Vista de Delft

Vista de Delft de Jan Vermeer (1658-1660)

Ante él Van Gogh sólo podía exclamar:
«¡Increíble! ¡Es increíble!»
Fernando Savater

Creo que non teño unha gran sensibilidade para a pintura. Pode que esa carencia estea relacionada coa miña total incapacidade para debuxar algo que sirva para ver, e iso que tiven sete cursos de debuxo obrigatorio no bacharelato, e nun incluso me puxeron un sobresaínte, circunstancia que simplemente me convence da bondade da profesora e da gran inexactitude e pouco valor obxectivo das cualificacións escolares. Nin sequera a contemplación da Gioconda me produciu unha especial emoción; a primeira vez que a vin as cores parecéronme tan desvaídas  que levei certa decepción –o mesmo lle pasou a Castelao, quen chegou a afirmar que prefería ollar unha reproducción fotográfica-, e a última vez que fun ó Louvre había tal feira arredor do cadro de Leonardo que, por non ter que facer cola no medio daquela multitude babélica, nin sequera me detiven a contemplalo; en todo caso, foi unha decisión acertada xa que poucos minutos despois unha turista rusa atentou contra o mítico cadro, e non me houbera gustado atoparme con esa circunstancia no medio daquel balbordo.

Si, hai cadros que me parecen fermosísimos, e recoñezo a dificultade superior deste arte, pero mentiría se dixese que algún me emocionou tanto coma algún  conto de Dickens, algunha sonata de Bethoven ou algunha película de Chaplin. Tería que confesar, ademais, que, dentro das manifestacións artísticas que  poden ser percibidas polo sentido da vista, a contemplación das persoas, a dos animais, e incluso a das plantas, realizando o oficio que lles é propio –vivir-, sen esquecer a das paisaxes que serven de fondo cósmico para tan inexplicable aventura, tenme proporcionado emocións infinitamente superiores á contemplación de calquera cadro. Porque concordo con Tolstoi en que o arte «que oímos e vemos nos teatros, nos concertos e nas exposicións, ou que lemos nos poemas e novelas… non é máis ca unha parte ínfima do arte verdadeiro... Toda a existencia humana está chea de obras de arte, desde as cancións que se lle cantan ós nenos para durmilos, ata as cerimonias relixiosas e públicas. Todo é igualmente arte.»; tamén en que o arte non é unha actividade que teña como fin específico a producción de beleza, como seguen crendo moitos, senón un medio de comunicación universal ó servicio dos homes que serve para transmitir emocións e sentimentos. De aí a súa importancia e de aí que resulte fundamental para a vida. É preciso ler e reler  o ensaio Que é o arte? de Tolstoi para entender que calquera humilde paisano que estea en contacto coa vida pode coñecer e sentir mellor as manifestacións verdadeiramente artísticas ca moitos que non saen dos concertos e das salas de exposicións e que len multitude de libros. 

Levoume a estas reflexións o artigo “El pedazo de muro amarillo”, que escribía o sábado pasado no diario El País o escritor chileno Jorge Edwards. Referíase nel a un cadro non tan famoso coma a Gioconda, pero pouco menos: a Vista de Delft (1658-1660) de Jan Vermeer, unha magnífica pintura da cidade natal de Vermeer que está exposta na galería Mauritshuis da Haya. Cóntase no artigo unha visita que realizou Edwards á devandita galería, aproveitando unha recente viaxe á Haya. Cando pasou por diante do cadro de Vermeer, un par de apuntes da guía que o atendía espertaron nel o interese por refrescar a relación entre este cadro e Bergotte, o novelista na ficción da Recherche de Proust (1871-1922), cousa que fixo de contado en canto chegou a Santiago. O relato correspondente atópase no quinto volume (A prisioneira) da Recherche, cando o narrador conta a morte de Bergotte, que na versión castelán é como sigue:

«...un crítico escribió que en la Vista de Delft de Vermeer (prestada por el museo de La Haya para una exposición holandesa), cuadro que Bergotte adoraba y creía conocer muy bien, había un lienzo de pared amarilla (que Bergotte no recordaba) tan bien pintado que, mirándole sólo, era como una preciosa obra de arte china, de una belleza que se bastaba a sí misma. Bergotte leyó esto, comió unas patatas y se fue a la exposición. En los primeros escalones que tuvo que subir le dio un vértigo [...] Por fin llegó al Vermeer, que él recordaba más esplendoroso, más diferente de todo lo que conocía, pero en el que ahora, gracias al artículo del crítico, observó por primera vez los pequeños personajes en azul, la arena rosa y, por último, la preciosa materia del pequeño fragmento de pared amarilla […] «Así debiera haber escrito yo -se decía-. Mis últimos libros son demasiado secos, tendría que haberles dado varias capas de color, que mi frase fuera preciosa por ella misma, como ese pequeño panel amarillo.» [...] Se repetía: «Detalle de pared amarilla con marquesina, detalle de pared amarilla». Y se derrumbó en un canapé circular; de la misma súbita manera dejó de pensar que estaba en juego su vida y, recobrando el optimismo, se dijo: «Es una simple indigestión por esas patatas que no estaban bastante cocidas, no es nada». Sufrió otro golpe que le derribó, rodó del canapé al suelo, acudieron todos los visitantes y los guardianes. Estaba muerto…».

Informa Edwards, ademais, de como Proust utilizou para o relato da morte de Bergotte os síntomas de esgotamento e enfermidade que el mesmo experimentara ó visitar en París, en maio de 1921, a exposición de pintura holandesa na que se atopaba o cadro de Vermeer. Á saída desta visita, por certo, tomouse a última fotografía de Proust con vida. Conclúe Edwards: «Sin la curiosidad, claro está, sin la pasión por ver de nuevo y entender, por ir más allá, no habría podido comprender ni a Vermeer ni a Marcel Proust. Habría pasado por La Haya como pasan algunas personas por la vida, sin interesarse en nada, sin captar nada, sin iluminación y también, felices y estólidos, sin la menor angustia.». 

Todo iso está moi ben, e resulta moi gratificante o enriquecemento cultural que nace da curiosidade persoal. Non obstante, hai algo que falla. Di Edwards que sen esa curiosidade non podería ter comprendido a Vermeer e a Proust, pero nada di do cadro que non sexa o que deixou escrito Proust. Porque, a clave sería saber se ese “pedazo de muro amarillo” do cadro, que lle dá título ó artigo, responde ó que se le no texto de Proust: semella o petit pan de mur jaune unha preciosa obra de arte china? Calquera diría que si, á vista do que Edwards escribe. O malo do caso é que nin sequera entre os especialistas no tema houbo nunca acordo en cal podería ser ese “pedazo de muro amarillo”. Atópanse ata tres zonas distintas no cadro onde se podería localizar, pero ningunha se acomoda ó relato. Neste momento hai case un total acordo: que o petit pan de mur jaune está no cadro de Vermeer, si, pero non no que viu Proust pendurado das paredes da galería do Jeu de Paume de París, o que agora se atopa na Haya, senón no que quedou pendurado na súa cansada memoria, o mesmo cadro que imaxinamos os millóns de lectores da súa obra. En suma, talvez a viaxe non lle axudou a Edwards tanto como el pensaba, alomenos no que se refire a comprender a Vermeer e a Proust. Porque o que os libros queren dar a entender está escrito, do mesmo xeito que nos cadros está pintado. Fora o propio Proust quen, no Camiño de Swan, xa advirtira da inutilidade das viaxes que teñen como obxectivo ver cos propios ollos as cidades desexadas, imaxinando que as cousas reais poden compararse coas soñadas… Cando os investigadores da historia do arte buscaron en planos da cidade de Delft a correspondencia co cadro de Vermeer, tampouco a atoparon: o pintor modificara a realidade topográfica da vista para adaptala ás súas coordenadas artísticas, e o mesmo fixo Proust, modificando a realidade pictórica para adapatala ó relato literario. 

As tres zonas onde se podería atopar o petit pan de mur jaune

Regreso a Tolstoi. Explica no seu ensaio como unha das estratexias do que el chama “arte das clases superiores”, mestura da busca do pracer polo pracer e do negocio, é a simple excitación da curiosidade. O relato proustiano converteuse no principal reclamo para o visitante que vai contemplar a vista de Delft, obviando a natureza de obra de arte que poida ter o cadro de Vermeer, que debería ser o importante. A mesma natureza ten a forza que impulsa, con distinto relato, á maioría dos millóns de visitantes que enchen o Louvre cada ano para contemplar a Gioconda, un cadro que, sendo magnífico, non provocara gran entusiasmo ata mediados do século XIX, cando comezou a ser lanzado á fama, grazas, sobre todo, ós eloxios que recibiu do famoso e influínte poeta romántico e crítico literario francés Teophile Gautier, que tiveron rápido eco en Inglaterra da man de Walter Pater. Como afirma Donald Sassoon, un especialista na historia do cadro de Leonardo, habería que cuestionar a idea de que o éxito das obras artísticas apoiase exclusivamente na súa calidade superior. Pero isto, queridos amigos, resultaría aplicable a moitas outras cousas ou empresas, artísticas ou non, que se converten en obxecto de peregrinaxe e/ou admiración, non polo seu valor intrínseco, senón por quen as fixo, por quen as eloxia, por quen estivo alí, por quen comeu alí, por quen durmiu alí, por quen pasou por alí… É algo que funciona moi ben desde hai séculos para contento dos taberneiros e dos pousadeiros. O fetichismo, que é como hai que chamarlle a este fenómeno, sexa vicio ou non, parece consubstancial coa natureza humana e, polo tanto, sería inútil incomodarse con el. 

Din algúns das congregacións de devotos en romaría –ás que eu tamén pertenzo pola miña devoción ó San Blas- o que se di dos rapaces cando practican algunha actividade, non nociva, sen gran aproveitamento: -home cala: están mellor aí ca noutros sitios! 

-Pois si, iso é moi certo.