Fajardo

A casa dos Perera, na Ponte San Clodio

Coa idade, un vai descubrindo que as cousas máis valiosas adoitan ser pouco espectaculares. O mesmo sucede coas persoas, mentres aquelas aparentemente máis distinguidas ou ilustres que algunha vez tratamos acostuman desaparecer  da nosa memoria sen deixar a penas rastro, non é raro que emerxan con forza outras máis sinxelas que simplemente conviviron con nós, que é do que se trata.  Sospeito que unha vida en contacto permanente coa excelencia e co mérito debe resultar de todo punto inaguantable.

Estes días, por exemplo, veume á memoria o Pepe o Perera, un de tantos entre os que coñecín e pasaron polo mundo sen ansias de impresionar. A familia dos Perera, da Ponte San Clodio, levaba o alcume por un antepasado que estivera nas américas. O antepasado fora dos que na diáspora se esquecera de falar o galego. Cando volveu, todo o que lle cheiraba ó idioma nativo transformábao ó seu xeito ó castelán, incluído o seu propio apelido, Pereira, que pasou a dicir Perera. Fíxolle graza ós veciños ese cambio e así naceu o alcume familiar. Os Perera que coñecín, tres irmaus solteiros, eran parentes nosos; unha das miñas  bisavoas, Consuelo Díaz Pereira, era irmá do seu pai. Vivían nunha humilde casiña da Ponte, moi cerca da que fora a natal de Eladio Rodríguez, o eximio poeta e lexicógrafo ribeirao, tan humilde coma a dos Perera. O maior dos irmaus, Juan, era paralítico, home paciente e gran lector; lembro como un compañeiro meu do instituto, o Tejerindo, lle traía tódolos días o ABC e o Ya do quiosco de Ribadavia. O do medio, Ventura, era inspector de policía en Vigo. O máis novo era o Pepe o Perera, que traballaba o capital e andaba algo ó xornal. Cando era cincuentón, alá a principios dos setenta, o Pepe comezou a traballar con certa frecuencia no cámping de Leiro, cando este establecemento estaba rexentado polo Luís de Avión, outro persoeiro que ben merecería unha lembranza. Ó Perera gustáballe moito o traballo no cámping; andar entre estranxeiras con pouca roupa, cando as mulleres de aquí aínda ían moi abrigadas, alegráralle moito a vida. Dese xeito, o Pepe, foi deixando o capital a ermo sen ningunha pena, esqueceuse da rodriga e da cava, e á Ponte soamente ía para durmir. A pesar de que non era xogantín, ás veces, ás noitiñas, facía un pé nalgunha partida, sempre de compañeiro do Luís. Lembro ben a súa estampa de home curtido e correúdo, a súa voz, baixiña, e o seu sorriso, entre escéptico e melancólico; tamén a deferencia coa que sempre me trataba, por sermos parentes, e o nome co que se referían a el os da súa quinta:  Fajardo.

Eu daquela pensaba que Fajardo sería o alcume persoal do Pepe o Perera. Algúns anos máis tarde souben que non, que se apelidaba Díaz Fajardo. O apelido Díaz era o que os emparentaba coa miña familia, e o de Fajardo ignoro de onde viña.  Un día, cando o Pepe xa levaba anos investigando a xeoloxía do camposanto de San Clodio, entre os nomes dos habitantes da parroquia na época do Catastro de Ensenada (1753), atopei  a un tal don Mathias Faxardo de la feligresía de Santa María da Porta, de la villa de Melgaço, e desde entón penso que o apelido Fajardo dos Perera debía estar relacionado con ese tal don Mathias Faxardo, portugués.

Afírmase que o apelido é de orixe galego ou galego-portugués, e podería ser. No idioma do país veciño, fajardo aínda é palabra viva, cos significados de ‘gatuno, traficante, hábil, trocatintas’, que nada casarían co xeito de ser dos Perera, pero xa se sabe que a xenética dá moitas voltas. A etimoloxía resulta dubidosa; Corominas non cre que teña relación co castelán faja, pero non acerta dar outras posibilidades. Tal vez detrás de fajardo estea  o latín fagus ‘faia’, segundo pensan outros autores; en francés temos fayard para o nome da árbore, con formas medievais documentadas fagardus e faijard. En galego, ademais, son numerosos os substantivos que presentan o sufixo –ardo, de orixe xermánico e significado aumentativo ou despectivo: xamardo, moscardo, xabardo, bufardo, etc.  Certo que a actual distribución do apelido Fajardo en España non invita a pensar na súa orixe galega, dunhas vintecinco mil persoas que o levan soamente unhas seiscentas son galegas; pero hai que considerar que houbo importantes liñas fidalgas do apelido, establecidas no levante español, que probablemente favoreceron a súa expansión por aquelas terras. A rama máis importante foi, desde logo,  a que partía de Alonso Yáñez de Fajardo, nomeado adiantado maior do reino de Murcia en 1387. Os Fajardo tamén tiveron importante presencia nas Indias, por iso hai un municipio de Puerto Rico e unha illa no Orinoco, en Venezuela, que levan ese nome. Segundo as crónicas do XVI, o primeiro posesor do apelido sería don Pedro Yañez Gallego, señor de Santa Marta de Ortigueira e avó do citado Alonso Yáñez de Fajardo, quen o levaría por ter vencido a un mouro nunha loita que lle chamaban fajiardo, pero xa se sabe o creto que merecen esas crónicas. Tamén se di que é apelido xudeu, e incluso se dan referencias dalgún Faxardo que practicaba esa relixión; pero, hai que saber que os xudeus levaban exactamente os mesmos apelidos có resto dos habitantes da Península (cousa distinta sería se falásemos dos nomes), como está de sobra demostrado. Eu creo máis ben no simple alcume como orixe do apelido; apelido que, por suposto, levarían múltiples familias sen ningún tipo de relación entre si, aínda que logo a fidalguía propiciase a extensión dalgunhas das súas ramas. Penso, en suma, nuns Faxardo orixinariamente hábiles, trocatintas, traficantes e gatunos. Á Ponte San Clodio, pequeno emporio comercial do Ribeiro na Idade Moderna, chegaría desde Portugal unha destas castes, que, co tempo, rematou na variante totalmente mansa que eu coñecín. Trataríase, en todo caso, dunha evolución moi característica destas terras.