Un día (do libro) con Mario

O discurso pronunciado por Vargas Llosa en Bos Aires, con motivo da Feira do Libro da cidade porteña, levantou grande expectación pola polémica que xerou a presencia do escritor peruano no citado evento. E hai que estar sempre atentos ó que di este escribidor defensor da liberdade, por encima de discordancias ideolóxicas puntuais. Porque ningunha ideoloxía que se coloque por diante da liberdade dos individuos resulta lexítima.

Pero, que fácil resulta escribir, declarar ou escoitar esta gran verdade sobre a primacía da liberdade individual sobre calquera outro valor e que difícil observar a súa práctica! Tan difícil coma denunciar os ataques que se perpetran contra ela, desde diversas instancias, en países, institucións ou  corporacións supostamente democráticas. E esa é a causa principal de que autores coma Vargas Llosa ou Savater (curiosamente foi Savater o outro foco das iras dos exaltados en Bos Aires) levanten desconfianza en calquera tipo de sectas; sectas onde non faltan os individuos que, disfrazados coa careta dunha ideoloxía ou da devoción por un líder, perseguen na realidade vantaxes particulares, e non teñen reparo á hora de violar as liberdades dos seus semellantes con tal de conseguir ou manter ou seus inxustos privilexios.

Entresaco dúas referencias do discurso de Vargas Llosa: "Los comisarios políticos han reemplazado en la vida moderna a los inquisidores de antaño"; unha reflexión que, por certo, aparece incómoda no texto; coma se xa estivese crecida cando, con toda a súa potencia e vigor, foi transplantada polo autor ó territorio onde se nos ofrece.  A outra referencia está relacionada cos efectos que, segundo Vargas Llosa, produciu a histórica censura da ficción na sociedade latinoamericana: “todavía en nuestros días, los latinoamericanos tenemos grandes dificultades para discernir entre lo que es ficción y realidad. Eso ha sido muy beneficioso en los dominios del arte y la literatura, pero bastante catastrófico en otros, en los que sin una buena dosis de pragmatismo y de realismo -saber diferenciar el suelo firme de las nubes- un país puede estancarse o irse a pique.”. Reflexión que, aplicada a España é de xeito máis breve, pero non menos acertado, xa fixera Américo Castro: “Somos un pueblo cuya conciencia colectiva se nutre de ilusorias fantasías.”.

Ah! O título do discurso era “La libertad y los libros”, basta premer no mesmo para lelo completo.

A Calexa. Ou: nunca te fíes dun normalizador

A realidade que eu coñecín xa non existía...

as casas, os camiños, os paseos, desgraciadamente

son tan fuxitivos coma os anos.

Marcel Proust

De rapaz gustábame enviar por correo aqueles impresos que, ás veces, viñan adxuntos a produtos tan diversos coma os álbums de cromos,  os paquetes de deterxente ou os anuncios dos cursos CEAC. Facíao coa esperanza de que algún día me tocase algún dos premios que anunciaban. Pero, nesas circunstancias, había algo que sempre me producía certo desacougo: era a solicitude que facían do nome da calle onde se residía. Na realidade, San Clodio o que se di calles non tiña, aínda que eu era da Calexa, igual có Meluco, o Gonzalo, ou o Carlitos. Dubidaba que tal nome aparecese nalgún rexistro, pero como sabía que o carteiro, o Antonio “O Salgado”, o coñecía, remataba escribindo fachendoso no meu enderezo: “Provincia: Orense; Municipio: Leiro; Población: San Clodio; Calle: La Calexa".

 

A "Calexa" de San Clodio



Sendo xa persoa adulta, entereime, con grande desgusto, que calexa, aquel nome que a min me parecía tan galego, non era galego. Que en todo caso a miña querida Calexa sería unha calella,  unha canella ou, se acaso, unha ruela. «Bueno, que todo sexa pola causa!», pensara eu daquela, pouco convencido. Confiaba, en última instancia, que a ninguén se lle ocorrería poñer un cartel na Calexa onde rezase algo así coma: “Rúa A Calella”, “Rúa A Canella” ou -non quero nin pensalo!- “Rúa A Ruela”. Claro que, tampouco había que desbotar esa posibilidade: un xa tiña visto cousas peores en San Clodio!. Pero, o caso foi que un día, gañando o tempo en Pazos de Arenteiro, atopei, entre os esaxerados (por dispendiosos) carteis que dan nome ás rúas da localidade, un que rezaba “A Calexa”. Estaba posto nunha calexa cuspidiña á de San Clodio, xusto a que está pegada á casa reitoral. Iso volveume abrir a ferida normativa, que decidín curar dunha vez.

A "Calexa" de Pazos

O primeiro que atopei, con sorpresa, foi que a palabra existía no portugués. No dicionario Houaiss, por exemplo, caleja é ‘rua estreita, caminho estreito’, igual cás calexas que eu coñezo. Na etimoloxía, o mesmo dicionario documenta a forma galego portuguesa no século XIV, e supón que viría do castelán calleja, de calle, do lat. callis ‘camiño’. A razón da explicación etimolóxica estaría en que o sufixo portugués diminutivo, e con certo sentido piorativo, -ejo/-eja (-exo/-exa en galego, con fonética semellante) considérase con probable orixe no castelán -ejo/-eja (lat. -iculu, o mesmo que en galego deu -ello/-ella). A verdade é que algunha forma documentada en latín medieval, tal como callegia, tanto podería estar detrás do calexa galego-portugués coma do calleja castelán. Do mesmo xeito, as formas escritas caleia, do galego medieval e ben documentadas, deberían corresponder na fala a calexa, o mesmo que as igreia corresponden a igrexa. Pero, aínda que fose castelanismo (que neste caso sería medieval!), que é o máis probable, o que sorprende é que os portugueses o acepten e os galegos non.

Incluso estou convencido de que algunhas Calexa de vilas de Galicia xeraron o apelido correspondente, o que sería unha proba de antigüidade engadida. Como explicar senón os 324 casos que presenta o apelido Calleja en Galicia;  viñeron todos de Castela? Non o creo, máis ben debe tratarse da castelanización do galego. Sería difícil de explicar doutro xeito que, por exemplo, soamente en Celanova teñamos 22 rexistros do apelido.

Aparece agora calexa nalgún diccionario (p.ex. no Dicionario de Xerais) como sinónimo de canle ou cal (do lat. canalis). Pero, os dicionarios históricos de galego anteriores a mediados do século XX ignoran esa acepción, e a min paréceme que, en todo caso, sería secundaria respecto da primeira, da de ‘rúa ou camiño estreito’ (que si aparece no Dicionario Estraviz e na maior parte dos dicionarios históricos). O que non trae ningún dicionario é unha das poucas acepcións de calexa que se mantén viva no galego, polo menos no galego do Ribeiro: “vir coma unha calexa”, que é “vir borracho coma unha cuba”, “cheo coma un pipote” ou “cheo coma un pelexo”. Si, pelexo e non pelello, señores normalizadores! (Basta acudir ó TILG para comprobar que pelexo documéntase como forma única desde o século XVIII e pelello soamente aparece desde 1987, recén encetada a época dos normalizadores. Si, xa sei que se documentan varios pelellos no galego medieval, pero todos, que eu saiba, na versión galega da General Historia de Afonso X, traducción culta polo tanto do castelán pellejo, palabra que o pobo galeguizou como pelexo, o mesmo que calleja>calexa).

Escribiría hoxe Calexa no meu enderezo totalmente convencido, sen importarme o que dixeran os normalizadores, principalmente se pertencesen ó grupo, non pequeno, dos que parecen ter como obxectivo principal espantar galegofalantes. O malo é que xa non é posible o regreso ós territorios da infancia. Aínda así, hai algo que sempre me leva á miña Calexa, hoxe mero espazo físico cargado de ausencias. É a fermosísima canción Mi Calle, de Lone Star, da mesma época na que eu, inocente, cubría impresos que ninguén lería. Máis ou menos coma agora.

Bachotage

Bachotage é palabra francesa sen equivalente en galego nin en castelán. Significa ‘aprender algo rapidamente e de xeito superficial, co fin exclusivo de superar un exame’. Deriva do tamén francés bachot, forma coloquial de referirse ó bacharelato.

O bachotage é considerado desde hai tempo un defecto do sistema educativo francés. Marc Bloch (1886-1944) escribía no verán do ano 1940, cando máis da metade do seu país estaba ocupada polos alemáns, unhas Notas en defensa dunha revolución no ensino nas que se refería ó bachotage nestes termos : « Unha palabra odiosa resume unha das taras máis perniciosas do actual sistema educativo: Bachotage (preparación acelerada e intensiva de exames)... ». Convén lembrar que Marc Bloch, ademais de ter sido un dos historiadores máis importantes de tódolos tempos, creador xunto con Lucien Febvre da denominada escola dos Annales, foi unha vida exemplar que merecería estar entre as que Stefan Zweig recollera nos seus Momentos Estelares da Humanidade,  e que talvez houbera recollido de non ter falecido anos antes ca Bloch. Profesor primeiro de Instituto e logo de Universidade, Bloch era catedrático de Historia Económica cando foi separado do servicio polo goberno de Vichy, no mesmo ano 1940, debido á súa orixe xudía. Iso a pesar de que defendera a Francia con grande heroísmo na I Guerra Mundial, e de que en 1939, a petición propia, se alistase como capitán de estado maior, aínda que non estaba obrigado por razóns de idade. Despois da estraña derrota de Francia e do armisticio de 1940, conseguiu pasar á zona non ocupada. En 1943, logo da invasión da zona libre,  pasou á clandestinidade e integrouse na resistencia, creando os comités de liberación da rexión de Lyon. En marzo dese ano foi detido pola Gestapo e torturado. O 16 de xuño de 1944, fixérono subir a un camión xunto con outros detidos. Un deles, un mozo de 17 anos, non paraba de chorar. Bloch díxolle: “Vannos fusilar, non teñas medo, non sufriremos... Esto acabará pronto.”. O camión detívose á beira da estrada e Marc Bloch foi o primeiro en caer. Morreu berrando: “¡Vive la France!”.

Marc Bloch

As Notas ás que antes me refería están incluídas dentro da súa magna obra A ESTRAÑA DERROTA, título que alude á sorprendente facilidade con que Francia se viu derrotada polos exércitos de Hitler na primavera dese mesmo ano de 1940. A súa inclusión nesta obra non é unha casualidade, a estraña derrota de Francia tivera moito que ver, na opinión de Bloch, cun sistema educativo pouco eficaz. A lectura das Notas rezuma, para calquera lector atento, unha manifesta actualidade, tanto polos contidos das súas reflexións  -« xa non se invita ós alumnos a adquirir coñecementos que se avaliarán, mellor ou peor, cun exame. Ó que se lles invita é a preparar exames...o culto ó éxito ocupa agora o lugar do que debería ser o culto ó coñecemento... os exames seguirán sendo precisos... pero deberán concebirse dunha maneira máis racional e en número suficientemente restrinxido para que a vida do alumno deixe de verse confinada a unha repetición obsesiva de probas... »-, coma pola estraña derrota que agora mesmo estamos experimentando. Unha estraña derrota, a nosa, que se presenta na  forma dunha fonda crise que pon en perigo algúns dos piares básicos do estado de benestar, un estado de benestar que tiñamos gañado nas últimas décadas despois dun traballoso triunfo do que nos sentiamos xustamente orgullosos. E estábame referindo agora ó caso específico de España.

Esta estraña derrota que sufrimos percibímola en moitos aspectos das nosas vidas, algúns tan sangrantes coma o paro masivo das novas xeracións, xeracións ás que tantos recursos dedicou a sociedade para a súa preparación coma esforzos realizaron elas mesmas para conseguila. Non obstante, ese esforzo social e persoal non foi exitoso, e ós datos me remito: 50.000 licenciados en paro hai neste momento en Galicia!. Aí están, ademais, os pobres resultados en todo tipo de contrastes, comezando polos famosos informes PISA, relativos ó ensino medio, e rematando polos estudos comparativos que atinxen ás nosas universidades no contexto do mundo desenvolvido. Si, tamén aquí farían falta unhas Notas -e non só para o ensino- se queremos que esta estraña derrota remate. Escoitemos outra vez a Bloch : « Formamos xefes de empresa que, pese a ser bos técnicos, non coñecen realmente os problemas humanos; a políticos que ignoran o mundo; a administradores que aborrecen as novidades. A ninguén se lle inculca ó espírito crítico que só penetra nas mentes a través da contemplación e a investigación sen trabas. Por último, creamos deliberadamente pequenas sociedades cerradas, nas que se potencia o sentido corporativo, que non alenta nin a xenerosidade de espírito nin a conciencia de cidadán.». Estábase referindo Bloch á Francia dos anos trinta, pero o que di resulta perfectamente aplicable á España do 2011.

Cae fóra da miña responsabilidade, canto máis da miña capacidade, a redacción desas necesarias Notas, pero nelas nin debe ser o máis importante satisfacer a comodidade que significa o mantemento das inercias do profesorado, nin tampouco os intereses corporativos que poidan defender os sindicatos. O futuro do país, e consecuentemente o dos nosos fillos, resulta moito máis importante ca todo iso. Evidentemente, Notas semellantes serían precisas en moitos outros aspectos da nosa realidade como  país, tanto na esfera pública coma na privada.

Pero, volvamos ó que especificamente me ocupa nesta ocasión: o bachotage. Dubido que na  Francia dos anos trinta se dese na medida que se dá agora en España. Hai un par de anos contabilicei cos meus alumnos de 2º de Bacharelato (curso equivalente ó antigo COU) os exames que realizaban. O resultado foi o seguinte: movíase entre os 60 exames para un alumno que os aprobase todos (caso excepcional) e os 90 para os que tivesen que asistir a tódalas recuperacións (caso non menos excepcional). O normal estaría entón entre os 70 e os 80 exames por curso. Tendo en conta que, como moito, o curso de 2º de Bacharelato tería uns 140 días lectivos, resultaba que os alumnos que menos probas tiñan, sufrían unha media dun exame cada dous días. Dirá algún que non, que había máis días sen exames, porque poderían coincidir varios nun mesmo día: pois aínda peor!. Teño que dicir que neste número de probas, evidentemente, non estaban recollidos os “traballiños” (outro gran mal engadido), que alegremente se encargan, día si e día tamén, ós alumnos, para castigo cotiá tanto dos propios estudantes coma dos pais; ata tal punto que certas cualificacións escolares reflicten máis ben as habilidades dos pais ou dos achegados cás dos propios alumnos.

Os resultados están á vista. Vaia de exemplo algún dato do que veño comprobando ano tras ano nas miñas clases. A maioría dos alumnos que chegan a 3º ou 4º de ESO ( que son os que fan as probas PISA) non manexan o sistema métrico decimal, confunden a lonxitude da circunferencia coa área dun círculo, non coñecen a situación dos puntos cardinais no seu propio entorno, descoñecen as capitais dos  países máis importantes, cometen erro tras erro no cálculo máis elemental... E a maioría presentan un estado de empacho léxico e conceptual que impide a dixestión correcta de calquera tipo de nova aprendizaxe seria.

Todas as súas ignorancias, relativas a contidos fundamentais, non se deben a que os rapaces sexan agora uns vagos (idea moi estendida, por certo). Ó contrario: opino que ningunha xeración pasada deste país realizou esforzo semellante nos seus estudos. Tampouco se debe a que non visen eses contidos: víronos e estudáronos –entre infinidade doutros menos fundamentais, cando non totalmente prescindibles-…; pero de presa e correndo, e co fin case exclusivo de preparar un exame!