A literatura e as fronteiras

A semana pasada coñecíase o nome da premiada este ano co Nobel de literatura: Svetlana Aleksiévich. Periodista e escritora recoñecida nos países do centro e do norte de Europa pero practicamente descoñecida en España, é un claro exemplo do que Claudio Magris denomina escritores de fronteira. Dise que é bielorrusa, xa que esa é a súa nacionalidade, pero residía ultimamente en Alemaña e naceu en Ucraína, cando esta aínda formaba parte da Unión Soviética. A historia recente e a súa mirada crítica, tanto da Rusia de Stalin coma da de Putin, que se estende tamén á autoritaria Bielorrusia de Lukashenko, tenlle feito experimentar en carnes propias a odisea das fronteiras: que se cruzan, pero que logo se trasladan, desaparecen, volven a aparecer… Fronteiras que saben moito de exilios, de intimidacións, de medos, de violencias, de crimes… Non obstante, escribe Magris, as fronteiras, comezando polas da propia casa, son necesarias; porque sen elas non habería posibilidade de distinción nin de identidade, nin se podería conformar ningún tipo de individualidade, nin persoal  nin colectiva. E nada coma as terras de fronteira para propiciar a creación literaria; porque a boa literatura sempre escolle xogar na fronteira, na raia dun conflicto con dous ou máis lados.

As fronteiras de Svetlana son múltiples, pero por encima das xeográficas e das políticas que a definen sobresae outra, a que xunta e separa dous territorios en permanente conflicto dentro do ser humano: o da utopía e o do desencanto. A súa utopía, xunto coa de millóns de cidadáns da extinta Unión Soviética, entrevira nos noventa unha nova vida dentro dun socialismo democrático e máis humano. Vinte anos despois, o seu desencanto e o de tantos outros confirma que nada diso chegou, e algo peor: que o autoritarismo e os nacionalismos  volven campar por eses territorios e contan cun maioritario apoio social. A obra de Svetlana, conxunto de crónicas de diversos momentos dramáticos da Unión Soviética (II Guerra Mundial, Guerra de Afganistán, Chernobil),   construídas coas narracións directas dos protagonistas que máis sufriron neles, denuncia tanto o fracaso da utopía comunista como o da anhelada saída democrática,  unha saída que Svetlana considera moi complicada para as xeracións que ela chama do “homo sovieticus”, formadas por persoas as que «lles ensinaron a morrer polo país, pero non a ser felices».

E non deixa de sorprender que, á vista de todo iso, a fronteira na que máis se fixaron os medios de comunicación despois da concesión do galardón fose na da literatura co periodismo; presentando este Nobel como o  primeiro que premia un traballo periodístico. Esta última presentación resulta ademais discutible: Hemingway, premiado en 1954, tamén era reporteiro e as súas novelas sobre a guerra civil española teñen un indubidable fondo periodístico, o mesmo cós relatos sobre o Gulag de Solzhenitsy, premiado en 1970. E sobre a discutida fronteira entre literatura e periodismo, en España sabemos ben ata que punto ten resultado permeable e productiva na nosa historia literaria:  Larra, Azorín, Ortega, D´Ors, Gómez de la Serna, Camba, Pla, Cunqueiro, Delibes, Umbral,... De feito, coido que foi Umbral quen resolveu de xeito definitivo este dilema de se o periodismo é ou non é literatura: primeiro, proclamando a Quevedo como o seu inventor; e segundo, concedéndolle  a categoría de xénero literario con todas as da lei e con tres fins moi concretos: «mantener a los ciudadanos avisados, a las putas advertidas y al Gobierno inquieto».

Artigo publicado no diario La Región o sábado 17 de outubro do 2015