Odonimia hispánica

A odonimia, do grego odós ‘camiño’ e ónoma ‘nome’,  é a parte da toponimia que se ocupa dos nomes das rúas e das vías públicas en xeral. Parece cousa inocente pero non o é, e pode ter certo interese escribir algo sobre ela.

Este verán, xusto cando saía de Galicia en viaxe vacacional, falaban na radio das intencións da alcaldía de Madrid de cambiar os nomes con referencias franquistas de máis dun cento de rúas; logo, en diversas vilas e cidades do solar hispano, comprobei que non son poucos os odónimos que aínda conmemoran a Franco, a José Antonio, á División Azul, etc. Pero, na emisora galega que eu escoitaba, a polémica centrábase en Álvaro Cunqueiro, cuxo nome, xunto co doutros escritores non menos admirados por min, coma Josep Pla ou Julio Camba, aparecía na lista dos das rúas que se deberían rebautizar, e os tertulianos poñían o grito no ceo diante do que consideraban un grave despropósito. E concordo en que sería un despropósito rebautizar tales rúas con nomes doutros “ilustres”. Pero non consideraría tal borrar eses nomes –e moitos máis- do rueiro de Madrid e de outros rueiros; ó contrario, podería ser un grande acerto e ata unha sinal de consideración cos escritores. E talvez agora debería explicarme.

En 1923, Camille Julien, historiador e académico francés, pronunciaba unha conferencia no concello de París con este significativo título: “Ne touchez  pas aux noms des rues”, que eu traduciría por “Deixade en paz o nome das rúas”. C. Julien trataba de defender o respecto pola tradición á hora de nomear as rúas, tradición que consistía, en Francia e en tódolos sitios, en que as rúas tomaban o nome do seu aspecto, dos seus monumentos ou da súa historia, pero «xamais se comprendería antigamente que unha rúa ou unha praza levase o nome dalgún episodio actual ou dalgún personaxe da historia […] Porque a razón do nome sempre era local e topográfica». Pero esa tradición comezou a rachar en Francia no século XVII, primeiro para homenaxear á realeza e logo á nobreza e ó clero; de aí centos de rúas dedicadas ó rei,  ó dauphin, a  condes, duques, bispos, arcebispos… Coa revolución xa foi a hecatombe; a nomenclatura de reis, nobres, santos, bispos, ..., e tamén a tradicional, viuse substituída pola das grandes ideas e a dos grandes homes: Concorde, Revolutión, Esprit des Lois, Voltaire, Montesquieu, … E a cada cambio político, novo nomenclátor e novas controversias. E en España, que sempre tivo en Francia o primeiro referente, pasou exactamente o mesmo; nisto foron máis comedidos os ingleses, máis respectuosos coa tradición –utilizan placas conmemorativas, pero non tocan os nomes das rúas-, e os americanos, defensores en xeral das neutras nomenclaturas sistemáticas –caso de Manhattan-, aínda que as conmemorativas estean gañando peso.

Eu estou cos que consideran que no acto de nomear as rúas hai moito de apropiación do dominio público por parte do poder, e de vontade política para impoñer un determinado relato histórico e ideolóxico; por iso concordo con P. Bordieu, que observaba unha violencia intrínseca no monopolio do estado para lexitimar tales nomes. E vería ben calquera estratexia que tratase de ir reducindo os nomes conmemorativos dos nomenclátores urbanos, limitándoos ós que gardasen relación directa coa historia da rúa. Porque a odonimia conmemorativa é un instrumento de manipulación política moi potente; e o poder, por cada nome que merece unha lembranza, adoita meter un cento de matute… Por iso alguén chegou a escribir, talvez con razón, que se un quere descubrir algún dos máis grandes caciques da historia dun país, deberá comezar por estudar o nomenclátor das rúas das súas cidades.

Artigo publicado no diario La Región o venres 4 de setembro do 2015.