A árbore da ciencia

Descubrín a Baroja no instituto. Na antoloxía de textos literarios de Lázaro Carreter viña un fragmento de Las inquietudes de Shanti Andía, e como me gustara mercara o libro.  Pero despois, na universidade, apenas se lía novela española, salvo que foses de filoloxía. O que se levaba daquela era ler a Hermann Hesse, a Andre Gide, a Henry Miller, a Albert Camus… E cando regresei á narrativa hispana, coa carreira xa rematada, fíxeno coa xeración do 98, pero con Unamuno. A Baroja retomeino máis tarde, e creo que foi polo seu retrato. Lembrábame ó meu avó materno, o avó Emiliano, quen, coma o escritor vasco,  adoitaba ir enfundado nun pesado e deslucido abrigo, case sempre levaba a barba duns días e nunca espía a boina. Tamén compartía con Baroja  a expresión túzara e sombría, pero a luz da mirada delataba en ambos unha especial sensibilidade e un fondo oculto de tenrura e  romanticismo.

Celébrase este ano o sesenta aniversario da morte de Baroja:  faleceu o 30 de outubro do 56, por certo, dous días despois da primeira emisión de televisión en España, a efeméride que recordaba a semana pasada. E o caso é que non quería que rematase este ano sen escribir algo sobre el.

Teño pensado que se eu tivese algún tipo de xenio narrativo, que non o teño, Baroja debería ser o meu modelo. Pero non só por cuestión de gustos literarios, que tamén, senón porque, en boa medida, creo compartir con el o xeito de ver o mundo. Pode que algúns pensen que o mundo en xeral e España en particular cambiaron moito desde que Baroja escribiu. Si e non. É certo que nos aspectos estritamente materias o mundo de hai cen anos en pouco ou en nada se parece ó actual, pero nos ámbitos máis espirituais talvez non cambiamos tanto como pensamos. Ademais, os problemas de fondo de España veñen a ser os mesmos que Baroja denunciaba: inmoralidade e corrupción estendida na vida pública, unha base de inxustiza social alta e perenne, uns nacionalismos excluíntes que minan a realización do proxecto común, un sistema educativo ineficiente, un odio innato contra todo aquilo que é singular e diferente... En fin, todo iso que conduce a calquera español medianamente lúcido ó desencanto, ó pesimismo e ó illamento. Baroja escribía: «La preocupación ética me ha ido aislando del ambiente español, convirtiéndome en uno de tantos solitarios Robinsones con chaqueta y sombrero que pueblan las ciudades».

E sucedeu que canto máis foi coñecendo Baroja ó espírito humano en xeral, e os comportamentos sociais dos españois en particular, máis  pesimista se foi volvendo. Comprendeu que coa boa fe e coa verdade, nun mundo onde o que reina é a mentira, o egoísmo e o cinismo, non só non se consigue nada, senón que son esas virtudes as que impiden o trunfo de quen as practica. E ó final, tal como lera en Schopenhauer, comprobou que o coñecemento só lle engade dor ó individuo. Por iso, en El árbol de la ciencia, a súa obra mestra, que é novela imprescindible e en gran medida autobiográfica, o tío Iturrioz, home experimentado e de moito caletre, lémbralle a Andrés Hurtado, protagonista e arremedo de Baroja, como no Xénese  fala das dúas árbores do paraíso: a da vida, inmensa e frondosa, e a da ciencia, que non detalla como é, talvez por ser mesquiña e triste; e como Deus lle dixera a Adán que podía comer de todo o que alí tiña, excepto da árbore da ciencia, porque o día que comese dela morrería... Que vén a ser o mesmo que se pode ler no Eclesiastés, ese gran libro sapiencial da Biblia: «moito saber, moita molestia// e canta máis ciencia, máis sufrir.».

Aínda así, Baroja non renunciou ó coñecemento: pagou o alto prezo de resultar odioso a tódalas seitas e entre á felicidade dos animaliños e a insatisfacción dos sabios escolleu o último. 

Artigo publicado no diario La Región o domingo 11 de decembro do 2016