A notamanía

Siempre ha habido malos alumnos que, más adelante,

se convertirán en hombres instruidos y cultos.

A la inversa, muchos alumnos supuestamente buenos

 no volverán a abrir un libro una vez acabados los estudios.

Marc Bloch

Se alguén me preguntara que é o que menos me gusta da miña profesión de ensinante de secundaria, creo que non dubidaría na resposta: examinar e cualificar ós alumnos. Entendo que é preciso, pero non me resulta agradable. E penso que é un sentimento bastante común entre o profesorado. Esa sensación de desacougo á hora de cualificar, ademais, ten aumentado nos institutos de ensino medio nos últimos anos. A razón fundamental deste estado de cousas está no “numerus clausus” que presentan as facultades e os estudos universitarios máis demandados e na consecuente loita dos alumnos pola “nota”. Pero, non é unha loita homoxénea na que participen tódolos alumnos, dáse sobre todo en dous segmentos: nos que loitan polo aprobado e, sobre todo, nos que aspiran a unha nota sobresaínte, precisa para entrar en estudos como poden ser os de medicina, enfermaría ou periodismo. Dáse así o caso que aqueles alumnos que pretenden realizar estes estudos, soamente se conforman coas notas de 9 ou 10, en calquera asignatura e independentemente das súas capacidades; calquera nota inferior vena como un fracaso persoal ou como unha inxustiza. Non obstante, o propio concepto de sobresaínte implica escaseza e singularidade: se hai moitos sobresaíntes é que non sobresaen! É moi raro, ademais, que un sexa sobresaínte en todas ou na maioría das disciplinas; con esforzo e traballo un pode conseguir resultades notables en calquera cousa, pero sobresaír coido que é algo diferente. Eu reivindico o gran valor do notable.

De tódolos xeitos o problema da “nota” como fin coase exclusivo do ensino xa é vello. O ano pasado, tamén por este tempo –porque certas cuestións amosan comportamentos periódicos–, publicaba neste blog a entrada bachotage, no que criticaba un sistema educativo excesivamente centrado nos exames –con moi pouco éxito, por certo, se nos atemos ós 0 comentarios que recibiu, e restamos algunha recomendación que en privado me fixeron–, e tomaba como referencia fundamental as Notas en defensa dunha revolución no ensino escritas por Marc Bloch en 1940. Nesas mesmas Notas, o destacado pensador e historiador francés despáchase a gusto contra a excesiva cuantificación das cualificacións: «Cuando veo que un examinador decide que tal o cual examen de historia, por ejemplo, de filosofía, o incluso de matemáticas, merece un 13,25, y aquel más allá de un 13,5, sobre un total de 20 punto, no puedo –con la mayor consideración- evitar pensar que se trata de una broma pesada. ¿Qué báscula de precisión tiene ese hombre que le permita medir con una aproximación del 1,2% e valor de un examen?». Non podo estar máis de acordo con esta reflexión: os coñecementos non son unha magnitude física, e polo tanto non pode ser medida como tal. O mesmo lle pasa á intelixencia, á beleza, á bondade ou á saúde: imaxinan vostedes a un médico diagnosticando a un paciente cun 5, cun 6 ou cun 4,75? Pois tan ridículo resulta, en esencia, poñerlle a un alumno un 5 ou un 7 en química ou en historia.

Pero, algo haberá que poñerlle? En efecto, considero que a cualificación é precisa: o estudante necesita un recoñecemento que premie o seu esforzo e os seus avances, e a sociedade algo que avale as competencias que, relacionadas coa súa formación, cabe supoñerlle ós individuos. Do mesmo xeito, o paciente precisa un diagnóstico, pero non cuantitativo, non un número. Propoñía Marc Bloch para o ensino: «Solicitamos encarecidamente que la escala de las notas sea reducida imperiosa y uniformemente a cinco grandes categorías: 1 ó muy deficiente, 2 o deficiente, 3 o pasable, 4 o bien y 5 o muy bien (y no perfecto, una palabra vedada a la imperfección humana)». É dicir, pode darse unha nota numérica, pero esta simplemente reflicte unha escala conceptual cualitativa. Tivemos en España, ata hai algúns anos, un sistema bastante razoable e moi semellante ó que propoñía Marc Bloch, coa diferenza, de que se introducía a categoría de notable, entre o ben e o sobresaínte (moi ben na escala de Bloch); non obstante, a presión dos “numerus clausus” universitarios e a convicción da necesidade de seleccionar por “notas” ós alumnos, levou á recuperación do antigo sistema numérico, totalmente desaxeitado, con perversas consecuencias sobre o bacharelato en primeira instancia e sobre a ESO en segunda.

E, como se selecciona os alumnos para a Universidade? Pois si, ese é un problema importante. Pero, coidado, é un problema das universidades, non do ensino secundario! Imaxinan vostedes ás empresas, que solicitan profesionais, interferindo co xeito de cualificación dos alumnos nas universidades por causa dos problemas (?) que lles causa a selección de persoal entre a multitude de aspirantes? Pois iso é o que vén acontecendo desde hai anos no sistema educativo español: as cualificacións dos alumnos do bacharelato están condicionadas, en bo grao, polo sistema de selección do sistema universitario. Isto ten uns grandes custos para a calidade do ensino secundario, e coido que tamén para o ensino universitario, pois ese sistema de selección amósase totalmente ineficiente ademais de inxusto. Sen querer estenderme, a principal ineficiencia do sistema vén da case nula relación que hai entre a cualificación que acaba xerando o sistema de acceso e as aptitudes e capacidades do alumno para realizar unha carreira concreta; a principal inxustiza, da mestura de distintas cualificacións, obtidas en distintos centros, dadas por distintos profesores, …, totalmente heteroxéneas, que ó final leva a decidir entre dous alumnos por diferencias de centésimas de punto. En todo caso, con sistemas semellantes de acceso basados no exame e nas notas, non estaría de máis lembrar como o propio Albert Einstein foi rechazado a primeira vez que pretendeu praza no Instituto Politécnico de Zurich, Verdi suspendeu en varias ocasións o exame de ingreso no conservatorio de Milán, e premios Nobel de literatura, coma Juan Ramón Jimenez ou García Marquez, dificilmente aprobarían o exame de lingua da selectividade por cometer faltas de ortografía.

Solucións? Búsquense! Por se valera de algo, retomo o discurso de Marc Bloch: «Deberá encargarse a un matemático que estudie el problema de los concursos para plazas limitadas. Pero, también en este caso, se deben poder eludir refinamientos demasiado exagerados, cuya absurdidad no advertimos debido a que nos hemos acostumbrado con el tiempo a ellos. Cualquier cosa será mejor que una tontería inicial que degenera en injusticia.». En todo caso, eu comezaría por eliminar calquera influencia das notas obtidas nos centros de secundaria, salvo a capacitación para solicitar unha praza, no sistema de acceso á universidade. Esa debería ser unha competencia exclusiva das propias universidades e, probablemente, de cada facultade. A partir de aí, creo que os beneficios para o ensino secundario poderían ser moi apreciables. Logo habería que ir á reducción do número de exames e de asignaturas.