Vilanova dos Infantes

A raíz do artigo que escribín sobre o Leboreiro, preguntábame un amigo lector polo nome de Vilanova dos Infantes. Contábame que un coñecido seu, natural das terras de Celanova, dixéralle que o nome verdadeiro era Vilanova das Infantas e quería saber a miña opinión ó respecto. E foi o caso que a celebración da Romaría Raigame nesa fermosísima vila fíxome lembrar a cuestión, e pensar que podía  telo suficiente interese para dedicarlle esta columna.

Non serán moitos os que saiban deste dilema toponímico, pero coido que entre as xentes da comarca de Celanova son maioría os que leron ou escoitaron que o nome propio da vila é Vilanova das Infantas, e non o oficial Vilanova dos Infantes. Non obstante, talvez sexan menos os que se pararon a pensar como foi posible un cambio de tal magnitude. Porque, alguén imaxina que Vilar de Rei pasase a ser Vilar da Raíña ou que Arcos da Condesa rematase sendo Arcos do Conde? Non parece fácil.

Como é sabido, San Rosendo, fundador do Mosteiro de Celanova, era fillo dun matrimonio da alta nobreza galaica, o formado polo condes don Gutier e dona Ilduara, que tiñan o pazo familiar en “Vilanova”, sen complemento de ningún tipo: así consta na escritura de doazón que, no ano 927, lle fai o rei de Galicia, Sancho Ordóñez, da veciña vila de Vilar, que sería onde Rosendo fundaría poucos anos despois o celebre Mosteiro. Polo tanto, Vilanova é o nome orixinal da vila, e así aparece de forma repetida na documentación medieval.  Pero, desde principios do século XV, o nome comeza a figurar cun complemento que, curiosamente, non sempre é o mesmo, pois atopamos: “das Infantas”, “das Infantes” e “dos Infantes”, cun claro predominio dos dous primeiros. Esta rara confusión tería a súa orixe, ó meu parecer, nunha cuestión puramente gramatical.

Vexamos. O latín “infans, infantis” era común para o masculino e o feminino, e así pasou ó galego e ó castelán, linguas nas que “infante” valía  para os dous xéneros, sendo “a infante” o feminino e “o infante” o masculino. O mesmo pasa, por exemplo, con “conserxe”. Pero  moitas destas palabras acabaron contando con voz propia para o feminino, algunhas desde hai moitos séculos, coma “infanta”, e outras tan recentemente coma “xuíza”, que se incorporou hai menos de trinta anos. Para o  que nos ocupa, resulta moi instrutivo o que escribía Nebrija na súa Gramática de 1492, cando se refería ós distintos  xéneros: «Común de dos es aquel con que se ayuntan estos dos artículos “el”, “la”, como “el infante”, “la infante” [...].». É dicir, a finais do século XV Nebrija aínda non recoñecía a forma feminina “infanta” para o castelán, a pesar de que xa se  viña documentando desde bastante antes no caso concreto de fillas de Rei, pero debía consideralo unha incorrección. E o mesmo pasaría no galego; de feito, as “Infantas” do complemento de Vilanova están entre os primeiros rexistros da forma feminina en galego. En resumo, a maioría dos autores que escribiron sobre isto afirman que o nome xenuíno da vila é “Vilanova das Infantas”, pero eu matizaría e diría “Vilanova das Infantes”. Pero sen quitarlle lexitimidade a “Vilanova dos Infantes”, un nome que resultaría da posterior evolución por apreciación popular dunha aparente falta de concordancia entre o artigo e o nome. Mentres, polo xa dito, dubido que algunha vez estivera implantado na fala o nome de “Vilanova das Infantas”. 

Agora preguntaranse algúns pola identidade desas Infantes. A historia certifica un mosteiro feminino na propia Vilanova, fundado pola Condesa Ilduara. E a tradición conta que no tal mosteiro estiveron dúas fillas de Afonso X “O Sabio”, que serían as “Infantes” do nome...  Pero eu aí xa non me meto.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 21 de maio do 2017.