Queridos amigos: hai amigos?

Words mean different things to different people

Stephen King (The Body)

Conta Luciano de Samosata (125-181) nos seus Diálogos a historia  dun home corintio de nome Eudámidas que morrera novo e pobre. Deixara unha filla casadeira, unha nai anciá e  dous amigos ricos, Carixeno e Areteo. No seu testamento estipulara: «Déixolle a Areteo o coidado de alimentar a miña nai e de sostela na súa vellez. A Carixeno encoméndolle o casamento da miña filla, e que a dote o mellor que poida. No caso de que un dos dous faleza, quédalle a súa parte ó que sobreviva.». Como cabía supoñer, os que souberon do testamento de Eudámidas ríronse del, pero os dous amigos recibiron a encomenda, e cumprírona, con singular contento. Montaigne (1533-1592), que lera a Luciano, recupera nos Ensaios esta historia, e válelle para concluír que a verdadeira amistade é sumamente rara no mundo; por iso lle dá a razón a Menandro, quen consideraba ditoso a todo aquel que atopase, aínda que só fora, a sombra dun amigo. Pola contra, na opinión de Montaigne, ó que de xeito ordinario chamamos amigos e amistades non son máis ca unións e familiaridades trabadas por causa dalgún interese. E conclúe lapidario: «O mes amis, il n'y a nul amy!» (Oh, meus amigos, non hai amigos!), frase atribuída en orixe a Aristóteles, pero que quizais non fose tan categórica como Montaigne a interpreta; tal vez un  «quen ten moitos amigos, non ten ningún amigo!», sería máis axeitado.

Si, entre os filósofos, empeñados desde a antigüidade en definir a amistade, é común afirmar a rareza da verdadeira, pero tamén constatar a súa necesidade para os homes. Sócrates «prefiriría un amigo a tódolos tesouros de Darío»; Aristóteles considerábaa como «o máis necesario para a vida»; Cicerón, no célebre Tratado sobre a amizade, escribe  que  «non hai nada tan axeitado á natureza»; Montaigne que  «é o máximo estremo de perfección nas relacións que ligan ós humanos»; Kant que «todo home cabal trata de facerse digno de ter un amigo»... En conclusión: os homes teñen ansia de amistade! Pero esa mesma natureza humana, sempre contradictoria, parece tender a maltratala, o que explicaría a súa rareza. Cervantes, no Quixote,  pon como exemplo de amistade firme non a de don Quixote e Sancho, como cabería esperar, senón a que existía entre as súas bestas, entre Rocinante e o ruzo de Sancho; e faino de xeito consciente: «para confusión de los hombres, que tan mal saben guardarse amistad los unos a los otros». E tamén habería que darlle a razón a Maquiavelo cando  advirte que os homes, en xeral, «son ingratos, volubles, simuladores, covardes diante do perigo e ávidos de riqueza. Mentres lle fas ben, son completamente teus: ofrécenche o seu sangue, os seus bens, a súa vida e os seus fillos… pero cando a necesidade se presenta danche as costas.». Na realidade, nada que non souberamos: a amistade é un cisne negro. «O amigo seguro soamente se coñece na situación insegura», dicía o verso de Eurípides; pero, de cantos temos noticia que pasaran esa proba na historia?...  Si, hai tempo que reflexiono sobre a amistade, máis canto máis solitario me volvo. Entendo a Nietzsche, aquel xigante solitario, cando consideraba irremediable o pago da peaxe da soidade para todo home que quixese ser tal; pero iso non lle evitaba un fondo sufrimento, como deixan percibir algunhas das súas cartas: «Un aínda ve, e fala por non calar, e para non calar escribe. Pero … a verdade escoitase ben, e di así: amigo Nietzsche, estás só, totalmente só»; «a miña saúde, en verdade, é normal; pero a miña alma continúa tan vulnerable coma sempre, e sinte ansia de bos amigos… Procúrame un pequeno círculo de persoas que queiran oírme e entenderme, e terasme san». Agora ben, os filósofos sempre falan da amizade ideal, desa unión de dúas persoas a través do amor recíproco e do respecto -segundo a definición de Kant, unha das que máis acordo concita-, e que se constituiría, segundo a coñecida síntese de Laín Entralgo, pola sucesión de actos de benevolencia, beneficencia e confidencia entre os amigos, sendo os de confidencia os máis característicos da amistade. Pero esas esixencias definitorias conducen a que soamente os adultos poderían aspirar á amistade. Para Cicerón, por exemplo, «a amizade non pode ser sólida senón na madurez da idade e na do espírito», e pouco ou nada se ten mudado nesa apreciación filosófica.

Á vista de todo iso, téñome preguntado eu moitas veces: Pero, que hai dos amigos da infancia, dos da adolescencia, dos da xuventude? Está claro que para os filósofos case nada. Serían amistades imperfectas, de colegas, de camaradas, de pandillas,… pero non de verdadeiros amigos. Non obstante, preguntádelle a calquera polos amigos máis queridos, por aqueles dos que nunca se esqueceu, e veredes como case sempre aparecen os da infancia, os da adolescencia e os da xuventude. Para a maioría dos mortais, en contra do que os filósofos establecen, son as amistades entre adultos as que adoitan atoparse na categoría das imperfectas!

Hai unhas semanas, un día calquera, sentado diante do televisor, comecei a ver unha película totalmente descoñecida para min: Cuenta conmigo (Stand by me) de Rob Reiner (1986). Neses momentos non podía imaxinar que nela ía atopar a maioría das claves sobre a amizade que me interesaban, as mesmas que non atopara nas lecturas filosóficas. Na realidade, esas claves viñan dun libro; porque a película está baseada nunha novela curta de Stephen King: The Body (1982). A novela, en síntese, conta a aventura que corren catro rapaces de 12 anos nos últimos días das vacacións de verán, do verán previo ó seu primeiro curso no instituto. Un suceso está na raíz da aventura: un rapaz coma eles dunha vila próxima desaparece, e os veciños e a policía de toda a contorna andan na súa procura; os protagonistas da historia descobren que, na realidade, o desaparecido xa está morto, que morreu atropelado polo tren e que o seu cadáver permanece próximo á vía nun lugar determinado. Deciden, entón, facer unha viaxe ata o lugar onde se atoparía o corpo, para así contemplar por primeira vez un morto. O relato escríbeo un dos catro amigos cando xa ten trinta e tantos anos, ten fillos nenos e é escritor. É fácil deducir que ese escritor ten moito de Stephen King. Podo dicir que é un dos relatos máis fermosos que levo lido sobre a amizade na adolescencia, e que a película non lle desmerece en nada. Ademais, está cheo de intelixentes reflexións sobre outras cousas, por exemplo sobre a narración, o narrador e a propia literatura. Hai fragmentos tan maxistrais coma  inesquecibles, coma aquel no que o narrador observa: «os amigos entran e saen das nosas vidas coma os camareiros nun bar»; xúrovos que nese momento parei de ler, para ver con total claridade aquelas portas de batentes, tan típicas nos bares de antano –inesquecibles as da película As vacacións de Mr. Hulot de Tatí-, que se abrían e se cerraban co seu característico ¡clac! ¡clac!; e así estiven un tempo, observando como entraban e saían os amigos da miña vida, e constatando, con pena, como, desde hai algún tempo, xa saían máis dos que entraban! Pero, sen dúbida, o momento culminante do relato, para min –e para o director do filme, que o desprazou desde a metade da novela ata  o final da película-, é aquel no que o escritor teclea no seu ordenador: 

“I never had any friends later like the ones I had when I was 12.

 Jesus, does anyone?”

“Nunca volvín a ter amigos coma os que tiven ós doce anos!

 Pero, meu Deus, alguén os volveu ter?”

Queridos amigos: hai amigos? Non o sei, tal vez tivese razón Nietzsche cando berraba: «Hai camaradería. Ogallá un día haxa amistade!». Non, non sei se hai amigos. Pero dunha cousa estou seguro: de que os houbo!... E, se un non se conforma con iso? Pois, que viva coma se os houbera!

Ah! O título da película, Stand by me, repite o do tema principal da película, a famosa e fermosísima canción de Ben E. King, do ano 1961, máis ou menos coetánea coa historia que conta The Body.

When de night has come

and the land is dark

and the Moon is the only light we see

...