñía no primeiro post un des-eiva para deseiva, o que significaría un des-eivar para o verbo.

Vexamos. Hai unha clara relación entre saíva e o verbo desaivar/desaibar. No Manuscrito de Rodríguez (1855) é onde aparece definido por primeira vez: « desaibar: 1. Quitar la saliva á las madejas del lino ó estopa para que no se pudran si tardaren en cocerlas y blanquearlas. La operacion consiste en mojarlas y sacudirlas bien en agua fria ó templada con algo de ceniza para que suelte la viscosidad que recibió de la boca de la hilandera. 2. Por extension se dice de la primera lavadura de la ropa blanca ó ántes de darle la legía.». É unha definición que, máis ou menos copiada, recollen os diccionarios posteriores, incluído o Valladares (desaivar), que rexistra separadamente o verbo deseivar: «Destullir, Desimposibilitar etc. Adicion: V., ademas DESAIVAR en su segunda acepcion.». Esa segunda acepción é a mesma do manuscrito de Rodríguez. En resumo, Valladares non considera que desaivar e deseivar sexan o mesmo verbo, soamente sinónimos nunha acepción. Don Eladio debía pensar o mesmo; repite a definición de desaivar e escribe para deseivar: «v. a. Dar a la ropa blanca el primer lavado, dejándola enjabonada para lavarla de nuevo. Destullir, quitar a uno la EIVA o tullimiento...».

Xustamente, en tollemento, como significado de eiva, creo eu que está a clave do asunto. Se eiva é tollemento, defecto ou mancha, e deseivar, entre outras cousas, sacar o tollemento, como se podería explicar que chegase a ter ese significado o verbo sen ter que ver con eiva? Dito doutro xeito, que probabilidade habería de que deseivar chegase a significar sacar a eiva sen ter que ver con eiva? Eu aseguraría que practicamente ningunha. Deste xeito, aínda que existe o verbo desaivar, equivalente ó castelán desalivar, cunha posible variante deseivar, relacionado coa operación de sacarlle a saíva ás madeixas de liño mediante un lavado, iso non exclúe a existencia do verbo des-eivar relacionado con sacar a eiva (entre outros, ós eivados). Incluso non me extrañaría que desaívar fose o resultado dun desprazamento, desde deseivar ‘sacar a mancha, o defecto, ou o tollemento’, por asociación etimolóxica coa saíva/seiva, a causa da técnica de elaboración tradicional das madeixas de liño, na que as mulleres ian humidecendo o fío con saíva.

En resumen, creo que neste caso a interpretación do Corominas non resulta acertada. A explicación tal vez estea na pouca información sobre a semántica de deseivar que podía ter o autor a través das fontes que utilizou. Os diccionarios históricos do galego son obras sumamente meritorias, pero non son perfectas. Teñen eivas, coma tódolos traballos que realizamos os mortais. Fixémonos en deseiva. A primeira definición aparece no diccionario de don Eladio: «‘s. f. La primera lavadura que se da a la ropa blanca’»; Franco Grande (1972) simplemente copia esa definición e hai que esperar ata as Frampas III (2001) de Elixio Rivas para atopar as acepcións de traballo minucioso, paliza e tunda. Non obstante segue sen aparecer a máis importante: desfeita ou desastre (especialmente nos cultivos; a causa de animais, arrolladas, sarabia,...), acepción que un descobre se fala con calquera que utilice a palabra, e que é a mesma que atopábamos naquela primeira ocorrencia que rexistraba o TILG nun Tío Marcos da Portela do ano 1919, e da que xa falamos no post anterior.

De deleiba, tal como dixen, sigo pensando o mesmo, que é unha forma mixta de deluva e deseiva, probablemente relacionada co xeito de preparación tradicional do liño, onde se realizaban as dúas operacións de deluva e deseiva. Non deixa de resultar interesante a relación que hai entre a técnica tradicional de elaboración do fío de liño e diversas acepcións semánticas destas palabras. Veume ben, de tódolos xeitos, consultar o Corominas; cando opina na voz diluir que do latín diluviare pode vir deloubar e deluba, afirma que «no hay que pensar en deglubare ‘descortezar’ que no ha dejado huellas en romance ni explicaría las formas en –ou-...». Ignoraba eu iso e pensara xustamente nese verbo deglubare para deluvar, tal como quedou escrito no primeiro post. Tamén pensara en diluviare, pero acabará descartando esa posibilidade ó perderse normalmente en galego o L intervocálico (diluviu>dioivo). Pero, en efecto, a evolución resulta doada desde a forma latinizante diluviar, e o campo semántico de deluvar adáptase perfectamente a esa orixe.

Para rematar, pode ser un bo momento para dar as grazas a Antón Santamarina por instrumentos coma o Diccionairo de Diccionarios do Galego ou o Tesouro Informatizado da Lingua Galega (TILG); sen eles, moitos non poderíamos investigar algunhas das cousas que investigamos. Grazas tamén por atender ó que escribe un Balbino calquera, coma min. Prometo de agora en diante consultar os índices do Corominas, incluso en voces galegas. O que non prometo e darlle a razón sen máis. Como dicia o xenial físico Richard Feynmann: ciencia é poñer en dúbida a opinión dos expertos.

Deleiba e deseiva

¡Que se acabe a deleiba! era o título do artigo que publicaba Henrique Monteagudo na edición de Galicia do xornal El País o venres pasado (2 de outubro do 2009). Lin atentamente o artigo, coma o fago sempre que H. Monteagudo escribe algo, e coincido plenamente coa súa visión do tráxico panorama lingüístico de Galicia. Pero non é dos contidos do artigo do que quero escribir no meu blog, senón da palabra deleiba.

Escribe Monteagudo: «A voz deleiba, de uso corrente na miña terra de Muros, significa desfeita, desastre.». Sorprendeume a palabra, porque no Ribeiro eses mesmos significados tenos deseiva. E nunca oíra falar de deleibas, pero a miúdo de deseivas.

Non atopei a palabra deleiba en ningún dos dous dicionarios de galego que utilizo, o Xerais (Ed. 1986) e o da Real Academia Galega (Ed. online), pero para min foi máis asombroso descubrir que unha palabra galega tan viva coma deseiva tampouco aparecía. Acudín entón ós diccionarios históricos de galego e atopei deseiva, pero non deleiba. A primeira definición para deseiva aparece no don Eladio: «La primera lavadura que se da a la ropa blanca.». É unha definición que se repite no dicionario de Franco Grande e, máis explicada, nas Frampas III de Elixio Rivas: «Operación de deseivar o dar primer lavado, restregando lo hilado. De ahí deseiva, trabajo minucioso, a conciencia, en Boborás y en Fondo de Vila de X. de Ambía: deseiva, paliza, tunda. primera lavadura que se da a la ropa blanca.». A raíz deste significado está na palabra eiva, de etimoloxía dubidosa, para a que o dicionario de Xerais dá os significados de: «1.Falla. 2. Pequena mancha nun froito. 3. Defecto físico». A maioría dos diccionarios históricos de galego consideran tamén entre as primeiras acepcións de eiva a de ‘tollemento ou impedimento dun membro’ e a de ‘cualificativo que se dá á terra que non produce o que cabía esperar’. Deseiva sería, en xeral, a acción de sacar unha eiva. Máis especificamente, cando se di que deseiva (des + eiva) é a primeira lavadura que se lle dá á roupa branca, alúdese a que, antigamente, estes tecidos antes de usalos había que restregalos e lavalos para suavizalos: había que darlles unha tunda para eliminar o tollemento que traían. Non recolleu don Eladio máis acepcións cá citada, pero o certo é que a que máis se conservou, alomenos no Ribeiro, foi a de desfeita ou desastre. Que tal onte o Atlético?, adoitan preguntarme os luns. ¡Unha deseiva¡, adoito contestar eu apenado. ¡Que deseiva!, exclama o labrego, con máis pena ca min, cando descubre o que fixo o xabarín na súa horta...

Non aparece moito a palabra deseiva nos corpus do galego, pero aparece. No Tesouro Informatizado da Lingua Galela (TILG) rexístrase por primeira vez nun artigo do Tío Marcos da Portela (parrafeo 53º, 21 de Abril de 1919) titulado sentimento autonomista do pobo español, onde lemos, referíndose ós recortes de liberdades que sufrira o pobo de parte dos reis no pasado: «tampouco precisaba tal deseiva prá súa grandeza»; exemplo claro de utilización da verba como sinónimo de desfeita. Aparece despois, no mesmo TILG, unha referencia de Risco, de 1934, cando escribe no Mitteleuropa: «despois da deseiva que levara»; referíase ó cansazo que lle producira a viaxe do día anterior: fora unha verdadeira tunda. Particularmente, paréceme un uso moi forzado da voz o que fai Risco, igual có que se observa nas cinco ocorrencias restantes, incluída unha de Blanco Amor. Fóra do corpus rexistro, por exemplo, a Xesús Alonso Montero falando da mutilación dalgúns poemas de Curros nunha conferencia que pronunciou no I Congreso Internacional sobre o poeta de Celanova en 2001: « Cando o embaixador en Madrid de Álvarez Blázquez ante o Ministerio recibiu comunicación tan desmesurada, axiña me escribiu e copiou para min a deseiva que acabo de expoñer.»; outra vez a acepción de desfeita, que eu estou acostumado a escoitar.

E de deleiba? Nada de nada. Nada nos dicionarios históricos do galego e nada no TILG. Pero, cousa curiosa, se acudimos ó Padre Google atopamos: 124 ocorrencias de deseiva e 8530 de deleiba. Certamente, non todas se refiren ás palabras galegas, pero unha gran parte si. E gaña deleiba por goleada. Entre as causas fundamentais desta deseiva están: o título dun libro do escritor libanés Amin Maalouf traducido ó galego (A deleiba do mundo), e o gusto que lle colleron un bo número de novos autores galegos á ditosa deleiba. Cantaba Leopardi: Moda: Madama Morte ¡Madama Morte!...

Agora ben, a palabra deleiba existe. Henrrique non a inventou; entón, de onde ven? Non o sei con seguridade. Á espera de que outros me iluminen, paréceme a min que podería estar relacionada co verbo deluvar ‘v. a. Refregar, rozar suavemente una cosa con otra. Estregar, frotar con fuerza las prendas de ropa blanca cuando se lavan o se enjabonan para quitarles la suciedad o las manchas.’ (Dic. don Eladio), e co substantivo deluva ‘acción e efecto de deluvar’, voces vivas tamén e, como vemos, con significados moi semellantes a deseivar e deseiva. Recolle Sarmiento o verbo deloubar, ‘En Santiago significa la primera lavadura de la ropa.’, e non fai referencia a deluvar, pero eu penso que se trata do mesmo verbo (neste caso, esa primeira lavadura da que fala Sarmiento, non se refire especificamente á que hai que darlle á roupa nova, o mesmo significado de deseiva, senón á roupa moi sucia, que a hai que deluvar antes de lavar). Rexistra en cambio o substantivo deluba ‘Dar de palos o golpes, v. g.: a fulano le dieron una grande deluba.’. Tampouco coñezo a etimoloxía de deluvar; Sarmiento preguntábase se deloubar non viría do latín deglubo. De acordo co contido semántico, tamén podería estar relacionado deluvar cos verbos latinos deglutinare ‘disolver, desliar, desatar’ e delavar ‘lavar’. Claro que, en último termo, habería que explicar a evolución deluva > deleiva. Tal vez sucedeu unha asociación ou confusión con deseiva; non o sei.

En todo caso, convén lembrar que: mázase o pulpo, mállase o trigo, delúvase a roupa sucia e os xabaríns fan deseivas nas hortas. Nunca escoitei que os xabaríns mazasen a terra nin que o pulpo houbera que deseivalo antes de cocelo. E, da deleiba do mundo? Sabe Deus...

Ata aquí o que eu puiden discurrir sobre deseivas e deleibas. Á espera de que outros aclaren máis as cousas ou nos libren dos erros, se pode ser sen producir gran deseiva, non diría eu ¡Que se acabe a deleiba!, pero alomenos que se deteña e se estude. Non sexa que, despois de deluvar, a deleiva non quede máis ca nunha simple deseiva.