San Sebastián

 San Sebastián, A. Mantegna (1480)

Di o refrán: o día vinte de xaneiro, San Sebastián o primeiro. Pois non hai máis que falar! Xa fun á misa a Longoseiro, onde por sorte se honra a este santiño, xa tomei un café con amigos, e agora chove: un bo momento para escribir algo sobre San Sebastián (sec. III).

A imaxe do santo, mozo e imberbe, atado a unha árbore ou a unha columna, e saeteado é unha das máis doadas de idenficar nas nosas igresas, tanto polo coñecida que é a súa iconografía como polo común que resulta a súa imaxe nos altares, sinal dunha devoción moi extendida. Todo o mundo respondería de contado á pregunta de cómo morreu San Sebastián: a frechazos!  Pois non: morreu a paus! Si: segundo o relato, Sebastián, que era xefe da cohorte pretoriana en Roma, dedicábase ó proselitismo da fe cristián, e por iso foi condenado por Diocleciano a morrer saeteado a mans dos seus propios compañeiros. Así se fixo, pero parece ser que o bo de Sebastián quedou mal ferido pero non morreu, e que foi Santa Irene quen o recolleu  e o curou. Diocleciano enterouse do que pasara  e mandouno deter de novo, para condenalo agora a morrer a paus, cumpríndose desta vez a sentencia a satisfacción do emperador. Por que, entón, sempre se representa o martirio das frechas? Pois, en resumo, porque queda máis bonito! Aínda que existen representacións pictóricas notables do segundo e definitivo martirio, coma unha de Veronés, é moitísimo máis frecuente a do primeiro. Isto foi tanto así que, durante séculos, coincidindo coa época de maior extensión da súa devoción, o martirio de San Sebastián foi un tema de “Academia”, no que os artistas, pintores ou escultores, podían demostrar a súa destreza na representación do desnudo masculino: Boticcellli, Mantegna, Ribera, O Greco, Vittoria ou Bernini son algúns dos autores das obras máis recoñecidas do martirio do santo.

Martirio de San Sebastián, P. Veronés (1558)

En Galicia houbo unha gran devoción a San Sebastián, que agora meguou moito. Naceu entre os séculos XV e XVI e o motivo non foi outro cá peste. San Sebastián, convén lembralo, foi o primeiro santo invocado contra este mal, azoute histórico de Galicia nos séculos citados, por considerar que fora el quen librara a Roma da que asolara a cidade no ano 680. A outra gran devoción contra as epidemias pestíferas era a da Cruz; esa foi, na miña opinión, a causa do espallamento dos cruceiros por Galicia no século XVI, a mesma ca na Bretaña Francesa. Logo viría a devoción a San Roque (1295-1327), pero xa é posterior, de entre finais do XVI e principios do XVII. Por iso son innumerabeis as parroquias galegas nas que se veneran, ou se veneraron, os dous santos xuntos, parroquias nas que tampouco faltan nunca varios exemplares de cruceiros espallados polo territorio. Coa idea de que a peste viña de fóra, cando se erixiron ermidas, sempre se situaron nas entradas da parroquia, polos camiños máis importantes, feito que é moi doado de comprobar, sobre todo coas ermidas de San Roque, pois unha boa parte das de San Sebastián xa non existen. No meu libro Nomes do Ribeiro falo das pinturas murais que existen na igrexa de San Clodio, que poderían ser do século XV, nas que se representa o martirio do santo; e da desaparecida ermida de San Sebastián, da que xa non quedaba memoria na xente, pero que fora levantada polos propios veciños no ano 1575, na entrada do camiño real que viña de Santiago,  a un quilómetro escaso do mosteiro; e de como a confraría que se formou baixo a súa advocación tiña entre as súas obrigas enterrar a tódolos forasteiros que morrensen dentro da parroquia, así como de dicir varias misas na súa memoria. Tamén conto como hai algúns anos foron roubadas da igrexa parroquial as imaxes de San Sebastián e de San Roque, valiosas tallas de madeira do século XVI. Centrados agora nos “esplendores” históricos da nosa Galicia –o esplendor do monacato, o esplendor románico, o esplendor barroco e non sei cantos esplendores máis- fomos ignorando que a nosa verdadeira realidade histórica é a dun país pobre e inxusto, habitualmente asolado pola fame e pola enfermidade; e que a nosa arte e tradicións populares son, na maioría dos casos, a representación de peticións angustiosas dos nosos devanceiros ó ceo, para que os librarse dos males e das desgracias que continuamente os perseguían aquí na terra. Na historia, coma no arte, presentar o relato do xeito “máis bonito”, tamén é unha constante. Como dicía W. Benjamin, unha cousa é o pasado e outra a historia. A historia non existe ata que se constrúe o relato, que está en función do tempo e dos intereses do historiador e da sociedade na que vive, pero non do tempo nin dos intereses dos historiados. Pero, pasemos á onomástica.

Deixou San Sebastián pegada na toponimia. O Nomenclátor rexistra en Galicia dez parroquias coa súa advocación e tres localidades co seu nome, unha cerca do Carballiño, en Anllo (Santiago) –onde houbo festa con música tal día coma hoxe ata hai poucos anos, igual ca en Longoseiro-. As parroquias deben de ser de formación tardía, porque en xeral o seu nacemento (séculos XI-XIII) é anterior á devoción do santo; pola mesma razón, San Roque soamente ten cinco parroquias. Resulta curioso, iso si, a pouca presenza do nome Sebastían na onomástica persoal, sen que acerte a dar cunha razón explicatoria que me convenza –algo parecido pasa co nome de Roque-. Non posúo datos cuantitativos, pero agora mesmo non lembro ter coñecido a ningún Sebastián na miña vida, e cada ano pasan polas miñas aulas máis dun cento de alumnos. Na Idade Media, a contar polos que figuran na documentación que se conserva, tampouco era un nome frecuente en Galicia. Non obstante, na xurisdición de San Clodio, no ano 1580, sobre un total de arredor de mil varóns, 19 levaban o nome de Sebastián, 15 deles coa forma do hipocorístico Bastián, e incluso había unha Sebastiana, o que indica que, senón era dos máis frecuentes, tampouco  podía ser considerado un nome exótico.

Remato. Na infancia, San Sebastián era para min, principalmente, o nome dun ceibo ó que íamos a xogar a miudo ós vaqueiros ou ós romanos, e un dos lugares a onde ía a parroquia en rogativa, para que chovese ou para que escampase. Era un nome que chamaba a nosa atención de nenos: como era posible que un monte de San Clodio onde non se vía resto algún de antigas casas se chamase igual cá cidade onde xogaba a Real Sociedade? Fora algo que ninguén nos soubera explicar, pois nadie tiña memoria de que ali houbera unha ermida do santo. Agora poderíamos trasmitir a historia, pero temos un problema: xa non quedan nenos que alí vaian xogar, para contarllo!... É o moucho de Minerva, que sempre levanta o voo cando escurece!