Viana do Bolo vs. Viana

Artigo publicado no diario La Región  (29 agosto 2013, p. 16, sección La  Tribuna)

Estes días os periódicos de Ourense andan que botan lume, non só polos incendios, tamén polo nome de Viana do Bolo. E iso é así desde que a un concelleiro dese municipio se lle ocorreu presentar unha moción para tratar de eliminar do topónimo oficial o complemento “do Bolo”, ou cambialo por “do Bibei”, que lle parece máis lóxico porque a vila está á beira do Bibei, e Viana, segundo el, nada ten que ver co veciño concello do Bolo. Este tema das rivalidades entre veciños lidadas no campo toponímico é  un tema que me interesa: hai pouco escribía no meu blog (jeanfrujo.blogspot.com) sobre un caso semellante, Piñor de Cea, e hai algo máis, no Boletín Avriense, facíao sobre o intruso San Clodio de Leiro, intruso que parece felizmente desactivado (de momento).

Pero, vaiamos por partes. O primeiro que me sorprende é a presentación da noticia que se fai nos xornais. Ó lelos, calquera diría que o pleno do concello, ou mesmo os veciños, son os que teñen a potestade de cambiarlle o nome a unha vila ou a un concello. Pois teño que dicir que non, que a democracia non consiste niso, que estaríamos bos se as maiorías locais puidera cambiar todo o que lle viñese en gana, topónimos incluídos: sería a peor das tiranías! Non, por sorte (tamén de momento) a potestade para fixar a toponimia de Galicia correspóndelle única e exclusivamente á Xunta de Galicia (Decreto 132/1984). O concello pode tomala iniciativa de propoñer un cambio,  pero correspóndelle á Xunta a decisión definitiva, previo o preceptivo ditamen da Comisión de Toponimia. Sobra dicir que non vin en ningún xornal estas necesarias explicacións.

Sigamos entón. Leo que o concelleiro propoñente afirma que o complemento “do Bolo” non lle foi atribuído a Viana ata 1915, que outros entrevistados elevan a antigüidade da forma composta ata o século XIX, e que persoas de idade avanzada apuntan, con bo sentido, que Viana do Bolo é o nome que escoitaron toda a vida e que nunca lle oíron falar doutro ós seus maiores. Comezando polo grupo das persoas maiores, teño que dicir que a súa opinión resulta moi respectable, pero tamén que a vida dunha persoa adoita ser moi breve comparada coa antigüidade dos topónimos; mentres, o grupo dos que retrotraen a forma composta ata o século XIX concreta un pouco máis. Os dous grupos citados céntranse na antigüidade no uso do topónimo, e ese é un dos argumentos fundamentais nestas cuestións, pero non o único. Por último, ó concelleiro hai que dicirlle que manifesta un grave descoñecemento da realidade histórica do topónimo, xa que a forma Viana do Bolo, como vamos ver, é moito máis antiga do que  el pensa; e con respecto ó invento do, para el, “lóxico” complemento “do Bibei”, penso que non pode ser cualificado máis que como unha simple ocorrencia, propia de quen descoñece como se orixinan e consolidan os topónimos.

Centrémonos agora na antigüidade do topónimo. Son tantas as referencias que nos falan dela que resulta imposible citalas todas. Non só figura o nome de Viana del Bollo ( coa consabida deturpación castelanizante) como oficial do partido xudicial cando a súa creación, en 1834, como oficial do concello cando a súa constitución, en 1836, e como oficial da vila e da parroquia por esa mesma época; ademais, aparece o mesmo nome composto en fontes moito máis antigas. Para comezar, o interrogatorio do Catastro de Ensenada (1752), vén encabezado polo título: Villa de Viana del Vollo, e son numerosísimas as referencias que falan da Jurisdicción de Viana del Vollo, entre elas o Nomenclátor de Floridablanca, de 1789. Tamén na famosa Descripción Económica del Reino de Galicia de Lucas Labrada, do ano 1804. se fala do partido de Viana del Bollo. Pero, aínda podemos ir máis atrás, o Padre Felipe de la Gándara, no seu Armas y Triunfos: Hechos Heroicos  de los Hijos de Galicia, de 1662, escribe: «El estado de Viana está dentro de los límites de Galicia, la villa de donde se intitula es la de Viana del Bollo. Son suyas las villas de Allariz (mi Patria), Milmanda, Pereiro y otras jurisdicciones del obispado de Orense...». E pouco posterior é o Espejo cristalino de las aguas de España (1697), obra póstuma dun dos primeiros estudosos das augas medicinais en España, o médico Alfonso Limón Montero; nel cita unha fonte de augas milagrosas, e ó describir a súa situación fai este esclarecedor comentario: «está en Viana, que comunmente llaman del Vollo».  En consecuencia, xa no século XVII era común a forma Viana do Bolo nos distintos ámbitos: de vila, de parroquia, de xurisdición, de concello, de partido... E con catro séculos de convivencia pacífica co topónimo penso eu que sería hora de ilo deixando tranquilo.

Claro que, a algún interesado pola historia poderíalle gustar saber o por que do nome de Viana do Bolo, cando existiron as terras medievais separadas de Viana e do Bolo, e cando, por exemplo, na carta de Privilegios y franquezas concedida á vila por Enrique II de Trastámara, en 1381, se fala do Concejo de Viana. Precisaríase dun estudo minucioso para dar unha resposta fundamentada, que non ten por que ser sinxela; pero, de momento, a min váleme unha referencia do ano 1381, que figura na colección diplomática de San Vicenzo do Pombeiro, onde se fala do «conde... del Bollo et de Viana», referencia que indica dúas circunscricións administrativas diferentes, pero un mesmo administrador. Coido que desa administración conxunta en diferentes etapas históricas podería vir o de Viana do Bolo, nome creado, probablemente, fóra dos límites de Viana, para diferenciar a vila doutras homónimas, pero que acabou callando entre os seus propios habitantes. En todo caso, fose como fose a historia, en nada afectaría ó nome de Viana do Bolo, forma certificada, como dixen, por catro séculos de convivencia pacífica coa xente. Ó fin e ó cabo, á validación definitiva dun topónimo tampouco pode esixírselle a probatio diabolica.

Comentario do 31 de agosto do 2013

O mesmo día que saía publicado o artigo no diario La Región celebrábase o pleno para debatir este asunto en Viana do Bolo. A proposta de cambio, como era previsible, foi rexeitada: só contou co voto a favor do propoñente, o concelleiro do PSOE, señor Salgado. Do debate, o que máis chamou a miña atención foi que o Sr. Salgado insistise no de que ata 1915 non había constancia da presencia do complemento “do Bolo”. Vese que copia ben o malo de moitos políticos deste País: sostenella e non enmendalla.

Porque ser ignorante non é malo: todos ignoramos moitas cousas. O que é malo é ser bobo -carecer da intelixencia mínima para entender cousas sinxelas cando nos las explican-, circunstancia moi pouco frecente entre os racionais, ou terco –negar evidencias que resultan facilmente comprobables-, vicio este moi frecuente, tanto nos racionais coma nos irracionais. Se o Sr. Salgado, cando tomou a palabra, houbera dito: «estaba equivocado, o nome de Viana do Bolo é moito máis antigo do que eu pensaba!... Pero, aínda así defendo … bla, bla, bla, bla, bla, bla...», entón o Sr. Salgado houbera quedado coma un verdadeiro cabaleiro, que seguro que o é!  Pero claro, para iso tiña que haber sido, ademais, un sabio; porque, non o esquezamos, rectificar é de sabios!

Tamén é certo que, como tal sabio, tería moi pouco futuro na política!