O Navea (2): ¡Esto acabouse!

Unha vez rematado o xantar, subimos ata a nova estrada que une San Xoán de Río e Navea. Non sei en que ano se construíu esta estrada, pero na foto que aparece de Navea na Gran Enciclopedia Galega (1974) aínda non existía. Ata ese momento as comunicacións principais da parroquia debían facerse no sentido do río, cara o Bibei e o Sil. Esto explica, por exemplo, que o lugar de Cima de Vila, sorprendentemente, sexa o un dos máis baixos en altitude. Pero non hai ningún contrasentido, o nome débese, segundo o meu parecer, a que entrando na parroquia por abaixo (río arriba), Cima de Vila sería o lugar que estaba máis arriba nesa dirección, e nada tería que ver tal nome coa altitude, senón coa dirección das antigas comunicacións. Cousas curiosas.

Mapa de Navea: As curvas de nivel que se apertan

Pero, sigamos coa excursión. O caso é que despois dunha revolta na estrada, apareceu diante de nós a paisaxe idílica e grandiosa que forman os diversos lugares da freguesía de Navea, pendurados da montaña e loitando contra a gravidade. Redondeaba a fantástica visión o regueiro de Cabanas, que poucas veces debe traer tanta auga a estas alturas do ano: baixaba esplendoroso formando unha gran fervenza de douscentos metros de caída por encima de nós e outros douscentos máis por debaixo. Unha primavera avanzada e chea de lentura, que contrastaba coa paisaxe aínda inverniza das fragas que atravesáramos pola mañá, repartía con xenerosidade os toques de cor precisos para suavizar a impoñente visión: os brancos por aquí das cerdeiras e das pereiras, por alí os rosas das pavieiras, acolá os amarelos das nabeiras. Non hai libro que fale destas terras que non inclúa unha fotografía desta paisaxe, pero ningunha lle fai xustiza, e non por defecto do fotógrafo, senón porque esta paisaxe tan grandiosa non colle nas cámaras de fotos, soamente na memoria dos homes. Pasará a imaxe da Navea a colocarse entre esas quince ou vinte vistas que nunca esquecerei. Un conxunto persoal que está encabezado por unha fotografía dun calendario vello, enmarcada, que había no comedor da casa dos meus avós. Nela víase unha baía e un barco de vapor en primeiro plano e, ao fondo, un volcán do que subía unha columna de fume escuro. Nunca conseguirei saber a que sitio do mundo correspondía, pero segue a ser a primeira imaxe que vexo cando imaxino algo exótico.

Navea na foto da GEG (arredor de 1970)

Cando nos fomos acercando ó pobo, comezando polo lugar da Eirexa, comprobamos a grande traxedia destes pobos, que non é outra que a grande traxedia da Galicia rural: a despoboación e o abandono. Dúas magníficas casas á esquerda da estrada, as dúas de galería, enfronte da humilde igrexa parroquial de San Miguel, amosaban un descoido relativamente recente. Nos tarreos que as rodeaban, antes xardíns floridos e agora tristes eidos ermos, as árbores froiteiras aínda loitaban contra as inmisericordes e poderosas silvas; as súas florciñas brancas parecéronme silenciosas e desesperadas chamadas de socorro. Pero ¡que podíamos facer nós!

Baixamos cara ó Campo. Arriba divisamos as ruínas de Vilaboa, lugar que segue a aparecer no nomenclator de Galicia pero que xa é soamente iso: un nome e un conxunto de paredes esborralladas. O Pacio, Casenando, A Pedela, A Quinta, Cimadevila, O Casar, son os fermosos nomes doutros lugares que se agrupan aquí, no centro da freguesía. Era sábado, estaba bo día, e había algo de animación no pobo. Unha señora confesou que ata hai pouco había noventa veciños na parroquia (na Gran Enciclopedia Galega figura aínda con 340 habitantes), agora quedan nove homes e nove mulleres, todos vellos, e a maioría deles pasan a semana nunha residencia de San Xoán de Río: ¡Esto acabouse meus fillos!, dixo convencida. Máis abaixo encontrei a outro matrimonio de anciáns; ela, con Alzheimer, acababa de escapar da casa, e o ó home colleuna diante do lavadoiro. El bromeou: ¿seica me querías deixar? ¡Mira que te levo a Ponferrada e cámbiote por dúas novas! Pregunteille por aquelas terras. Díxome fachendoso que antes chamábanlle á Nabea a “Huerta de Valencia de Trives”. Collíanse 27000 quilos de cereixas, e eu que sei cántos de peras, claudias, fatóns e pavías. Tamén había ata nove clases de viño: “jerez, sumol, negreda, alicante, verdello rubio –que era moito mellor co godello de agora-, ....”. ¡Esto acabouse!, díxome o home mirándome fixamente ós ollos. Mentres, a muller ría coma unha nena mirando para min.

Seguín andando emocionado por entre aquelas casas que tanto traballo custara levantar. Agora, as que estaban arruinadas ían empuxando ás que aínda se mantiñan en pé. Mentres, preguntábame a onde irían parar os montóns de cartos que viñeron da política agraria común para axudar a estes pobos e a estas agriculturas deficitarias. Este pobo, que podería ser unha das marabillas do Pais, morre en estado de completo abandono, mentres se gastan moreas de euros en verdadeiras trapalladas: ¡non temos perdón de Deus!

Deixamos o pobo e seguimos baixando cara á desembocadura do Navea no Bibei. Atópase esta xusto na Pontenova; enfronte está o pobo homónimo, situado sobre unha parede vertical duns setenta metros de altura, nun sitio onde os veciños non debían despistarse se saían de noite por detrás das casas. Na distancia pareceume que soamente había unha casa habitada. Picoume a curiosidade de saber canto de novo tiña este Pontenova. Evidentemente o nome non se refería á ponte actual que se debeu facer ó mesmo tempo cós encoros, nos anos cincuenta do pasado século. Comprobo no Catastro de Ensenada que a mediados do século XVIII non hai referencia desta ponte, pero si dunha de madeira pola que se ía de Navea a Trives. Non obstante no Madoz (1845) xa fala dunha ponte de pedra neste lugar de Pontenova. Conclusión, a ponte de pedra –pontenova- debeu construírse entre finais do XVIII e principios do XIX. Daquela o pobo que naceu ó seu carón era o de Pontenova.

Remato esta segunda entrega da narración da viaxe á Navea cun par de reflexións que recollín nun interesante blog dun natural da Serra onde nace o río (http://nemeth.blogaliza.org/2006/03/28/o-macizo-central/):

1.- Benvida sexa a noticia (a creación dun Parque Natural nestas terras) Quero ser optimista con que isto traia investimentos á zona (por fin!) e sirva pra desenvolver e fixar poboación nas aldeas. Iso sí, habería que respectar aos que viven na e da Serra, ao fin somos nós os que a conservamos e explotamos até o de agora de xeito sustentábel. Non servirá de nada termos unha especie de ‘Reserva Apache’ pra que veñan os señoritos de fóra pasar a fin de semana ‘na aldea’.
2.- Nunca estiven dacordo coa economía de turismo que nos están metendo polos ollos. A Serra e as bisbarras que a forman teñen e deben vivir do agro e do gando. O turismo nunca dará para comer a toda a poboación. É un complemento marabilloso, pero só iso, un complemento. De nada serve se temos os soutos sen mondar, as leiras a monte e as viñas á poula.

Meus amigos: Nas terras semellantes con climas semellantes danse especies semellantes. Do mesmo xeito, unha cultura semellante produce nos que nela se criaron sentimentos semellantes. Na mirada do bo home de Navea descubrín a un dos meus, e nas palabras dese blogueiro descoñecido a outro.

O Carballiño 16-03-09

(continuará)